LET-ANG

Ti Hebreo a termino maipaay iti let-ang (midh·barʹ) iti pangkaaduan tumukoy iti narasay ti pannakatagitaona, di mataltalon a daga. (Jer 2:2) Mabalin a ramanenna dagiti pagpaaraban (Sal 65:12; Jer 23:10; Ex 3:1), dagiti pagurnongan ti danum (2Cr 26:10), balbalay, ken uray pay ti sumagmamano a siudad (1Ar 2:34; Jos 15:61, 62; Isa 42:11). Nupay masansan a tukoyenna laeng dagiti kapanagan nga addaan nababa a kayo ken ruot, ti midh·barʹ mabalin nga agaplikar met kadagiti awanan danum a rehion a mabalin a maawagan pudpudno a desierto. Ti dadduma pay a Hebreo a termino a nausar nga ad-adda nga espesipiko a pangawag kadagiti kasta a lugar ket masansan a masarakan iti pumadpada a nadaniw a panagparang ti midh·barʹ.​—Sal 78:40; Jer 50:12.

Ti sao a yeshi·mohnʹ ipamatmatna ti maysa a nainkasigudan a langalang a disso wenno desierto. (Sal 68:7; Isa 43:19, 20) Nalawag a napupuersa a termino dayta ngem iti midh·barʹ, a mangipasimudaag iti nakarkaro a kinalangalang, kas iti sasao nga “ongaong, nataguob a desierto [yeshi·mohnʹ].” (De 32:10) Nausar nga addaan iti piho nga artikulo, tumukoy dayta kadagiti espesipiko a lugar ti let-ang.​—Nu 21:20; 1Sm 23:19, 24; kitaenyo ti JESIMON.

Ti ʽAra·vahʹ iladawanna dagiti natikag ken lupes a benneg ti dagdaga, kas kadagidiay adda iti ballasiw ti Jordan manipud Jerico. (Nu 22:1) Dagiti kasta a tanap a desierto mabalin nga imbunga ti pannakadadael ti kabakiran ken kaawan ti umiso a panangtaginayon ken panangsukay, wenno mabalin a dagita ket imbunga ti napaut a tikag, a dagitoy a kasasaad pagbalinenda ti nabunga a daga kas di nabunga a langlangalang. (Isa 33:9; Jer 51:43) Iti kaadda ti piho nga artikulo, ti sao ipamatmatna met ti maysa nga espesipiko a paset ti Naikari a Daga. (Kitaenyo ti ARABA; ARABA, NAAPRES A GINGET TI.) Ti sabali pay a termino, tsi·yahʹ, iladawanna ti aniaman nga “awanan danum a rehion” ken maus-usar a pumadpada iti immun-unan a nadakamat a sasao.​—Sal 107:35; Isa 35:1.

Uray dagidiay rehion a maikanatad iti panangiladawan a “desierto” iti Biblia manmano a kadaratan ti kasasaadda, no kasano a kasta ti sumagmamano a paset ti Desierto ti Sahara buyogen dagiti agallo-allon a binunton a kadaratanda. Gagangay a dagita ket awanan unay iti kaykayo, natikag wenno medio natikag a lantag a daga, nabato a lanlantag, wenno langalang nga awanan danum a gingginget a pinalikmutan dagiti nangato a bantay ken naganggangan nga alimpatok.​—Job 30:3-7; Jer 17:6; Eze 19:13.

Ti nasion ti Israel, iti Ipapanawda manipud Egipto, ket indalan ti Dios nga agturong iti let-ang iti igid ti Nalabaga a Baybay, a nakaigapuan ti panangipapan ni Faraon a nayaw-awandan. (Ex 13:18-20; 14:1-3) Iti ballasiw ti Nalabaga a Baybay, ken iti nabatbati a paset ti 40 a tawen, limmasat ti Israel manipud maysa a benneg ti let-ang nga agturong iti sabali, agraman dagiti rehion ti let-ang ti Sur, Sin, Sinai, Paran, ken Zin (Ex 15:22; 16:1; 19:1; Nu 10:12; 20:1), a no dadduma nagpakarsoda kadagiti wasis, a kas iti Elim, buyogen ti 12 nga ubbogna ken 70 a kayo a palmana (Ex 15:27), ken iti Cades.​—Nu 13:26; De 2:14; MAPA, Tomo 1, p. 541.

