PERSIA, DAGITI PERSIANO

Maysa a daga ken dagiti tattao a kanayon a madakamat a kadua dagiti Medo, agpadpada iti Biblia ken iti sekular a pakasaritaan. Dagiti Medo ken dagiti Persiano ket nabatad nga agkakabagian a tattao kadagiti nagkauna nga Aryano (Indo-Iraniano) a tribu, isu a dagiti Persiano ket kapkaputotan ni Jafet, nalabit babaen ken Madai, ti inapo dagiti Medo. (Ge 10:2) Iti maysa a kitikit, ni Dario a Dakkel awaganna ti bagina a “maysa a Persiano, anak ti Persiano, maysa nga Aryano, iti bin-i ti Aryano.”​—History of the Persian Empire, ni A. Olmstead, 1948, p. 123.

Dagiti Asirio a kitikit a mangisalsalaysay ti tiempo ni Salmaneser III (nabatad a kapanawenan ni Jehu ti Israel) dakamatenda ti maysa nga iraraut ti Media ken ti panangawat iti impuesto manipud ar-ari ti “Parsua,” maysa a rehion a nalabit adda iti laud ti Danaw Urmia ken iti beddeng ti Asiria. Ibilang ti adu nga eskolar a ti “Parsua” ket nagan a tumukoy iti daga dagiti Persiano, nupay kunaen ti dadduma a dayta ti daga dagiti Partiano. Aniaman ti kasasaad, kadagiti naud-udi a kitikit, naikuna a naab-abagatan ti ayan dagiti Persiano, a nagyanda idiay “Parsa” iti abagatan a daya ti Elam iti probinsia ita ti Fars iti agdama nga Iran. Ti Anshan, maysa a distrito wenno siudad iti beddeng ti Elam ken sigud nga iturturayanna, ket sinakup met dagiti Persiano.

Gapuna, agparang nga iti nasapsapa a paset ti pakasaritaanda sakup dagiti Persiano ti makin-abagatan a laud a paset laeng ti nalawa a lantag ti bantay ti Iran, a dagiti beddengda isu ti Elam ken Media iti amianan a laud, Partia iti amianan, Carmania iti daya, ken ti Gulpo ti Persia iti abagatan ken abagatan a laud. Malaksid iti nabara ken naagneb nga ig-igid ti Gulpo ti Persia, ti daga ket kangrunaanna a buklen ti makin-abagatan a paset ti tibbatibbakol a Kabambantayan ti Zagros, a nabal-etan kadagiti atiddog ken nakadamdam-eg a ginget nga adu ti kaykayo iti bakrasda. Kalalainganna ti klima kadagiti ginget, ngem nakalamlamiis kadagiti natikag ken nalayang a dagdaga iti nangatngato a nalantag a rehion bayat ti nalam-ek a bulbulan. Kas kadagiti Medo, agparang a nagtartaraken dagiti Persiano iti an-animal, kasta met a nagtalonda, ket sipapannakkel a dineskribir ti Persiano nga Ari Dario a Dakkel ti nakayanakanna a daga kas “napintas ken aduan iti kabkabalio ken tattao.”​—Encyclopædia Britannica, 1959, Tomo 17, p. 603.

Nupay sigud a simple laeng ti panagbiag dagiti Persiano, a masansan a nagakar-akarda, nagbalin a pagaayatda ti kinaluho ken naranga nga aglawlaw bayat ti panawen ti imperioda. (Idiligyo ti Est 1:3-7; kasta met ti pagan-anay a naited ken Mardokeo, 8:15.) Dagiti kitikit idiay Persepolis inladawanda dagiti Persiano kas sikakawes iti nagayad a pagan-anay, dumanon iti palaypalay, adda barikesda, ken nakasuotda iti sapatos a nababa ti kordonna. Iti kasupadina, nailadawan dagiti Medo kas nakakawes iti nakipet ken atiddog-manggasna a lambon nga agingga iti tumeng. (LADAWAN, Tomo 2, p. 328) Nalawag nga agpadpada a nagusar dagiti Persiano ken dagiti Medo iti pantalon; dagiti Persiano a soldado naipakita a sikakawesda kadagiti pantalon ken addaan-manggas a tunika a nairutap iti kabal a nakalupkopan iti nagraratip a landok. Nalalaingda a kumakabalio, ket napateg ti akem dagiti kabaliero iti estratehiada iti gubat.

Ti Persiano a pagsasao ket paset ti Indo-Europeo a pamilia ti pagsasao, ket dayta ti pammaneknek a nainaig iti Sanskrit ti India. Iti maysa a tiempo iti pakasaritaan dagiti Persiano, rinugianda nga aramaten ti cuneiform nga estilo ti panagsurat, nupay basbassit ti bilang dagiti simboloda no idilig iti ginasut a simbolo a naaramat iti cuneiform a panagsurat ti Babilonia ken Asiria. Nupay bayat ti panagturay ti Imperio ti Persia, adda dagiti kitikit a nasarakan a naisurat iti Daan a Persiano a naipatarus iti Akkadiano ken iti pagsasao a gagangay a naawagan “Elamita” wenno “Susiano,” dagiti opisial a dokumento a naaramat iti pannakatarawidwid dagiti teritoria ti imperio ket kangrunaanna a naisuratda iti Aramaiko kas sangalubongan a pagsasao.​—Esd 4:7.

