SOLOMON

[nagtaud iti sao a kaipapananna ti “talna”].

Anak ni Ari David iti linia ni Juda; ari ti Israel manipud 1037 agingga iti 998 K.K.P. Kalpasan ti panangilanad ti Biblia iti ipapatay ti ubing a nayanak ken David babaen iti maiparit a pannakidennana ken Bat-seba, ituloy ti rekord: “Ket rinugian ni David a liwliwaen ni Bat-seba nga asawana. Kanayonanna, simrek a napan kenkuana ket nakikaidda kenkuana. Idi agangay nangipasngay iti anak a lalaki, ket napanaganan iti Solomon. Ket inayat ni Jehova a mismo. Gapuna nagbaon babaen ken Natan a mammadto ket pinanagananna iti Jedidias, maipagapu ken Jehova.” (2Sm 12:24, 25) Idi agangay, naaddaan ni Solomon iti tallo a kakabsat iti ama ken ina, annak da David ken Bat-seba: da Simea, Sobab, ken Natan.​—1Cr 3:5.

Ti Kari ni Jehova ken David. Sakbay ti pannakayanak ni Solomon, ni Jehova indeklarana ken David a maipasngay kenkuana ti maysa nga anak a lalaki, ket Solomon ti naganna, ket daytoy ti mangibangon iti balay maipaay iti nagan ni Jehova. Agparang a ti nagan a Jedidias (kaipapananna ti “Dungdungnguen ni Jah”) ket naited kas pasimudaag ken David a binendisionan itan ni Jehova ti pannakiasawana ken Bat-seba ken inanamonganna ti bunga a napataud babaen iti dayta. Ngem saan a daytoy ti nagan a gagangay a pakabigbigan idi iti ubing. Awan duadua a ti nagan a Solomon (nagtaud iti sao a kaipapananna ti “talna”) naaramat mainaig iti inaramid ni Jehova a tulag ken David, nga iti dayta kinunana a saan a ni David ti mangibangon iti balay a maipaay ken Jehova, a kas iti inkabil ni David iti pusona nga aramiden, yantangay isu ket tao a nangibukbok iti nakaad-adu a dara iti pannakigubat. (1Cr 22:6-10) Saan a gapu ta dakes ti pannakigubat ni David. Imbes ketdi, ti mangisimbolo a pagarian ni Jehova kangrunaanna a natalna ti kasasaad ken panggepna; naaramid dagiti pannakigubat dayta tapno maikkat ti kinadakes ken kasta met dagidiay bumusbusor iti kinasoberano ni Jehova, tapno mapagsaknap ti pagturayan ti Israel agingga kadagiti beddeng nga imbalabala ti Dios, ken tapno maipasdek ti kinalinteg ken talna. Dagitoy a panggep ti intungpal dagiti gubat ni David maipaay iti Israel. Ti turay ni Solomon ket nangnangruna a panagturay ti talna.

Gandat ni Adonias a Mangala iti Trono. Kalpasan ti pannakayanak ni Solomon, ti sumaganad a panagparangna iti rekord ti Kasuratan ket idi tiempo a lakayen ni David. Awan duadua a maigapu iti kari ni Jehova, naisapata idin ni David ken Bat-seba a ni Solomon ti sumukat kenkuana iti trono. Ammo daytoy ni mammadto Natan. (1Ar 1:11-13, 17) Saan a nadakamat no daytoy a sapata wenno panggep ni David ket ammo ni Adonias, kabsat ni Solomon iti ama, wenno saan. Uray pay kasta, ginandat ni Adonias a gun-oden ti trono iti wagas nga umasping iti inaramat ni Absalom. Nalabit gapu ta nakapsut idin ti ari ken gapu ta ni Adonias ket supsuportaran ni Joab a panguluen ti buyot ken ni Abiatar a padi, nagtalek nga isu agballigi. Nupay kasta, maysa daydi a panangliput, panangikagumaan a mangagaw iti trono bayat a sibibiag pay ni David ken awan ti pananganamong ni David wenno ni Jehova. Kasta met, impanayag ni Adonias ti kinasikapna idi nangyurnos iti panagisakripisio idiay En-rogel, a sadiay ti pangpanggepenna idi a pakaideklaraanna kas ari, ngem ti laeng dadduma nga annak ti ari ken tattao ti Juda nga ad-adipen ti ari ti inawisna, ket saanna nga inraman ni Solomon, ni Natan a mammadto, ni Sadok a padi, ken dagiti nabileg a lallaki a nakirupak a kadua ni David, agraman ni Benaias a panguluenda. Ipasimudaag daytoy a ni Adonias imbilangna ni Solomon a kas kasalisal ken tubeng kadagiti ambisionna.​—1Ar 1:5-10.

Naitrono ni Solomon. Ni mammadto Natan, a patinayon a matalek ken Jehova kasta met ken David, ket naalibtak idi. Umuna, imbaonna ni Bat-seba, a binilinna a pakaammuanna ti ari maipapan iti panangisikat, ket kalpasanna simrek a mismo ni Natan, a sinaludsodanna ni David no inautorisaranna daytoy a pannakaideklara ni Adonias kas ari. Sidadaras ken sigaganetget a nagtignay ni David, a pinaayabanna ni Sadok a padi ken ni Natan tapno ipanda ni Solomon idiay Gihon iti sidong ti pannalaknib ni Benaias ken dagiti lallakina. Pagsakayenda ni Solomon iti kabaian a mulo a kukua ti ari (a mangipamatmat iti nangato a dayaw iti daydiay sisasakay, nga iti daytoy a gundaway, isu ti suno maipaay iti kinaari). (Idiligyo ti Est 6:8, 9.) Naitungpal dagiti pammilin ni David, ket ni Solomon napulotan ken naideklara kas ari.​—1Ar 1:11-40.

Idi mangngegda ti uni ti musika idiay Gihon, iti saan unay nga adayo, ken ti panangidir-i dagiti tattao: “Agbiag koma ni Ari Solomon,” ni Adonias ken dagiti kaduana iti kumplot nagtalawda a sibubuteng ken marirriribukan. Iti panagkitakitna a mangmulit iti isasagpatna iti trono babaen ti panagibales, nangipaay ni Solomon iti pakauna a parangarang ti talna a mangtanda iti panagturayna. No nabaliktad koma ti bambanag, nalablabit a napukaw ni Solomon ti biagna. Nagkamang ni Adonias idiay santuario maipaay iti pannakasalaknib, gapuna nangipatulod sadiay ni Solomon iti bilin ket pinaiyegna iti sanguananna ni Adonias. Kalpasan a napakaammuanna ni Adonias a makapagtultuloy nga agbiag no la ket ta awan ti dakes masarakan kenkuana, pinagawid ni Solomon iti balayna.​—1Ar 1:41-53.