Ti mismo a Naikari a Daga, a mangbukel iti paset ti maaw-awagan Fertile Crescent, agsaad a kasla ramay a nasayaat-pannakasukayna a daga a ti Baybay Mediteraneo ti beddengna iti maysa a deppaar ket iti dua a deppaar beddengna dagiti nalawa a rehion ti let-ang​—ti Desierto ti Siria-Arabia iti daya ken ti Peninsula ti Sinai iti abagatan. (Ex 23:31) Iti las-ud dagiti beddeng ti daga, adda dagiti babbabassit a benneg ti let-ang, kas pagarigan, ti benneg iti abay ti Dotan, iti laeng abagatan ti Ginget ti Jezrael, a sadiay ni Jose intapuak ti kakabsatna iti maysa a bito (Ge 37:17, 22); ti Let-ang ti Juda, a ti sumagmamano a bennegna adda iti aglikmut dagiti siudad ti Zif, Maon, ken En-gedi, dagiti let-ang a nagkamangan ni David manipud ken Saul (Uk 1:16; 1Sm 23:14, 24; 24:1); ken dagiti rehion ti let-ang iti makindaya a deppaar ti Jordan, a tumipon iti Desierto ti Siria-Arabia (Nu 21:13; De 1:1; 4:43). Ti kaaduan a paset ti yuyeng a ginget a lumasatan ti Karayan Jordan (maawagan ita iti Ghor) ket gagangay a desierto a daga.

Nupay adu kadagiti rehion ti let-ang a nadakamat iti Biblia ket naan-anay itan a naganggangan a langalang, adda pammaneknek a saan idi a kanayon a kasta ti sumagmamano. Ni Denis Baly, iti The Geography of the Bible (1957, p. 91), kunaenna a “ti kasasaad ti urnos ti mulmula nagbalbaliw la ketdi iti kasta unay nanipud pay kadagidi tiempo ti Biblia.” Dagiti orihinal a nasayaat ti pannakatimbengna a kasasaad a kadagita ti daga, klima, ken mulmula binukelda ti di agbaliwbaliw nga aglawlaw, a bassit laeng ti pannakakurukor ti daga, napukaw ti kinatimbengda gapu iti pannakadadael dagiti kabakiran a saan a pulos namulaan manen. Gapu ta awanen ti linong, ken dagiti ramut saandan a matengngel ti daga, ti makakset a pudot ti kalgaw ken dagiti napigsa a tudo iti kalam-ekna dinadaelda dayta. Ti daga ket pinagkarandikang ti init, kinayuskos ti angin, rinasras dagiti nakaro a panagbalbaliw ti temperatura, ken inyanud dagiti tudo. Ipakita ti panagsukimat ti arkeolohia a ti adu a lugar a naan-anay itan a naganggangan ket sigud nga “inramanda dagiti pagpaaraban, tantanap, ken wasis a sadiay dagiti ubbog ken dagiti sagpaminsan a panagtudo agraman ti naannad a panangin-inut iti danum pinagbalinda a posible ti panangbangon kadagiti purok ken ti panangtaginayon kadagiti napateg a ruta dagiti sangkakuyogan a managbiahe.” (The Interpreter’s Dictionary of the Bible, inurnos ni G. Buttrick, 1962, Tomo 1, p. 828) Uray pay ita, adu kadagiti kasta a let-ang a luglugar ti naabbongan iti napuskol a berde a ruruot iti primavera, nupay iti ngudo ti kalgaw napuorandan a nakalbo babaen iti pudot ken tikag.