Itatanor ti Imperio ti Medo-Persia. (MAPA, Tomo 2, p. 327) Kas kadagiti Medo, dagiti Persiano ket mabalin nga inturayan ti nadumaduma a natan-ok a pamilia. Maysa kadagitoy a pamilia ti nagtaudan ti Achaemeniano a dinastia ti ar-ari, ti naarian a linia a nagtaudan ni Ciro a Dakkel, ti nangbuangay iti Imperio ti Persia. Sigun kada Herodotus ken Xenophon, Persiano ti ama ni Ciro ken Medo met ti inana, a pinagkaykaysana dagiti Persiano iti sidong ti panangidaulona. (Herodotus, I, 107, 108; Cyropaedia, I, ii, 1) Sipud pay idi damo, nabilbileg dagiti Medo ngem kadagiti Persiano, ngem napartak ti panagballigi ni Ciro maibusor ken Ari Astyages ti Media ket kinautibona ti kabesera a siudad ti Ecbatana (550 K.K.P.). (Idiligyo ti Da 8:3, 20.) Iti kasta, ti Imperio ti Media ket inturayan dagiti Persiano.

Nupay nagtultuloy dagiti Medo a nagtulnog kadagiti Persiano bayat ti nabatbati a tiempo ti Achaemeniano a dinastia, di pagduaduaan a nagsugpon ti pannakaituray ti imperio. Gapuna, kunaen ti libro a History of the Persian Empire (p. 37): “Nagtultuloy ti nasinged a relasion iti nagbaetan dagiti Persiano ken dagiti Medo. Ti narubbuot nga Ecbatana ti nagtalinaed a pagaayat a pagnaedan dagiti ari. Agpadpada a napadayawan dagiti Medo ken Persiano; nagakemda iti nangato a saad ken napilida a mangidaulo kadagiti buyot ti Persia. Dagiti ganggannaet kanayon a tukoyenda dagiti Medo ken Persiano; ngem no agusarda iti maymaysa a termino, aramatenda ti ‘Medo.’”

Bayat ti panagturay ni Ciro, ti Imperio ti Medo-Persia ket limmawa pay iti laud, a dimmanon iti Baybay Aegeano gapu ta nagballigi ti Persia maibusor ken Ari Croesus ti Lidia ken nasakupna ti sumagmamano a siudad ti Grecia iti igid ti baybay. Nupay kasta, dimteng idi 539 K.K.P. ti dakkel a panagballigi ni Ciro, a nangidaulo iti nagtitipon a puersa dagiti Medo, Persiano, ken Elamita, idi inabakna ti nabileg a Babilonia, kas kaitungpalan dagiti padto iti Biblia. (Isa 21:2, 9; 44:26–45:7; Da 5:28) Idi naabaken ti Babilonia, nagngudo metten ti napaut a panawen ti Semitiko a panangituray, a sinuktan itan ti umuna nga Aryano (Jafetiko) a kabilgan a turay ti lubong. Nasakup met ti Medo-Persia ti daga ti Juda (kasta met ti Siria ken Fenicia). Babaen iti bilin ni Ciro, idi 537 K.K.P., dagiti destiero a Judio napalubosanda nga agsubli iti bukodda a daga, a nagbalin a langalang iti eksakto a 70 a tawen.​—2Cr 36:20-23; kitaenyo ti CIRO.

Dagiti kabesera ti Persia. Kas nagsugpon a turay ti imperio, maysa a Medo nga agnagan Dario ti nagbalin nga agturay iti naabak a pagarian dagiti Caldeo, nupay nalabit saan a nagwaywayas manipud panangituray ni Ciro. (Da 5:31; 9:1; kitaenyo ti DARIO Num. 1.) Nagtultuloy ti Babilonia kas naarian a siudad ti Imperio ti Medo-Persia, kasta met a maysa a sentro ti relihion ken komersio. Nupay kasta, saan a kabaelan nga ibturan dagiti Persiano nga emperador ti natikag a kalgaw idiay Babilonia, isu a nagyanda laeng sadiay no tiempo ti lam-ek. Adda pammaneknek ti arkeolohia a kalpasan a naparmek ni Ciro ti siudad ti Babilonia, nagsubli a dagus idiay Ecbatana (agdama a Hamadan), nga adda iti nasurok a 1,900 m (6,200 pie) iti ngatuen ti patar ti baybay iti sakaanan ti Bantay Alwand, ta ti tiempo ti lam-ek sadiay a nabuyogan iti napuskol a niebe ken nakaro a lamiis ket balansien dagiti makaay-ayo a kalgaw. Nasarakan idiay Ecbatana ti naisurat a bilin ni Ciro a maibangon manen ti templo ti Jerusalem sumagmamano a tawen kalpasan a nayetnag dayta. (Esd 6:2-5) Ti immun-una a kabesera ti Persia ket idiay Pasargadae nga agarup 650 km (400 mi) iti abagatan a daya ti Ecbatana; dandani agpada ti kangato dagitoy a kabesera. Iti asideg ti Pasargadae, binangon dagiti Persiano nga emperador a da Dario, Xerxes, ken Artaxerxes Longimanus ti naarian a siudad ti Persepolis idi agangay, a nagaramidda sadiay ti adu a nagkokonektar nga usok iti uneg ti daga, nabatad a tapno magun-odan ti nadalus a danum. Ti sabali pay a kabesera ket Susa (Susan) a masarakan iti asideg ti Karayan Choaspes (Karkheh) iti kadaanan nga Elam; adda dayta iti nagsayaat a lugar iti nagbabaetan ti Babilonia, Ecbatana, ken Persepolis. Ni Dario a Dakkel ket nangibangon ditoy iti naranga a palasio a gagangay a nagnaedanna no tiempo ti lam-ek, ta nakaro ti pudot ti kalgaw idiay Susa a kas met idiay Babilonia. Nupay kasta, iti panaglabas ti tiempo, ti Susa ti nagbalin a pudpudno nga administratibo a sentro ti imperio.​—Kitaenyo ti ECBATANA; SUSAN.