Ti Bilin ni David ken Solomon. Ni David, sakbay ti ipapatayna, impaayna ken Solomon ti nadaeg a bilin a “salimetmetam ti pagrebbengan ken Jehova a Diosmo babaen ti pannagnam iti daldalanna, babaen ti panangsalimetmetmo kadagiti paglinteganna, kadagiti bilinna ken kadagiti hudisial a pangngeddengna ken kadagiti pammaneknekna.” Binilinna pay a saanna nga ipalubos a da Joab ken Simei ‘bumabada a sitatalna idiay Sheol’; kasta met nga iparangarangna ti naayat a kinamanangngaasi iti annak ni Barzillai a Galaadita. (1Ar 2:1-9) Nalabit iti kasakbayan daytoy, ni David nangipaay ken Solomon kadagiti pammilin maipapan iti pannakaibangon ti templo, nga impasana kenkuana ti plano ti arkitektura “a naadda kenkuana babaen ti paltiing.” (1Cr 28:11, 12, 19) Kadagiti prinsipe ti Israel nga adda idi sadiay, nangted ni David iti bilin a tulonganda ni Solomon nga anakna ken makiramanda iti panangibangon iti santuario ni Jehova. Iti daytoy a pasamak, dagiti umili pinulotanda manen ni Solomon kas ari, kasta met ni Sadok kas padi. (1Cr 22:6-19; kap 28; 29:1-22) Ti pamendision ti Dios ken Solomon ket naipakita iti nasapa a paset ti panagturayna, idi nangrugi nga agtugaw iti “trono ni Jehova kas ari a mangsandi ken David nga amana ken maaddaan balligi” iti kinaari ken mangpatanor iti bileg maipaay iti dayta.​—1Cr 29:23; 2Cr 1:1.

Ti Managalsa a Kiddaw ni Adonias. Saan a nagbayag, kasapulanen nga itungpal ni Solomon dagiti pammilin ni David maipapan ken Joab. Daytoy ket gapu iti tignay ni Adonias, a mangiparparangarang pay laeng idi iti ambision iti laksid ti asi nga impaay kenkuana ni Solomon. Inasitgan ni Adonias ti ina ni Solomon buyogen ti sasao a: “Sika pagaammom unay a ti kinaari agbalin koma idi a kukuak, ket ti intero nga Israel inturongda kaniak ti rupada tapno agbalinak nga ari; ngem ti kinaari naibaw-ing ket nagbalin a kukua ti kabsatko, ta manipud ken Jehova a nagbalin a kukuana.” Ditoy, binigbig ni Adonias a ni Jehova ti adda iti likudan ti pannakaitrono ni Solomon, ngem ti kiddawna kalpasan dagitoy a sasao ket kanayonan a nasikap a gandat a mangagaw iti kinaari. Kinunana ken Bat-seba: “Pangngaasim, sawem ken Solomon nga ari . . . nga itedna koma kaniak ni Abisag a Sunamita kas asawa.” Mabalin a gapu ta narikna ni Adonias nga addaanen iti nabileg a bunggoy ti paspasurot, agraman iti suporta da Joab ken Abiatar, kasta met a babaen iti panangalana iti manangtaripato ni David, a naibilang a kamalala ni David nupay saan a nakidenna kenkuana ni David, mairuginan ti panagalsa a mabalin a mangduprak ken Solomon. Sigun iti kaugalian, ti laeng legal a suno ti ari ti mabalin a mangtagikua iti assawa ken kamkamalala ti ari, gapuna ti panangala iti kasta nga assawa ket naibilang a panangala iti trono. (Idiligyo ti 2Sm 16:21, 22.) Idi a ni Bat-seba, yantangay saanna a nailasin ti kinamanangallilaw ni Adonias, indanonna ti kiddawna ken Solomon, ngem dagus nga imbilang dayta ni Solomon kas pananggandat a mangala iti kinaari, ket dagus nga imbaonna ni Benaias tapno papatayenna ni Adonias.​—1Ar 2:13-25.

Naikkat ni Abiatar; napapatay ni Joab. Kalpasanna, inturong itan ni Solomon ti atensionna kadagidiay nakikumplot ken Adonias. Naikkat ni Abiatar manipud kinapadi kas kaitungpalan ti sinao ni Jehova maibusor iti balay ni Eli (1Sm 2:30-36), ngem saan a napapatay, agsipud ta inawitna ti Lakasa iti sanguanan ni David ken nakipagsagaba kenkuana iti pannakaparigat. Ni Sadok sinuktanna ni Abiatar. Kabayatanna, idi nangngeg ni Joab ti tignay ni Solomon, nagkamang idiay tolda tapno gammatanna dagiti sara ti altar, ngem pinapatay ni Benaias sadiay maitunos iti bilin ni Solomon.​—1Ar 2:26-35.

Ni Simei napapatay. Ni Solomon pinagsapatana met ni Simei nga annurotenna ti sumagmamano a panangipawil, ta daytoy a tao indawdawatna idi ti pakadaksan ni amana a David. Idi linabsing ni Simei daytoy a panangipawil, agarup tallo a tawen kalpasanna, isu pinapapatay ni Solomon. Iti kasta, ti bilin ni David ken Solomon ket naan-anay a naipatungpal.​—1Ar 2:36-46.

