SUSAN
Maysa a kadaanan a siudad; dagiti rebba dayta ket adda iti nagbaetan ti Karayan Karkheh ken ti Karayan Ab-i-Diz iti makindaya nga igid ti Shaʽur, agarup 350 km (220 mi) iti daya ti Babilonia. Adda uppat a kangrunaan a munturod iti dayta a lugar. Ti moderno a purok ti Shush ket adda iti sakaanan dagiti darisdis ti acropolis, ti kapatgan kadagita a munturod. Idiay Susan wenno iti maysa a nasarikedkedan a pasetna a naawagan iti “Susan a kastilio,” naipaay ken mammadto Daniel ti maysa kadagiti sirmata a nakitana (Da 8:2), napasamak met sadiay dagiti detalye a naisalaysay iti libro ti Ester (Est 1:2, 5, 6; 2:3, 5, 8, 21; 3:2, 15; 8:14; 9:12-15), ken idiay pay nagserbi ni Nehemias kas agaw-awit iti kopa bayat ti panagturay ni Artaxerxes (Longimanus, ti anak ni Xerxes I).—Ne 1:1; 2:1; kitaenyo ti ELAM Num. 1; KASTILIO; PERSIA, PERSIANO (Dagiti kabesera ti Persia).
Adda pammaneknek a ti kabesera ti kadaanan nga Elam ket isu ti Susan (naawagan met iti Susa; Esd 4:9). Idi maikapito a siglo K.K.P., ni Ari Asenapar (Asurbanipal) ti Asiria pinarmekna ti Susan ket inyakarna idiay Samaria dagiti agnanaed iti dayta a siudad. (Esd 4:9, 10) Nagbalin ti Susan kas naarian a siudad iti sidong ti panangituray ti Persia. Idi maikapat a siglo K.K.P., pinarmek ni Alejandro a Dakkel ti Susan ket idi agangay kimmapuyen dayta. Iti agdama, maysa laengen a munturod a rebrebba ti adda iti dayta a lugar.
Natakuatan dagiti arkeologo ti rebrebba ti maysa a palasio ket impagarupda a daytoy ti palasio nga inrugi a binangon ti Persiano nga Ari Dario I ken inringpas ti anakna a ni Xerxes I (naipagarup nga isu ni Asuero, ti asawa ni Ester). Dagiti didingna ket buklen dagiti namaris a nasileng a ladrilio, ken ipasimudaag dagiti bato a paratokna a sigud a naranga dayta a siudad. Kastoy ti mabasa iti maysa a kitikit ni Dario I maipapan iti pannakaipatakder ti palasio: “Daytoy ti hadish a palasio nga imbangonko idiay Susa. Dagiti arkosna ket naggapu iti adayo a lugar. Nauneg ti pannakakali ti daga, agingga a nadanonko ti lansad ti batbato. Idi naaramid ti panagkali, naigabur ti graba, a ti maysa a pasetna ket innem a pulo a pie, ti sabali pay ket tallopulo a pie ti kaunegna. Iti rabaw dayta a graba imbangonko ti maysa a palasio. Ket idi nakali ti daga ket naigabur ti graba ket ti pitak a ladrilio naporma kadagiti sukogan, dayta ti inaramid dagiti Babilonio. Ti sedro a kayo ket naggapu iti bantay a napanaganan Libano; impan dayta dagiti Asirio idiay Babilonia, ket manipud Babilonia, impan dayta dagiti Cariano ken Ioniano sadi Susa. Naala ti kayo a teka manipud Gandara ken Carmania. Ti balitok a nausar ditoy ket naala idiay Sardis ken Bactria. Ti bato—lapis lazuli ken carnelian—naala idiay Sogdiana. Ti turkesa ket naala idiay Chorasmia. Naala idiay Egipto ti pirak ken gambang. Ti arkos ti pader ket naggapu idiay Ionia. Ti marfil ket naggapu idiay Etiopia, India, ken Arachosia. Dagiti adigi a bato ket naigapu iti maysa a lugar a napanaganan Abiradush iti Elam. Dagiti artesano a nangisagana iti bato ket isu dagiti Ioniano ken Sardiano. Dagiti agpampanday a nangpanday iti balitok ket isu dagiti Medo ken Egipcio. Dagiti Sardiano ken Egipcio ti nangaramid kadagiti kalupkop. Dagiti Babilonio ti nangaramid kadagiti nagebba a ladrilio (nga addaan ladladawan). Dagiti lallaki a Medo ken Egipcio ti nangarkos iti diding. Adda naibilin a nangayed a trabaho idiay Susa; nagbalin a nakangayngayed.”—History of the Persian Empire, ni A. T. Olmstead, 1948, p. 168; kitaenyo ti ARKEOLOHIA (Persia).