Relihion ken Linteg. Nupay dagiti Persiano nga agtuturay mabalinda ti agbalin a naulpit a kas kadagiti Semitiko nga ar-ari ti Asiria ken Babilonia, agparang nga idi damo nainkalintegan ti pannakilangenda iti naparmekda nga il-ili. Ti relihionda ket nalawag nga addaan iti sumagmamano a nalinteg a pagalagadan. Ti panguluen a diosda ket ni Ahura Mazda, ket sumaruno ti kangrunaan a didiosenda a ni Mithra, a pagaammo saan laeng a kas dios ti gubat no di pay ket kas dios dagiti tulagan, a dagiti mata ken lapayagna ket kanayon a naalibtak a mangsiput iti asinoman a mangsalungasing iti katulagan. (Kitaenyo ti DIDIOS KEN DIDIOSA.) Kastoy ti insurat ti Griego a historiador a ni Herodotus (I, 136, 138) maipapan kadagiti Persiano: “Sursuruanda ti annakda a lallaki manipud edad a lima agingga iti duapulo a tawen, ket tallo a banag laeng ti isuroda kadakuada, panagkabalio ken panagpana ken panangibaga iti kinapudno. . . . Patienda a ti panagulbod ket karurugitan iti isuamin.” Nupay ipakita ti pakasaritaan dagiti agtuturay ti Persia a nangallilawda ken sinikapanda ti sabsabali, kaskasdi a kaaduan nga an-annurotenda ti prinsipioda a panangtungpal no ania ti naisawang kas ipasimudaag ti panangipilitda a saan a mabalin a mawaswas ti “linteg dagiti Medo ken dagiti Persiano.” (Da 6:8, 15; Est 1:19; 8:8) Gapuna, idi a nasarakan ti bilin ni Ciro agarup 18 a tawen kalpasan a nayetnag dayta, binigbig ni Ari Dario a legal ti takder dagiti Judio no maipapan iti pannakaibangon ti templo ket imbilinna a naan-anay koma a matulonganda.​—Esd 6:1-12.

Ti kinalaingda a mangtarawidwid ket nabatad a makita iti pannakaorganisar ti imperio ti Persia. Malaksid iti pribado a konseho ti ari, wenno bunggoy dagiti manangbalakad, a buklen ti “pito a prinsipe ti Persia ken Media” (Est 1:14; Esd 7:14), adda dagiti satrapa a nadutokan nga agaywan kadagiti kangrunaan a rehion wenno pagilian, kas iti Media, Elam, Partia, Babilonia, Asiria, Arabia, Armenia, Capadocia, Lidia, Ionia, ken kasta met iti Egipto, Etiopia, ken Libya idi limmawa ti imperio. Dagitoy a satrapa ket addaan iti bukod a panangituray iti lugar a masakupanda, agraman ti panangtarawidwid iti hudisial ken pinansial a bambanag iti teritoriada. (Kitaenyo ti SATRAPA.) Iti sakup dagiti satrapa, agparang nga adda dagiti nababbaba a gobernador kadagiti masaksakupan a distrito (a nagdagup iti 127 idi kaaldawan ni Ari Asuero), ket kadagiti masaksakupan a distrito adda dagiti prinsipe iti partikular nga il-ili a mangbukel iti populasion ti distrito. (Esd 8:36; Est 3:12; 8:9) Yantangay adda ti kabesera iti adayo a paset ti imperio, napatanor ti maysa a napartak a sistema ti komunikasion babaen iti naarian a koreo nga addaan kadagiti agitultulod iti surat a nakasakay iti kabalio, iti kasta agtultuloy ti komunikasion iti nagbaetan ti trono ken ti amin a masaksakupan a distrito. (Est 8:10, 14) Namantener dagiti naarian a kalsada, a ti maysa ket manipud Susan agingga iti Sardis a naglayon agingga idiay Asia Menor.

Manipud Ipapatay ni Ciro Agingga iti Ipapatay ni Dario. Ti panagturay ni Ciro a Dakkel ket nagpatingga idi 530 K.K.P. idi natay bayat ti maysa a pannakigubatna. Simmukat ti anakna a ni Cambyses ket nagballigi a nangparmek iti Egipto. Nupay ti naganna a Cambyses ket saan a natukoy iti Biblia, nabatad nga isu ti “Asuero” a sinuratan dagiti bumusbusor iti pannakaibangon ti templo tapno padaksenda dagiti Judio, kas nadakamat iti Esdras 4:6.

Nagulo dagiti kasasaad iti panagpatingga ti turay ni Cambyses. Sigun iti maysa a salaysay nga inlanad ni Dario a Dakkel iti Behistun a Kitikitna, ken dinakamat met ni Herodotus ken ti dadduma pay iti nadumaduma a pamay-an, sililimed nga impapatay ni Cambyses ti kabsatna a ni Bardiya (inawagan ni Herodotus iti Smerdis). Kalpasanna, bayat ti kaawan ni Cambyses ta adda idiay Egipto, ti maysa a Mago nga agnagan Gaumata (inawagan met ni Herodotus iti Smerdis), a nanglimlimo nga isu ni Bardiya (Smerdis), inagawna ti trono ket isu ti nabigbig nga ari. Natay ni Cambyses bayat ti panagsublina manipud Egipto, iti kasta nagbalin a natalged ti saad ti nangagaw iti trono. (Herodotus, III, 61-67) Iti sabali a bersion, nga anamongan ti sumagmamano a historiador, saan a napapatay ni Bardiya ken isu ti nangagaw iti trono bayat ti kaawan ni Cambyses, imbes a ti maysa a nagpammarang a Bardiya.