Nainsiriban a Kiddaw ni Solomon. Iti nasapa a paset ti panagturay ni Solomon, agisaksakripisio idi dagiti tattao iti adu a “nangato a disso,” agsipud ta awan balay ni Jehova, nupay ti tabernakulo adda idiay Gabaon ket ti lakasa ti tulag adda iti maysa a tolda idiay Sion. Nupay kinuna ni Jehova a ti naganna maikabil iti Jerusalem, nabatad nga impalubosna daytoy nga aramid agingga ti pannakaibangon ti templo. (1Ar 3:2, 3) Idiay Gabaon, a pagaammo kas “ti naindaklan a nangato a disso,” nangidaton ni Solomon iti sangaribu a mapuoran a sakripisio. Ditoy, nagparang kenkuana ni Jehova iti maysa a tagtagainep, ket kinunana: “Kiddawem no ania ti rumbeng nga itdek kenka.” Imbes a dumawat iti kinabaknang, dayag, ken balligi, nagkiddaw ni Solomon iti puso a masirib, mannakaawat, ken natulnog tapno mabaelanna nga ukomen ti Israel. Makaay-ayo unay idi ken Jehova ti napakumbaba a kiddaw ni Solomon, iti kasta intedna kenkuana saan laeng a ti dinawatna no di pay ket kinabaknang ken dayag “iti kasta awanto ti asinoman iti ar-ari ti naadda a kas kenka, iti amin nga al-aldawmo.” Nupay kasta, innayon ni Jehova ti pammagbaga a: “Ket no magnakanto iti daldalanko babaen ti panangsalimetmetmo kadagiti alagadek ken bilbilinko, kas iti pannagna ni David nga amam, paatiddogekto met dagiti aldawmo.”​—1Ar 3:4-14.

Di nagbayag kalpasan dayta, idi a ti dua a balangkantis nangidatagda iti narigat a parikut no asino ti pudpudno a nagannak, imparangarang ni Solomon nga isu pudno nga impaayan ti Dios iti sirib maipaay iti panangukom. Daytoy ti nangpapigsa unay iti autoridad ni Solomon iti imatang dagiti tattao.​—1Ar 3:16-18.

Dagiti Proyekto a Panagbangon. (LADAWAN, Tomo 1, p. 748, 750, 751) Iti maikapat a tawen ti panagturayna, iti maikadua a bulan ti tawen (ti bulan ti Ziv [Abril-Mayo]), idi 1034 K.K.P., rinugian ni Solomon nga ibangon ti balay ni Jehova iti Bantay Moria. (1Ar 6:1) Natalna ken naulimek ti pannakaibangon ti templo; narukoden dagiti bato sakbay a naiyegda iti pagibangonan, iti kasta awan nangngeg nga uni dagiti martilio wenno wasay wenno uni ti aniaman a rimienta a landok. (1Ar 6:7) Ni Ari Hiram ti Tiro nakitinnulong iti panangipaay kadagiti kayo ti sedro ken kaykayo a parwa a kasukat ti trigo ken lana. (1Ar 5:10-12; 2Cr 2:11-16) Nangipaay met kadagiti trabahador, agraman iti maysa a nasigo unay a tumatrabaho nga agnagan Hiram, ti anak ti maysa a lalaki a taga Tiro ken maysa a Hebreo a babai. (1Ar 7:13, 14) Nangipasalista ni Solomon iti 30,000 a lallaki maipaay iti pinuersa a panagtrabaho, nga imbaonna ida idiay Libano tapno agsisinnublatda nga agtrabaho, 10,000 iti kada bulan. Tunggal grupo ket nagsubli kadagiti pagtaenganda iti periodo a dua a bulan. Malaksid kadagitoy, adda 70,000 nga agbumbunag iti awit ken 80,000 nga agtagtaga. Saan nga Israelita dagitoy naudi a nadakamat a grupo.​—1Ar 5:13-18; 2Cr 2:17, 18.

Inagurasion ti templo. Ti nagdakkelan a proyekto a panagbangon nagpaut iti pito ket kagudua a tawen, a nagleppas iti maikawalo a bulan, ti Bul, idi 1027 K.K.P. (1Ar 6:37, 38) Agparang a sumagmamano pay a tiempo ti naglabas kalpasan dayta sakbay a naiyeg dagiti aruaten ken nayurnos ti amin a banag, ta iti maikapito a bulan, ti Etanim, iti tiempo ti Piesta Dagiti Abong-abong, a ni Solomon inaramidna ti pannakasantipikar ken inagurasion ti templo. (1Ar 8:2; 2Cr 7:8-10) Gapuna, napasamak la ketdi dayta idi maikapito a bulan ti 1026 K.K.P., 11 a bulan kalpasan ti pannakairingpas ti panagbangon, imbes a maysa a bulan sakbay a naileppas ti patakder (idi 1027 K.K.P.), kas impagarup ti sumagmamano.

Sigun iti sabali pay a panangmatmat, naaramid dagiti serbisio ti inagurasion idi maika-24 a tawen ni Solomon (1014 K.K.P.), kalpasan ti panangibangonna met iti bukodna a balay ken dadduma pay a patakder ti gobierno, a nangsaklaw iti kanayonan pay a 13 a tawen, wenno agdagup amin iti 20 a tawen a panagibangon. Daytoy a panangmatmat ket pasingkedan ti Griego a Septuagint (a nangiballaet iti sumagmamano a sasao a saan a masarakan iti Masoretiko a teksto) iti patarusna iti 1 Ar-ari 8:1 (3 Ar-ari 8:1 iti LXX, Bagster): “Ket napasamak nga idi nalpasen nga imbangon ni Solomon ti balay ti Apo ken ti bukodna a balay kalpasan ti duapulo a tawen, inummong ni ari Solomon dagiti amin a panglakayen ti Israel idiay Siyon, tapno iyegda ti lakasa ti tulag ti Apo manipud siudad ni David, daytoy ti Siyon, iti bulan ti Atanin.” Nupay kasta, ti panamagdidilig kadagiti salaysay iti Ar-ari ken Cronicas ipasimudaagna a di umiso daytoy a konklusion.

Ti rekord iti 1 Ar-ari kapitulo 6 agingga iti 8 deskribirenna ti pannakaibangon ti templo ken ti pannakaileppasna; sumaganad dakamatenna ti 13 a tawen a programa ni Solomon a panagibangon kadagiti patakder ti gobierno; ket kalpasan ti panangdakamatna manen idi agangay maipapan iti pannakaibangon ti templo ken ti pannakaiserrek “ti bambanag a pinagsanto ni David nga amana,” ti salaysay irugina a deskribiren ti inagurasion. Agparang nga ipasimudaag daytoy a ti pannakadeskribir ti programa a panagibangon kadagiti patakder ti gobierno (1Ar 7:1-8) ket naipasngat a naiparentesis tapno mabukel ken makompleto ti pannakaisalaysay dagiti aramid iti panagibangon. Ngem ti rekord iti 2 Cronicas 5:1-3 agparang nga ad-adda a direkta nga ipasimudaagna a ti inagurasion napasamak apaman a nakasaganan ti templo ken dagiti alikamenna, ta mabasa iti dayta: “Kamaudiananna nairingpasen ti isuamin a trabaho a kasapulan nga aramiden ni Solomon maipaay iti balay ni Jehova, ket rinugian ni Solomon nga iserrek ti bambanag a pinagsanto ni David nga amana; ket ti pirak ken ti balitok ken amin dagiti aruaten inkabilna kadagiti gameng ti balay ti pudno a Dios. Iti daydin nga inummong ni Solomon dagiti lallakay ti Israel ken amin dagiti pannakaulo dagiti tribu.” Kalpasan ti panangibinsabinsana iti pannakaisaad ti lakasa ti tulag idiay templo babaen kadagiti papadi, a nangawit iti dayta manipud Siudad ni David agingga iti turod ti templo, ti salaysay itultuloynan a deskribiren ti inagurasion.​—2Cr 5:4-14; kap 6, 7.