Aniaman ti pudpudno a napasamak, ti panagturay ni Cambyses nagpatingga idi 522 K.K.P., ket ti simmaruno a turay nagpaut iti pito a bulan, a nagpatingga met idi 522 K.K.P. idi napapatay ti nangagaw iti trono (mabalin a ni Bardiya wenno ni Gaumata a nagpammarang a ni Smerdis). Ngem bayat daytoy ababa a panagturay, nalawag nga adda manen naidatag iti trono ti Persia a pammabasol maibusor kadagiti Judio, a ti agdama idi nga ari ket inaganan ti Biblia a ni “Artaxerxes” (nalabit nagan wenno titulo ti trono), nga iti daytoy a gundaway, nagballigi dagiti pammabasol ket imparit ti ari nga agtultuloy a maibangon ti templo. (Esd 4:7-23) Nagsardeng ngarud ti trabaho iti templo “agingga iti maikadua a tawen ti panagturay ni Dario nga ari ti Persia.”​—Esd 4:24.

Ni Dario I (naawagan Dario Histaspis wenno Dario a Dakkel) nabatad nga immaniobrana wenno inggakatna ti pannakapapatay daydiay adda iti trono ti Persia ket nagun-odna a mismo ti trono. Bayat ti panagturayna, inanamongan ti ari a maituloy ti trabaho iti templo idiay Jerusalem, ket naileppas ti templo bayat ti maikanem a tawen ti panagturayna (nasapa a paset ti 515 K.K.P.). (Esd 6:1-15) Limmawa ti imperio bayat ti panagturay ni Dario. Pinalawana ti pagturayan ti Persia agingga iti India iti daya ken agingga iti Thrace ken Macedonia iti laud.

Iti daytoy a tiempo, dagiti Persiano nga agtuturay tinungpalda dagiti naimpadtuan a simbolismo ti Daniel 7:5 ken 8:4, a kadagitoy a padto, ti Imperio ti Medo-Persia (a naisimbolo kas oso ken kas kalakian a karnero) ket nairepresentar a mangag-agaw kadagiti teritoria iti tallo a kangrunaan a direksion: iti amianan, iti laud, ken iti abagatan. Nupay kasta, nakaro ti pannakaabak dagiti puersa ni Dario iti pannakigubatda kadagiti Griego idiay Marathon idi 490 K.K.P. Natay ni Dario idi 486 K.K.P.​—Kitaenyo ti DARIO Num. 2.

Panagturay da Xerxes ken Artaxerxes. Nabatad a ni Xerxes, anak ni Dario, ti ari a naawagan Asuero iti libro ti Ester. Dagiti inaramidna ket tumunos met iti pannakailadawan ti maikapat a Persiano nga ari, a ‘manggutugot iti isuamin maibusor iti pagarian ti Grecia.’ (Da 11:2) Gapu ta kayatna nga ibales ti pannakaabak ti Persia idiay Marathon, nangbukel ni Xerxes iti dadakkel a puersa maibusor iti daga ti Grecia idi 480 K.K.P. Kalpasan ti panagballigina idiay Thermopylae a nakatayan ti adu a buyotna ken kalpasan ti panangdadaelna iti Atenas, naabak dagiti puersana idiay Salamis ken idi agangay idiay Plataea, a nakaigapuan ti panagsubli ni Xerxes idiay Persia.

Adda nadumaduma nga administratibo a reporma bayat ti panagturay ni Xerxes ken nairingpas ti kaaduan a panagbangon nga inyussuat ni amana idiay Persepolis. (Idiligyo ti Est 10:1, 2.) Sigun kadagiti Griego nga estoria, ti panagpatingga ti panagturay ni Xerxes ket gapu iti parparikut iti panagasawa, riribuk iti pagtaengan dagiti kamalalana, ken iti naipagarup a panangdominar kenkuana dagiti opisialna. Nupay nagulo unay ken tiritir dagitoy a salaysay, mabalin nga iyanninawda ti sumagmamano kadagiti pasamak a linaon ti libro ti Ester, agraman ti pannakaikkat ni Reyna Vasti ken ti panangsukat kenkuana ni Ester, kasta met ti pannakaitan-ok ni Mardokeo iti nangato a saad ken autoridad iti imperio. (Est 2:17; 10:3) Sigun kadagiti sekular a salaysay, ni Xerxes ket pinapatay ti maysa kadagiti opisialna.

Ni Artaxerxes Longimanus, a simmaruno ken Xerxes, ket nalatak gapu iti panangipalubosna ken Esdras nga agsubli idiay Jerusalem ken awitna ti dakkel a kontribusion kas pangsuporta iti templo sadiay. Napasamak daytoy idi maikapito a tawen ni Artaxerxes (468 K.K.P.). (Esd 7:1-26; 8:24-36) Bayat ti maika-20 a tawen ni Artaxerxes (455 K.K.P.), napalubosan ni Nehemias a mapan idiay Jerusalem tapno bangonenna manen ti siudad. (Ne 1:3; 2:1, 5-8) Idi agangay nagsubli ni Nehemias iti palasio ni Artaxerxes iti sumagmamano a tiempo, bayat ti maika-32 a tawen dayta nga ari (443 K.K.P.).​—Ne 13:6.