Ti dadduma pagduaduaanda ti kadakdakamat a panangmatmat a ti inagurasion napasamak iti tawen kalpasan ti pannakairingpas ti templo, gapu iti 1 Ar-ari 9:1-9, a mangibagbaga a ni Jehova nagparang ken Solomon kalpasan a naibangon “ti balay ti ari,” a kunana a nangngegna ti kararag ni Solomon. (Idiligyo ti 2Cr 7:11-22.) Napasamak daytoy idi maika-24 a tawenna, kalpasan ti 20 a tawen a trabahona a panagibangon. Sangapulo ket dua a tawen kadi ti pinalabas ti Dios sakbay a sinungbatanna ti kararag ni Solomon idi inagurasion ti templo? Saan, ta iti dayta nga inagurasion, idi agleppas ti kararag ni Solomon, “ti met laeng apuy bimmaba manipud iti langlangit ket inibusna ti daton a mapuoran ken dagiti sakripisio, ket ti met laeng dayag ni Jehova pinunnona ti balay.” Nabileg a parangarang daytoy a dinengngeg ni Jehova ti kararag, maysa a sungbat babaen iti tignay, ket kasta ti panangbigbig idi dagiti tattao. (2Cr 7:1-3) Ti panagparang ti Dios ken Solomon idi agangay impakitana a saanna a nalipatan dayta a kararag nga indatagna 12 a tawen sakbayna, ket ita sungbatannan iti sao babaen ti panangipasiguradona ken Solomon iti sungbatna iti dayta. Ti Dios, iti daytoy maikadua a panagparangna, nangted met ken Solomon iti kanayonan a pammagbaga nga agtultuloy a matalek a kas ken David nga amana.

Kararag ni Solomon. Iti kararag ni Solomon idi inagurasion ti templo, tinukoyna ni Jehova kas ti Dios a kangatuan iti amin, Dios ti naayat a kinamanangngaasi ken kinasungdo, ti Manangtungpal iti karkarina. Nupay ti templo ket balay maipaay ken Jehova, binigbig ni Solomon a “ti langlangit, wen, ti langit ti langlangit” saanda a malaon ti Dios. Isu ti Managdengngeg ken Manangsungbat iti kararag, ti Dios ti kinahustisia, a gunggonaanna dagiti nalinteg ken supapakanna dagiti nadangkes, ngem pakawanenna ti managbasol nga agbabawi ken agsubli Kenkuana. Isu ket saan a ‘dios ti nakaparsuaan,’ ngem addaan iti autoridad kadagiti elemento, an-animal, uray pay kadagiti nasion iti daga. Isu ket saan laeng a Dios dagiti Hebreo kas nasion no di ket Dios ti amin a tattao a mangsapul kenkuana. Iti kararagna, imparangarang ni Solomon a tarigagayanna a makita a ti nagan ni Jehova ket mapagbalin a naindaklan iti intero a daga; inyebkas ni Solomon ti mismo a panagayatna iti kinalinteg ken kinahustisia, panagayatna iti ili ti Dios nga Israel ken iti ganggannaet a mangsapul ken Jehova.​—1Ar 8:22-53; 2Cr 6:12-42.

Iti inagurasion, nagannong amin a papadi; iti daytoy nga okasion, saan a kasapulan a masalimetmetan idi dagiti pannakabenneg nga inyurnos ni David. (2Cr 5:11) Ti panagserbi ti amin ket kasapulan agsipud ta, malaksid kadagiti naidatag a daton a bukbukel, 22,000 a baka ken 120,000 a karnero ti naidaton kas daton a mapuoran ken sakripisio a pakikaykaysa bayat dayta a pito nga aldaw a periodo ti panagpiesta, a nagleppas babaen iti nadaeg nga asamblea iti maikawalo nga aldaw. Kasta unay ti kaadu dagiti sakripisio ta nagbalin a bassit unay ti dakkel nga altar a gambang; tapno malaon dagita, kinasapulan a mangsantipikar ni Solomon iti maysa a paset ti paraangan maipaay itoy a panggep.​—1Ar 8:63, 64; 2Cr 7:5, 7.

Idi agangay, impasdek ni Solomon dagiti benneg ti papadi maipaay kadagiti panagserbida ken dagiti Levita kadagiti pagsaadanda nga agannong, kas iti panangorganisar idi ni David kadagitoy. Nagbalin itan ti templo kas disso a paguurnongan dagiti amin nga Israelita maipaay kadagiti naipanapanawen a piestada ken kadagiti sakripisioda ken Jehova.

Dagiti patakder ti gobierno. Kabayatan ti 13 a tawen kalpasan ti pannakairingpas ti templo, nangibangon ni Solomon iti baro a naarian a palasio iti Bantay Moria, iti mismo nga abagatan ti templo, iti kasta asideg dayta iti makinruar a paraangan ti templo, ngem iti nababbaba a disso. Iti asideg daytoy, imbangonna ti Beranda ti Trono, ti Beranda dagiti Adigi, ken ti Balay ti Bakir ti Libano. Amin dagitoy a patakder addada idi iti agpasalog a benneg ti daga iti nagbaetan ti tapaw ti turod ti templo ken ti nababa a pantok ti Siudad ni David. Nangibangon met iti balay maipaay iti asawana nga Egipcio; saan idi a napalubosan nga “agnaed iti balay ni David nga ari ti Israel, ta,” kas iti kinuna ni Solomon, “dagiti disso nga immayan ti lakasa ni Jehova nasantuanda a banag.”​—1Ar 7:1-8; 3:1; 9:24; 11:1; 2Cr 8:11.

Panagibangon a naaramid iti intero a pagilian. Kalpasan ti panangiringpasna kadagiti proyektona a patakder ti gobierno, rinugian ni Solomon ti programa a panagibangon iti intero a pagilian. Ti putputot dagiti Canaanita a saan a dinadael ti Israel idi pinarmekda ti Canaan ket inusarna iti pinuersa a panagtrabaho, ngem saanna a pinagbalin ti asinoman nga Israelita kas tagabo. (1Ar 9:20-22; 2Cr 8:7-10) Imbangonna ken sinarikedkedanna ti Gezer (nga innala ni Faraon kadagiti Canaanita ken indatagna kas sagut iti anakna, ti asawa ni Solomon), kasta met ti Makinngato ken Makimbaba a Bet-horon, Baalat, ken Tamar; nangibangon met kadagiti siudad a pagidulinan, siudad ti karuahe, ken siudad a maipaay kadagiti kumakabalio. Ti intero a pagturayan, agraman ti teritoria iti daya ti Jordan, nagunggonaanda kadagiti panagibangon a trabahona. Sinarikedkedanna pay ti Muntuon. “Sinerraanna ti giwang ti Siudad ni David.” (1Ar 11:27) Mabalin a tuktukoyen daytoy ti panangibangonna wenno panangisaknapna iti “pader ti Jerusalem iti intero nga aglikmut.” (1Ar 3:1) Pinatibkerna ti Hasor ken Megiddo babaen ti panangsarikedkedna kadagita; nakakabakab dagiti arkeologo iti paspaset dagiti nalagda a pader ken nasarikedkedan a ruruangan a patienda a tedtedda dagiti gapuanan ni Solomon kadagitoy a siudad, a rebrebba itan.​—1Ar 9:15-19; 2Cr 8:1-6.

Kinabaknang ken Dayagna. Nangaramid ni Solomon iti nasaknap a panagkomersio. Babaen iti pannakitinnulong iti bunggoy ni Hiram, ti mismo a bunggoyna nangyeg iti nakaad-adu a balitok manipud Ofir, kasta met iti kaykayo nga “algum” ken napateg a batbato. (1Ar 9:26-28; 10:11; 2Cr 8:17, 18; 9:10, 11) Naangkat ti kabkabalio ken karkaruahe manipud Egipto, ket dagiti agtagtagilako manipud iti intero a lubong iti daydi a panawen inyegda dagiti naruay a tagilakoda. Ti balitok a mapastrek ni Solomon iti tinawen ket 666 a talento (a. $256,643,000), malaksid iti pirak ken balitok ken dadduma pay a bambanag nga inyeg dagiti komersiante. (1Ar 10:14, 15; 2Cr 9:13, 14) Kanayonanna pay, “ti amin nga ar-ari iti daga” tinawen a nangyegda kadagiti sagut manipud dagdagada: ar-aruaten a balitok ken pirak, lana ti balsamo, armas, kabkabalio, mulmulo, ken dadduma pay a kinabaknang. (1Ar 10:24, 25, 28, 29; 2Cr 9:23-28) Naangkat uray dagiti bakes ken dagiti paboreal, a nailuganda kadagiti barko ti Tarsis. (1Ar 10:22; 2Cr 9:21) Naaddaan ni Solomon iti 4,000 a kuadra ti kabkabalio ken karkaruahe (1,400 a karuahe, kuna ti 1Ar 10:26) ken 12,000 a kabalio a pakigubat (wenno, mabalin a kumakabalio).​—2Cr 9:25.

Awanen idi ti ari iti intero a daga nga addaan iti kas ti kinabaknang ni Solomon. (1Ar 10:23; 2Cr 9:22) Ti disso nga umadani iti tronona linab-awanna ti aniaman a banag iti sabsabali a pagarian no iti kinaranga. Ti trono a mismo ket naaramid iti marfil a nakalupkopan iti nasudi a balitok. Adda nagbukel a balawbaw iti likudan dayta; innem a tukad ti agturong iti dayta, nga adda innem a leon iti tunggal sikigan, ken adda dua a leon iti sibay dagiti pagipatayan iti takiag iti agsumbangir a sikigan ti trono. (1Ar 10:18-20; 2Cr 9:17-19) Balitok laeng ti nausar maipaay kadagiti basehas a paginumanna; espesipiko a naibaga nga “awan ti naaramid iti pirak; naibilang dayta kas awan a pulos kapapay-anna idi kaaldawan ni Solomon.” (2Cr 9:20) Iti balay ni Solomon ken iti templo, adda ar-arpa ken pagtokar nga adda kuerdasna, naaramid manipud kaykayo nga algum nga awan pay a pulos ti nakita a kasta sakbayna iti Juda.​—1Ar 10:12; 2Cr 9:11.

Abasto a taraon ti sangakabbalayanna. Ti inaldaw a taraon maipaay iti naarian a sangakabbalayan ni Solomon nagdagup iti “tallopulo a cor a sukat [6,600 L; 188 bu] ti nasayaat nga arina ken innem a pulo a cor a sukat [13,200 L; 375 bu] ti arina, sangapulo a nalulukmeg a baka ken duapulo a maipaspastor a baka ken sangagasut a karnero, malaksid iti sumagmamano a kalakian nga ugsa ken gasgasela ken korkorso ken pinalukmeg a kakkakok.” (1Ar 4:22, 23) Sangapulo ket dua a diputado ti nangimaton iti panangabasto iti taraon, maysa a diputado iti kada bulan ti tawen. Tunggal maysa imatmatonanna ti maysa a benneg ti daga; maipaay itoy a panggep, saan a nabingbingay dayta sigun kadagiti pagbeddengan dagiti tribu no di ket sigun kadagiti rehion nga agpatpataud iti apit babaen ti panagtalon. Ti pagpakan iti adu a kabalio ni Solomon ket karaman kadagiti naipaay nga abasto.​—1Ar 4:1-19, 27, 28.

Ti reyna ti Sheba sarungkaranna ni Solomon. Maysa kadagiti mabigbigbig unay a sangaili a naggapu iti ganggannaet a daga tapno kitaenna ti dayag ken kinabaknang ni Solomon isu ti reyna ti Sheba. Ti kinalatak ni Solomon dimmanon iti “amin a tattao iti daga,” iti kasta nagdaliasat ti reyna ti Sheba manipud adayo a pagturayanna “tapno subokenna babaen kadagiti makatikaw a saludsod.” Sinaona ken Solomon “ti amin nga asideg idi iti pusona,” ket “awan ti banag a nailemmeng iti ari a saanna nga insarita kenkuana.”​—1Ar 10:1-3, 24; 2Cr 9:1, 2.