Adda di panagtunos dagiti historikal a surat maipapan kadagiti panagturay da Xerxes ken Artaxerxes. Kunaen dagiti reperensia a ti tawen a pannakaitrono ni Artaxerxes ket idi 465 K.K.P. Kunaen ti dadduma a dokumento a nagturay ni Xerxes nga amana agingga iti maika-21 a tawen. Maikunkuna a ti turay ni Xerxes ket nangrugi idi 486 K.K.P., idi natay ni Dario, ti amana. Naibilang a ti mismo nga umuna a tawen a panagturayna ket nangrugi idi 485 K.K.P., ket masansan a maikunkuna nga idi 465 K.K.P. ti maika-21 a tawenna ken ti tawen a pannakaitrono ni Artaxerxes. No maipapan ken Artaxerxes, gagangay a kunaen dagiti eskolar a ti maudi a tawen ti panagturayna ket nangrugi idi 424 K.K.P. Ti sumagmamano a dokumento iparangda dayta kas maika-41 a tawen ti panagturay ni Artaxerxes. No umiso dayta, kaipapananna a ti tawen a pannakaitronona ket idi 465 K.K.P. ket ti umuna a tawen ti panagturayna nangrugi idi 464 K.K.P.

Nupay kasta, adda nabileg nga ebidensia iti panangpattapatta nga idi 475 K.K.P. ti maudi a tawen ni Xerxes ken ti tawen a pannakaitrono ni Artaxerxes. Daytoy nga ebidensia ket buklen ti tallo a reperensia: manipud kadagiti Griego, Persiano, ken Babiloniko a reperensia.

Ebidensia manipud kadagiti Griego a reperensia. Ti maysa a pasamak iti historia ti Grecia matulongannatayo a mangammo no kaano a nangrugi a nagturay ni Artaxerxes. Ti Griego nga estadista ken bannuar ti militar a ni Themistocles ket kinagura dagiti kailianna ket nagkamang idiay Persia. Sigun iti Griego a historiador a ni Thucydides (I, CXXXVII, 3), a limmatak gapu iti umiso nga insuratna, iti daydi a tiempo “nangipatulod [ni Themistocles] iti surat ken Ari Artaxerxes nga anak ni Xerxes, a nabiit pay a simmagpat iti trono.” Nailanad iti Plutarch’s Lives (Themistocles, XXVII, 1) ti impormasion a “da Thucydides ken Charon ti Lampsacus salaysayenda a natay ni Xerxes, ket ti anakna a ni Artaxerxes ti pinagsaludsodan ni Themistocles.” Ni Charon ket sakup ti Persia a nagbiag kabayatan ti panagturay ni Xerxes agingga a sinuktan ni Artaxerxes. Manipud kadagiti komento da Thucydides ken Charon ti Lampsacus, makitatayo a rugrugi ti panagturay ni Artaxerxes idi dimteng ni Themistocles idiay Persia.

Mabalin a maammuan ti tiempo a panangrugi ti turay ni Artaxerxes babaen ti panagbilang nga agsubli manipud ipapatay ni Themistocles. Saan nga amin a reperensia a libro ket kasta ti ibagada a petsa ti ipapatayna. Nupay kasta, ti historiador a ni Diodorus Siculus (Diodorus of Sicily, XI, 54, 1; XI, 58, 3) tinukoyna ti ipapatay ni Themistocles iti maysa a salaysay ti bambanag a napasamak “idi a ni Praxiergus ket panguluen a mahistrado idiay Atenas.” Ni Praxiergus ket panguluen a mahistrado idiay Atenas idi 471/470 K.K.P. (Greek and Roman Chronology, ni Alan E. Samuel, Munich, 1972, p. 206) Sigun ken Thucydides, kalpasan ti idadateng ni Themistocles idiay Persia makatawen a nagadal iti Persiano kas panagsaganana a sumango ken Artaxerxes. Kalpasan dayta, inikkan isuna ti ari iti pammadayaw ken pribilehio nga agnaed idiay Persia. No natay ni Themistocles idi 471/470 K.K.P., nagyan la ketdi idiay Persia iti saan a naladladaw ngem 472 K.K.P. ken makatawen a nasapsapa ti idadatengna, idi 473 K.K.P. Iti daydi a tiempo, ni Artaxerxes “nabiit pay a simmagpat iti trono.”

Maipapan iti tiempo nga ipapatay ni Xerxes ken pannakaitrono ni Artaxerxes, insurat ni M. de Koutorga: “Sigun iti kronolohia ni Thucydides, naammuantayo a natay ni Xerxes idi arinunos ti tawen 475 K.K.P., ket sigun iti isu met laeng a historiador, dimteng ni Themistocles idiay Asia Menor di nagbayag kalpasan ti pannakaitrono ni Artaxerxes Longimanus.”​—Mémoires présentés par divers savants à l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres de l’Institut Impérial de France, umuna a serye, Tomo VI, maikadua a paset, Paris, 1864, p. 147.

Kas kanayonan a pammasingked iti daytoy, inkomento ni E. Levesque ti sumaganad: “Ngarud, sigun iti Alexandrian Chronicle, umiso a kunaen a ti ipapatay ni Xerxes ket idi 475 K.K.P., kalpasan ti sangapulo ket maysa a tawen a panagturayna. Daytoy a cronica ken dagiti inlanad ni Thucydides ket patalgedan ti historiador a ni Marcus Junianus Justinus iti librona nga Epitome of the Philippic History of Pompeius Trogus, Libro 3, Benneg 1. Sigun kenkuana, idi matay ni Xerxes, ubing pay ni Artaxerxes nga anakna, puer [maysa nga ubing], a pudno dayta no natay ni Xerxes idi 475. Sangapulo ket innem ti tawen idin ni Artaxerxes, idinto ta no napapatay idi 465 duapulo ket innem koma ti tawen ni Artaxerxes, a dayta ket saan a mangpaneknek iti kinuna ni Justin. Sigun iti daytoy a kronolohia, yantangay nangrugi nga agturay ni Artaxerxes idi 475, ti maika-20 a tawen ti panagturayna ket idi 455 saan ket nga idi 445 kas ti kaaduan a maibagbaga.”​—Revue apologétique, Paris, Tomo 68, 1939, p. 94.