Kalpasan a napaliiw met ti reyna ti kinangayed ti templo ken ti balay ni Solomon, ti lamisaanna ken ti pannakaiserbi ti inumenna agraman ti pagan-anay dagiti serbidorna, ken dagiti regular a mapuoran a sakripisio idiay templo, “awanen ti espiritu kenkuana,” iti kasta inyebkasna, “Adtoy! saan a naibaga kaniak ti kagudua. Ti bambanag a nangngegan isuda nga inimdengak linab-awam iti kinasirib ken kinarang-ay.” Idin kinunana a naragsak dagiti adipen nga agserserbi iti kasta nga ari. Babaen amin daytoy, natignay a mangidaydayaw ken Jehova, mangbendito ken Jehova a Dios, a nangyebkas iti panagayatna iti Israel babaen ti panangdutokna ken Solomon kas ari a mangipaay iti hudisial a pangngeddeng ken kinalinteg.​—1Ar 10:4-9; 2Cr 9:3-8.

Kalpasanna, impaayna ken Solomon ti nadaeg a sagut a 120 a talento a balitok ($46,242,000) ken nakaad-adu a napapateg a batbato ken lana ti balsamo a kasta unay ti kinaaduna. Ni Solomon intedna met iti reyna ti aniaman a kiniddawna, malaksid pay iti mismo a naggubuay-pusona a parabur, mabalin nga ad-adu pay ngem iti inyeg kenkuana ti reyna.​—1Ar 10:10, 13; 2Cr 9:9, 12.

Kinarang-ay ti turayna. No la ket ta agtalinaed idi ni Solomon a natibker iti pudno a panagdaydayaw, isu bendisionan ni Jehova iti sirib, dayag, ken kinabaknang, ket gapu iti dayta, ti nasion ti Israel tagiragsakenna met ti parabur ti Dios. Nausar ni David a mangparukma kadagiti kabusor ti Israel ken mangipasdek a sititibker iti pagarian agingga kadagiti makinruar a beddengna. Ilanad ti salaysay: “No maipapan ken Solomon, nagturay iti amin a pagarian manipud iti Karayan agingga iti daga dagiti Filisteo ken agingga iti beddeng ti Egipto. Nangyegda kadagiti sagut ken nagserbida ken Solomon iti amin nga al-aldaw ti panagbiagna.” (1Ar 4:21) Adda idi talna bayat ti panagturay ni Solomon, ket ti “Juda ken ti Israel aduda, kas kadagiti binukel ti darat nga adda iti igid ti baybay ti kinaaduda, a mangmangan ken umin-inum ken agragrag-oda.” “Ket ti Juda ken ti Israel nagtultuloy nga agnaed iti kinatalged, tunggal maysa iti sirok ti bukodna a puon ti ubas ken iti sirok ti bukodna a kayo a higos, manipud Dan agingga idiay Beer-seba, iti amin nga al-aldaw ni Solomon.”​—1Ar 4:20, 25; MAPA, Tomo 1, p. 748.

Sirib ni Solomon. “Ket ti Dios nagtultuloy a nangted ken Solomon iti sirib ken pannakaawat iti dakkel unay a rukod ken iti kinalawa ti puso, kas iti darat nga adda iti aplaya. Ket ti sirib ni Solomon dakdakkel unay ngem ti sirib dagiti amin a taga Daya ken ti isuamin a sirib ti Egipto.” Kalpasanna, nainaganan ti dadduma pay a lallaki a naisalsalumina ti kinasiribda: ni Etan nga Ezrahita (nalawag a maysa a kumakanta idi tiempo ni David ken nangisurat iti Salmo 89), ken tallo a sabsabali pay a masirib a lallaki ti Israel. Nasirsirib ni Solomon ngem dagitoy; kinapudnona, “ti panagdindinamagna dimmanon kadagiti amin a nasion iti intero nga aglawlaw. Ket isu makapagsao iti tallo ribu a proverbio, ket dagiti kantana sangaribu ket lima.” Ti pannakaammona saklawenna dagiti mula ken an-animal iti daga, ket dagiti proverbiona, agraman dagiti suratna kadagiti libro ti Eclesiastes ken Ti Kanta ni Solomon, ipalgakda nga addaan iti nauneg a pannakaammo iti kasisigud ti tao. (1Ar 4:29-34) Manipud Eclesiastes, maadaltayo nga adu a panagut-utob ti inaramidna tapno masarakanna “dagiti makaparagsak a sasao ken ti pannakaisurat ti umiso a sasao ti kinapudno.” (Ec 12:10) Napadasanna ti adu a banag, kasta met ti pannakikadkadua kadagidiay nanumo ken nangangato, a sisasaririt a pinalpaliiwna ti biagda, trabahoda, namnama ken kalatda, ken dagiti naimbag ken dakes a pagteng ti sangatauan. Intandudona ti pannakaammo iti Dios ken ti lintegna, ket kangrunaan iti amin, impaganetgetna a ‘ti panagbuteng ken Jehova isu ti punganay ti pannakaammo ken sirib’ ket ti intero a pagrebbengan ti tao isu ti ‘panagbuteng iti pudno a Dios ken panangsalimetmet kadagiti bilinna.’​—Pr 1:7; 9:10; Ec 12:13; kitaenyo ti ECLESIASTES.

Isisiasina Manipud Kinalinteg. Narang-ay idi ni Solomon no la ket ta agtalinaed a napudno iti panagdaydayaw ken Jehova. Nabatad a naisawang dagiti proverbiona, ket dagiti libro ti Eclesiastes ken Ti Kanta ni Solomon, kasta met ti di kumurang a maysa kadagiti Salmo (Sal 127), naisuratda kabayatan ti periodo ti matalek a panagserbina iti Dios. Nupay kasta, nangrugi a di ikankano ni Solomon ti linteg ti Dios. Mabasatayo: “Ket ni met laeng Ari Solomon nagayat iti adu a ganggannaet nga assawa agraman ti anak a babai ni Faraon, Moabita, Ammonita, Edomita, Sidonio ken Heteo a babbai, manipud kadagiti nasion a maipapan kadakuada kinuna ni Jehova iti annak ti Israel: ‘Dikay sumrek iti tengngada, ket isuda rebbeng a saanda a sumrek iti tengngayo; pudno unay a pagannayasendanto ti pusoyo a sumurot iti didiosda.’ Kadakuada a dimmekket ni Solomon tapno ayatenna ida. Ket naaddaan iti pito gasut nga assawa, piprinsesa, ken tallo gasut a kamalala; ket ti pusona nagin-inut a pinagannayas dagiti assawana. Ket naaramid iti tiempo ti panaglakay ni Solomon a dagiti met laeng assawana pinagannayasda ti pusona a sumurot kadagiti sabali a didios; ket ti pusona saan idi a naan-anay ken Jehova a Diosna a kas iti puso ni David nga amana. Ket ni Solomon nangrugi a simmurot ken ni Astoret a diosa dagiti Sidonio ken ni Milcom a makarimon a banag dagiti Ammonita. Ket inrugi nga aramiden ni Solomon no ania ti dakes kadagiti mata ni Jehova, ket saanna a sinurot a naan-anay ni Jehova a kas ken David nga amana. Iti daydin a nangibangon ni Solomon iti nangato a disso maipaay ken Kemos a makarimon a banag ti Moab iti bantay nga adda iti sango ti Jerusalem, ken maipaay ken Molec a makarimon a banag ti annak ni Ammon. Ket kasta idi ti inaramidna maipaay iti amin a ganggannaet nga assawana a mangpatpataud iti asuk a sakripisio ken agisaksakripisio iti didiosda.”​—1Ar 11:1-8.

Nupay napasamak daytoy “iti tiempo ti panaglakay ni Solomon,” saantayo koma nga ipapan a ti isisiasina ket gapu iti panagkabaw, ta kabambannuagan ni Solomon idi innalana ti trono, ket 40 a tawen ti kapaut ti panagturayna. (1Cr 29:1; 2Cr 9:30) Saan nga ibaga ti salaysay a naan-anay a binaybay-an ni Solomon ti panagdaydayaw idiay templo ken ti panagidaton kadagiti sakripisio sadiay. Mabalbalin a ginandatna nga annuroten ti maysa a kita ti panaglalaok ti pammati, tapno maay-ayona dagiti ganggannaet nga assawana. Gapu itoy, “ni Jehova nagpungtot unay ken Solomon, agsipud ta ti pusona nagannayas nga immadayo ken Jehova a Dios ti Israel, daydiay nagparang kenkuana iti namindua.” Ni Jehova impakaammona ken Solomon a, kas pagbanaganna, pisangenna nga iyadayo kenkuana ti maysa a paset ti pagarian, ngem saan nga iti kaaldawan ni Solomon, maigapu iti panagraem ken David ken maipagapu iti Jerusalem. Ngem aramidenna dayta iti kaaldawan ti anak ni Solomon, nga ibatianna dayta nga anak iti maysa laeng a tribu (malaksid iti Juda), a dayta a tribu isu ti Benjamin.​—1Ar 11:9-13.

Dagiti manangsupiat ken Solomon. Manipuden iti daydi a tiempo, inrugi ni Jehova ti mangpatanor kadagiti manangsupiat ken Solomon, kangrunaanna ni Jeroboam iti tribu ti Efraim. Idi kamaudiananna, nangguyod ni Jeroboam iti sangapulo a tribu tapno ikkatenda ti kinasungdoda iti trono idi tiempo ni Rehoboam, ken nangipasdek iti makin-amianan a pagarian a naawagan iti Israel. Kas agtutubo a lalaki, ni Jeroboam, gapu iti kinagagetna, insaad ni Solomon nga agaywan iti amin nga inkapilitan a panagserbi iti balay ni Jose. Karaman kadagiti nangriribuk ken Solomon isu ni Hadad nga Edomita ken ni Rezon, kabusor ni David a nagbalin nga ari ti Siria.​—1Ar 11:14-40; 12:12-15.

Ti iyaadayo ni Ari Solomon iti Dios ket dakes ti epektona iti turay ni Solomon. Nagbalin dayta a manangirurumen, awan duadua a maigapu iti panagkapuy ti ekonomia gapu iti nangato a gastos ti gobiernona, a kimmaro la ketdi unay. Adda met kaawan pannakapnek iti biang dagidiay impasalistana iti pinuersa a panagtrabaho ken, di pagduaduaan, kasta met dagiti Israelita a manangaywanda. Yantangay immikay manipud panangsurot iti Dios buyogen ti naan-anay a puso, saanen a makagun-od ni Solomon iti pamendision ni Jehova ken iti kinarang-ay wenno iti agtultuloy a sirib a tapno mabalinanna ti mangituray buyogen ti kinalinteg ken kinahustisia ken mangrisut kadagiti tumaud a parikut. Kas iti kinuna a mismo ni Solomon: “No umadu dagidiay nalinteg, agrag-o dagiti umili; ngem no agturay ti asinoman a nadangkes, agsennaay dagiti umili.”​—Pr 29:2.

Ti pannakapasamak daytoy a kasasaad ket ibatad ti rekord maipapan iti napasamak di nagbayag kalpasan ti ipapatay ni Solomon, idi nagturayen ni Rehoboam. Babaen ken mammadto Ahias, ti Dios nangipatulod iti mensahe ken Jeroboam, a mangibagbaga ken Jeroboam a ti Dios mangted kenkuana iti sangapulo a tribu ket no salimetmetanna dagiti paglinteganna, isu ibangonan ti Dios iti agpaut a balay, a kas iti inaramidna maipaay ken David. Kalpasan daytoy, ni Solomon inkagumaanna a papatayen ni Jeroboam, a nagkamang idiay Egipto, a sadiay nga agturturayen ti simmukat iti ama ti Egipcio nga asawa ni Solomon. Nagtalinaed sadiay ni Jeroboam agingga iti ipapatay ni Solomon. Kalpasanna, indauluanna dagiti umili iti panagreklamo ken Rehoboam ken iti panagrebelde idi kamaudiananna.​—1Ar 11:26-40; 12:12-20.

Nupay ni Solomon inyadayona ti pusona ken Jehova, isu “nakikaidda . . . kadagidi ammana, ket naitabon idiay Siudad ni David nga amana.”​—1Ar 11:43; 2Cr 9:31.