No natay ni Dario idi 486 K.K.P. ket natay met ni Xerxes idi 475 K.K.P., kasano a mailawlawag ti kunaen ti dadduma a kadaanan a dokumento a nagturay ni Xerxes iti 21 a tawen? Ammo ti kaaduan a mabalin nga aggiddan nga agturay ti maysa nga ari ken ti anakna. No daytoy ti kaso iti biang da Dario ken Xerxes, mabalin a bilangen dagiti historiador ti tawtawen ti panagturay ni Xerxes manipud panangrugi ti naggiddan a panagturayda nga agama wenno manipud iti ipapatay ni amana. No nagturay ni Xerxes iti 10 a tawen a kaduana ni amana ken 11 a tawen nga is-isuna, ti sumagmamano a reperensia mabalin a kunaenda nga isu ti nagturay iti 21 a tawen, idinto ta ti dadduma mabalin a kunaenda a nagturay iti 11 a tawen.

Adda natibker nga ebidensia iti naggiddan a nagturay da Xerxes ken Dario nga amana. Kunaen ti Griego a historiador a ni Herodotus (VII, 3): “Imbilang ni Dario ti dawatna [ni Xerxes] [nga agbalin nga ari] kas nainkalintegan ket indeklarana kas ari. Ngem iti panagkunak, mabalin ni Xerxes ti agturay kas ari uray awan daytoy a pakaammo.” Ipasimudaag daytoy a napagbalin ni Xerxes nga ari bayat ti panagturay ni amana a Dario.

Ebidensia manipud kadagiti Persiano a reperensia. Ti naggiddan a panagturay da Xerxes ken Dario ket nangnangruna a makita kadagiti natakuatan a timmambukor a kitikit ti Persia. Idiay Persepolis, nasarakan ti sumagmamano a timmambukor a kitikit a mangiladawan ken Xerxes a nakatakder iti likudan ti trono ni amana, nakakawes iti pagan-anay a kapadpada ti pagan-anay ni amana ken agkapatas ti uloda. Karkarna daytoy, yantangay gagangay a ti ulo ti ari ket nangatngato ngem iti ulo ti sabsabali. Iti A New Inscription of Xerxes From Persepolis (ni Ernst E. Herzfeld, 1932), napaliiw a dagiti kitikit ken patpatakder a nasarakan idiay Persepolis ket agpadpada nga ipasimudaagda ti naggiddan a panagturay da Xerxes ken Dario nga amana. Kinuna ni Herzfeld iti panid 8 ti librona: “Ti naisangsangayan a salsalaysayen dagiti kitikit ni Xerxes idiay Persepolis, a ti kaaduan kadagita ket saan a naiduma iti aramid ni amana, ken ti naisangsangayan met a panagkanaig dagiti patakderda, a narigat nga ibaga no ni Dario wenno ni Xerxes ti nangipatakder, ket kanayon a mangipasimudaag a nakigiddan a nagturay ni Xerxes. Kasta met a panagkanaig ti ipakita ti dua a kitikit idiay Persepolis.” Maipapan iti maysa kadagitoy a kitikit, kinuna ni Herzfeld: “Nailadawan ni Dario kas sikakawes iti amin a naarian a pakabigbigan, situtugaw iti nangato a trono a bagbagkaten dagiti pannakabagi ti nadumaduma a nasion ti imperiona. Iti timmambukor a kitikit, makita a sitatakder ni Xerxes iti likudanna, ngem iti kinapudnona, iti makannawanna, nga addaan kadagiti isu met laeng a naarian a pakabigbigan, a ti makannigid nga imana sisasadag iti nangato a sanggir ti trono. Dayta a ladawan ket nalawag nga ipampamatmatna ti ad-adda pay ngem iti panagbalin a suno; kaipapananna ti kadua nga agturay.”

No maipapan iti petsa dagiti kitikit a mangiladladawan kada Dario ken Xerxes iti kasta a wagas, iti Achaemenid Sculpture (Istanbul, 1974, p. 53), kuna ni Ann Farkas a “dagiti timmambukor a kitikit mabalin a naikabil iti Paggamengan bayat ti pannakaibangon ti umuna a kanayonan a patakder, 494/493–492/491 K.K.P.; sigurado a daytoy ti kasayaatan unay a tiempo a panangyakar kadagiti kasta a nadagsen a pedaso ti bato. Ngem aniaman ti petsa a pannakayakarda iti Paggamengan, nalabit naaramid dagita a kitikit idi dekada ti 490.”

Ebidensia manipud Babiloniko a reperensia. Nasarakan idiay Babilonia ti ebidensia ti panangrugi ti naggiddan a panagturay da Xerxes ken ti amana bayat ti dekada ti 490 K.K.P. Kadagiti panagkabakab sadiay, nakali ti maysa a palasio nga agpaay ken Xerxes a naileppas idi 496 K.K.P. Maipapan iti daytoy, insurat ni A. T. Olmstead iti History of the Persian Empire (p. 215): “Idi Oktubre 23, 498, maammuantayo a ti balay ti anak ti ari [awan sabali, ti anak ni Dario, ni Xerxes] madama a maipatpatakder idiay Babilonia; awan duadua a daytoy ti palasio ni Dario iti makintengnga a benneg a dineskribirtayon. Dua a tawen kalpasanna [idi 496 K.K.P.], iti maysa a dokumento ti negosio manipud kabangibang a Borsippa, adda a natukoy a ‘baro a palasio’ a naileppasen.”

Dua a naiduma a tapi a damili ti mangipaay iti kanayonan a pammaneknek iti naggiddan a panagturay da Xerxes ken Dario. Ti maysa ket teksto iti negosio maipapan iti abang ti maysa a patakder idi tawen a naitrono ni Xerxes. Ti tapi ket napetsaan iti umuna a bulan ti tawen, ti Nisan. (A Catalogue of the Late Babylonian Tablets in the Bodleian Library, Oxford, ni R. Campbell Thompson, London, 1927, p. 13, ti tapi a naawagan A. 124) Sabali pay a tapi ket napetsaan iti “bulan ti Ab(?), tawen a pannakaitrono ni Xerxes.” Nakadkadlaw ta daytoy naud-udi a tapi ket saanna nga inawagan ni Xerxes iti titulo nga “ari ti Babilonia, ari ti dagdaga,” a gagangay maar-aramat iti daydi a tiempo.​—Neubabylonische Rechts- und Verwaltungsurkunden übersetzt und erläutert, da M. San Nicolò ken A. Ungnad, Leipzig, 1934, Tomo I, paset 4, p. 544, tapi Num. 634, naawagan VAT 4397.

Makatikaw dagitoy a dua a tapi. Kadawyan a ti tawen a pannakaitrono ti maysa nga ari ket mangrugi kalpasan ti ipapatay ti sunuanna. Nupay kasta, adda pammaneknek a ti sinunuan ni Xerxes (ni Dario) ket nagbiag agingga iti maikapito a bulan ti maudi a tawenna, ngem dagitoy dua a dokumento manipud tawen a pannakaitrono ni Xerxes ket napetsaan sakbay ti maikapito a bulan (umuna a bulan ti adda iti maysa, maikalima iti sabali). Gapuna, dagitoy a dokumento saanda a tukoyen ti periodo a pannakaitrono ni Xerxes kalpasan ti ipapatay ni amana no di ket ipasimudaagda ti tawen a pannakaitrono bayat ti naggiddan a panagturayda ken Dario. No dayta a tawen a pannakaitrono ket idi 496 K.K.P., idi nalpasen ti palasio idiay Babilonia nga agpaay ken Xerxes, ti umuna a tawenna kas kadua nga agturay ket nangrugi kalpasan ti Nisan, idi 495 K.K.P., ket ti maika-21 ken maudi a tawenna mangrugi iti 475 K.K.P. Iti dayta a kaso, ti panagturay ni Xerxes ramanenna ti 10 a tawen a panagturay a kadua ni Dario (manipud 496 agingga iti 486 K.K.P.) ken 11 a tawen a panagarina (manipud 486 agingga iti 475 K.K.P.).

Iti sabali a bangir, umanamong dagiti historiador a ti umuna a tawen a panagturay ni Dario II ket nangrugi idi primavera ti 423 K.K.P. Ipasimudaag ti maysa a tapi ti Babilonia nga iti tawen a pannakaitrono ni Dario II, agturturayen iti trono idi maika-4 nga aldaw ti maika-11 a bulan, a dayta ket idi Pebrero 13, 423 K.K.P. (Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, da R. Parker ken W. H. Dubberstein, 1971, p. 18) Nupay kasta, ipakita ti dua a tapi a nagtultuloy nga agturay ni Artaxerxes kalpasan ti maika-11 a bulan, ti maika-4 nga aldaw, iti maika-41 a tawenna. Ti maysa ket napetsaan iti maika-11 a bulan, ti maika-17 nga aldaw, iti maika-41 a tawenna. (p. 18) Ti sabali ket napetsaan iti maika-12 a bulan ti maika-41 a tawenna. (Old Testament and Semitic Studies, inurnos da Harper, Brown, ken Moore, 1908, Tomo 1, p. 304, tapi Num. 12, naawagan CBM, 5505) No kasta, saan a nasunuan ni Artaxerxes iti intero a maika-41 a tawen ti panagturayna. Ipasimudaag daytoy a nagturay la ketdi ni Artaxerxes iti nasurok nga 41 a tawen ket ti umuna a tawen ti panagturayna saan a rugian a bilangen manipud 464 K.K.P.

Ti ebidensia a nagturay ni Artaxerxes Longimanus iti labes ti maika-41 a tawenna ket masarakan iti maysa a dokumento ti negosio manipud Borsippa a napetsaan iti maika-50 a tawen ni Artaxerxes. (Catalogue of the Babylonian Tablets in the British Museum, Tomo VII: Taptapi Manipud Sippar 2, da E. Leichty ken A. K. Grayson, 1987, p. 153; tapi a naawagan B. M. 65494) Ti maysa kadagiti tapi a mamagsilpo iti ngudo ti panagturay ni Artaxerxes ken ti rugi ti panagturay ni Dario II ket naglaon iti kastoy a petsa: “Maika-51 a tawen, tawen a pannakaitrono, maika-12 a bulan, maika-20 nga aldaw, ni Dario, ari ti dagdaga.” (The Babylonian Expedition of the University of Pennsylvania, Series A: Cuneiform Texts, Tomo VIII, Paset I, ni Albert T. Clay, 1908, p. 34, 83, ken Ladawan 57, Tapi Num. 127, naawagan CBM 12803) Yantangay ti umuna a tawen ti panagturay ni Dario II ket 423 K.K.P., kaipapananna a ti maika-51 a tawen ni Artaxerxes ket 424 K.K.P. ken ti umuna a tawen ti panagturayna ket 474 K.K.P.