Ni Jesus, Legal nga Agtawid iti Trono ni Solomon. Tuntonen ni Mateo dagiti kaputotan ni Solomon agingga ken Jose, ti pannakaama ni Jesus, iti kasta iparangarangna a ni Jesus ket addaan iti legal a kalintegan iti trono ni David babaen iti naarian a linia. (Mt 1:7, 16) Tuntonen ni Lucas ti kapuonan ni Jesus agingga ken Heli (nalawag nga isu ti ama ni Maria) a naglasat ken Natan, a sabali pay nga anak da David ken Bat-seba ket ngarud kabsat ni Solomon iti ama ken ina. (Lu 3:23, 31) Dagitoy a dua a linia ti nagtaudan agtiponda kada Zorobabel ken Sealtiel ket kalpasanna agsanga manen iti dua a linia ti nagtaudan. (Mt 1:12, 13; Lu 3:27) Ni Maria nga ina ni Jesus ket nagtaud babaen ken Natan, ket ni Jose a pannakaamana nagtaud babaen ken Solomon, iti kasta ni Jesus agpadpada a nainkasigudan ken legal a kaputotan ni David, nga addaan iti naan-anay a kalintegan iti trono.​—Kitaenyo ti KAPUONAN NI JESU-KRISTO.

Masapul a Saluadan ti Puso. No la ket ta taginayonen ni Solomon ti “puso a natulnog,” a dayta ti pakaseknanna idi damo, maaddaan iti parabur ni Jehova ket isu rumang-ay. Ngem ti dakes a nagtungpalanna ipamatmatna a ti pannakaammo, dakkel nga abilidad, wenno pannakabalin, kinabaknang, ken kinalatak saan a dagita ti kapatgan a bambanag, ket ti iyaadayo manipud ken Jehova isu ti panangtallikud iti sirib. Napaneknekan a pudno ti mismo a balakad ni Solomon: “Ad-adda ngem iti isuamin a sabali pay a maaluadan, saluadam ta pusom, ta aggubuay iti dayta dagiti ubbog ti biag.” (1Ar 3:9; Pr 4:23) Ti napasamak ken Solomon iladawanna ti kinagulib ken kinadesperado ti puso ti managbasol a tao, ngem nangnangruna pay, ipakitana nga uray ti kasayaatan a puso ket mabalin a masulbog no saan a pagtalinaeden ti patinayon a panagridam. Ti panangayat iti ay-ayaten ni Jehova ken pananggura iti kagurgurana, kasta met ti patinayon a panangsapul iti panangiwanwanna ken ti panangaramid iti makaay-ayo kenkuana, ket sigurado a salaknib.​—Jer 17:9; Pr 8:13; Heb 1:9; Jn 8:29.

Mesianiko a Padpadto. Adu ti pagkaaspingan ti panagturay ni Solomon ken ti panagturayto ti naindaklan nga Ari a ni Jesu-Kristo, kas naipadto iti Kasuratan. Iti adu a pamay-an, ti turay ni Solomon, bayat nga isu agtultulnog idi ken Jehova, ket bassit a padron ti Mesianiko a Pagarian. Ni Jesu-Kristo, “maysa a nangnangruna ngem ni Solomon,” dimteng kas tao ti talna, ket agparang nga impatungpalna ti maysa a naespirituan a trabaho a panagibangon a nangnangruna a nainaig iti pannakaisubli ti pudno a panagdaydayaw iti nagtetengngaan dagiti napulotan a pasurotna iti naindaklan a naespirituan a templo ni Jehova. (Mt 12:42; 2Co 6:16; Jn 14:27; 16:33; Ro 14:17; San 3:18) Ni Solomon ket nagtaud iti linia ni David, a kas met ken Jesus. Ti nagan ni Solomon (nagtaud iti sao a kaipapananna ti “talna”) tumutop iti naipadayag a ni Jesu-Kristo kas ti “Prinsipe ti Kappia.” (Isa 9:6) Ti naganna a Jedidias (kaipapananna ti “Dungdungnguen ni Jah”) tumunos iti mismo a sasao ti Dios maipapan iti Anakna idi tiempo ti pannakabautisar ni Jesus: “Daytoy ti Anakko, ti dungdungnguen, nga inanamongak.”​—Mt 3:17.

Ti Salmo 72 ket nainkararagan nga ebkas maipaay iti turay ni Solomon: “Dagiti bantay mangipanda koma iti talna kadagiti umili . . . Iti al-aldawna agtubonto daydiay nalinteg, ken ti kinaruay ti talna agingga nga awanen ti bulan. Ket maaddaanto kadagiti masaksakupan manipud iti baybay agingga iti baybay [mabalbalin a ti Mediteraneo ken ti Nalabaga a Baybay (Ex 23:31)] ken manipud iti Karayan [Eufrates] agingga kadagiti ungto ti daga.”​—Sal 72:3-8.

Maipapan iti Salmo 72:7 (“agingga nga awanen ti bulan”), kuna ti Commentary ni Cook: “Napateg daytoy a teksto, ta ipakitana a ti nabatad nga adda iti panunot ti Salmista isu ti kapanunotan maipapan iti maysa nga Ari a ti panagturayna agpaut la ketdi agingga iti pagnguduan ti panawen. Ipalgak dayta ti Mesianiko a kababagas ti intero a pakabuklan ti teksto.” Ken maipapan iti bersikulo 8, kunaenna: “Sapasap idi ti pagarian, a dumanon agingga kadagiti ungto ti daga. Ti panagsaknap ti pagturayan ti Israel iti sidong da David ken Solomon ket umdas a mangipasimudaag iti dayta a namnama, ken mabalin nga ibilang dayta ti Salmista kas pammasiguro iti kaitungpalanna, ngem no anagen mainaig kadagiti immun-una a bersikulo, daytoy a paduyakyak ket bin-ig a Mesianiko.”

Ni mammadto Mikias, iti padto a gistay sapasap a maakseptar kas Mesianiko, inusarna ti kasasaad a nailadawan iti panagturay ni Solomon, a “ti Juda ken ti Israel nagtultuloy nga agnaed iti kinatalged, tunggal maysa iti sirok ti bukodna a puon ti ubas ken iti sirok ti bukodna a kayo a higos, . . . iti amin nga al-aldaw ni Solomon.” (1Ar 4:25; Mik 4:4) Ti padto ni Zacarias (Zac 9:9, 10) adawenna ti Salmo 72:8, ket ni Mateo iyaplikarna ken Jesu-Kristo ti padto ni Zacarias.​—Mt 21:4, 5.