Gapuna, dagiti ebidensia manipud kadagiti Griego, Persiano, ken Babiloniko a reperensia umanamongda a ti tawen a pannakaitrono ni Artaxerxes ket 475 K.K.P. ken ti umuna a tawen ti panagturayna ket 474 K.K.P. Idi ngarud 455 K.K.P. ti maika-20 a tawen ni Artaxerxes, idi mangrugi a mabilang ti 70 a lawas iti Daniel 9:24. No maibatay iti Daniel 9:25, agbilangtayo iti 69 a lawas ti tawtawen (483 a tawen) manipud 455 K.K.P., makagtengtayo iti naisangsangayan a tawen maipaay iti idadateng ti Mesias a Panguluen.

No agbilangtayo manipud 455 K.K.P. agingga iti 1 K.P., makompleto ti 455 a tawen. No inayon ti nabatbati a 28 a tawen (tapno mabukel ti 483 a tawen), makagtengtayo iti 29 K.P., ti eksakto a tawen a nabautisaran iti danum ni Jesus a taga Nazaret, napulotan iti nasantuan nga espiritu, ken inrugina ti publiko a ministeriona kas Mesias, wenno Kristo.​—Lu 3:1, 2, 21, 22.

Pannakaabak ken Pannakabingay ti Imperio. Kastoy ti kinuna ni Diodorus Siculus maipapan kadagiti suno ni Artaxerxes Longimanus iti trono ti Persia: “Natay ni Ari Xerxes idiay Asia kalpasan ti makatawen a panagturay, wenno kas inlanad ti dadduma, kalpasan ti dua a bulan; ket ni Sogdianus a kabsatna ti simmukat iti trono ket nagturay iti pito a bulan. Isu ket pinapatay ni Dario, a nagturay iti sangapulo ket siam a tawen.” (Diodorus of Sicily, XII, 71, 1) Ochus ti sigud a nagan daytoy a Dario (pagaammo kas Dario II), ngem inusarna ti nagan a Dario apaman a nagbalin nga ari. Agparang nga isu ti “Dario” a natukoy iti Nehemias 12:22.

Kalpasan ni Dario II, nagturay ni Artaxerxes II (naawagan Mnemon), a bayat ti panagturayna immalsa ti Egipto ket nadadael ti relasionna iti Grecia. Ti panagturayna (404-359 K.K.P.) ket sinaruno ti panagturay ti anakna a ni Artaxerxes III (naawagan met iti Ochus), a naikuna a nagturay iti agarup 21 a tawen (358-338 K.K.P.) ken naikuna nga isu ti karanggasan a makigubat no idilig kadagiti amin a Persiano nga agtuturay. Ti kangrunaan a gapuananna isu ti pannakaparmek manen ti Egipto. Kunaen ti sekular a pakasaritaan a nagturay ni Arses iti dua a tawen ket nagturay met ni Dario III (Codommanus) iti lima a tawen, a bayat ti panagturayna napapatay ni Felipe ti Macedonia idi 336 K.K.P. ken sinukatan ni Alejandro nga anakna. Idi 334 K.K.P. inrugi ni Alejandro ti panangrautna iti Imperio ti Persia, nga umuna nga inabakna dagiti buyot ti Persia idiay Granicus iti amianan a laud a nagsulian ti Asia Menor ken kalpasanna idiay Issus iti bangir a nagsulian ti Asia Menor (333 K.K.P.). Kamaudiananna, kalpasan a dagiti Griego naparmekda ti Fenicia ken Egipto, naabak ti maudi a pannakidangadang ti Persia idiay Gaugamela idi 331 K.K.P., ket dayta ti namagpatingga iti Imperio ti Persia.

Kalpasan ti ipapatay ni Alejandro ken ti simmaganad a pannakabingay ti imperio, inturayan ni Seleucus Nicator ti kadakkelan a paset dagiti teritoria ti Asia a ti Persia ti pannakasentrona. Iti kasta, nangrugi ti Seleucido a dinastia ti ar-ari a nagtultuloy agingga idi 64 K.K.P. Agparang a ni Seleucus Nicator ti umuna a nangirepresentar iti naimpadtuan nga “ari ti amianan” iti padto ni Daniel, a bumusor iti Ptolemaiko a linia ti ar-ari iti Egipto, a damo a nagakem kas simboliko nga “ari ti abagatan.”​—Da 11:4-6.

Nagturay laeng dagiti Seleucido nga ar-ari iti makinlaud a paset ti pagarianda gapu iti iraraut dagiti Partiano, a nangsakup iti teritoria ti mismo a Persia bayat ti maikatlo ken maikadua a siglo K.K.P. Inabak ida dagiti Sassaniano idi maikatlo a siglo K.P., ket ti Sassaniano a turay nagtultuloy agingga idi pinarmek ida dagiti Arabo idi maikapito a siglo.

Iti padto ni Ezequiel (27:10), karaman dagiti Persiano kadagiti lallaki ti gubat a nagserbi iti puersa militar ti nabaknang a Tiro, ken nangnayon iti kinangayed dayta. Nailista met ti Persia a karaman kadagidiay nasion a mangbukel kadagiti bunggoy nga inturong ti simboliko a “Gog ti daga ti Magog” a bumusor iti ili a nakitulagan ni Jehova.​—Eze 38:2, 4, 5, 8, 9.