Dagiti Kasasaad iti Panagallaalla iti Let-ang. Nupay dagiti kasasaad iti sumagmamano a rehion ti let-ang mabalbalin nga ad-adda a mainugot unay idi un-unana ngem iti agdama a tiempo, mabalin a sawen ni Moises ti maipapan iti panagdaliasat ti Israel iti Sinai kas ‘limmasat iti dakkel ken nakaam-amak a let-ang, nga addaan kadagiti nagita a serpiente ken manggagama ken addaan iti mawaw a daga nga awanan danum.’ (De 1:19; 8:15; LADAWAN, Tomo 1, p. 542) Dayta idi ket “daga dagiti gurigor” (Os 13:5), maysa a daga ti abut ken napuskol a kinasipnget. (Jer 2:6) Dagiti ad-adda a naganggangan a rehion ti let-ang mabalin a saan a natagitauan (Job 38:26) wenno luglugar dagita a nagtaengan dagiti agnanaed iti tolda ken nagdakiwasan dagiti managakar-akar a tattao. (1Cr 5:9, 10; Jer 3:2) Adda ditoy dagiti siitsiitan ken siitan a babassit a kaykayo (Ge 21:14, 15; Ex 3:1, 2; Uk 8:7), nasiit a kaykayo a lotus, ken dagiti kasamekan ti siitan a kaykayo nga akasia.​—Ex 25:10; Job 40:21, 22.

Dagiti napakil a managdaliasat a lumaslasat kadagiti naasak-asak a dana (Jer 12:12) mabalin nga aglinongda iti sirok dagiti kullapit, kasla ruting a sanga ti maysa a kayo a retama (1Ar 19:4, 5), wenno iti sirok ti nadaguyemyem ti langana a pandek a parwa (Jer 48:6), wenno iti sibay ti aduan buko a bunged ti tamarisko buyogen ti kasla muldotan a sangsangana nga addaan iti babassit a patinayon a berde a bulbulong (Ge 21:33). Iti ngato, dagiti agila ken ti dadduma a tumatayab nga agsippayot nagampayagda nga agliklikmut kadagiti awanan ulep a tangatang (De 32:10, 11), bayat a dagiti nagsara a karasaen ken dagiti nasiglat nga uleg naguyasda iti rabaw ti batbato ken iti sirok ti babassit a kaykayo, dagiti alibut agtatarayda, ket dagiti dadakkel a banias sigiginad a nagdakiwasda babaen iti ababa, nabileg a saksaka. (Le 11:30; Sal 140:3; Isa 34:15) Dagiti kalding iti bantay nagparangda kadagiti napasdok a bato (1Sm 24:2); dagiti atap nga asno, sebra, kamelio, ken abestrus nagtaraonanda ti narasay a mulmula; ket mabalin a makita uray dagiti mangngaput ken dagiti anaping. (Job 24:5; 39:5, 6; Jer 2:24; Un 4:3; Sof 2:13, 14) Iti rabii, ti panagtaguob dagiti chacal ken lobo ket binuyogan ti natibong nga uni dagiti kullaaw wenno ti umarimbangaw nga ikkis ti kotakabra, a mangdegdeg iti pannakarikna iti kinalangalang ken pannakaiputong. (Isa 34:11-15; Jer 5:6) Dagidiay a naturog iti maysa a rehion ti let-ang gagangay a kasta ti nariknada buyogen ti sangkabassit a pannakarikna iti kinatalged.​—Idiligyo ti Eze 34:25.

Malaksid kadagiti naipattopattok a wasis, ti Peninsula ti Sinai ket kangrunaanna a maysa a rehion ti darat, natangken a graba, ken bato. Narasay ti mulmula nga agtubo kadagiti wadi. Idi un-unana mabalin nga ad-adu ti tudo ken kasta met nga ad-adu ti mula. Nupay kasta, no awan ti panangaywan ti Dios, dagiti Israelita, a mabalin a nagdagup iti tallo a milion, saanda koma a pulos nakalasat iti daytoy a naganggangan a rehion. Kas iti imbaga kadakuada ni Moises iti Tantanap iti Moab: “Agaluadka tapno saanmo a malipatan ni Jehova a Diosmo . . . a nangiruar kenka manipud daga ti Egipto, manipud balay dagiti adipen; a namaglasat kenka iti dakkel ken nakaam-amak a let-ang, nga addaan kadagiti nagita a serpiente ken manggagama ken addaan iti mawaw a daga nga awanan danum; a nangpataud iti danum maipaay kenka manipud pimmamulinawen a bato; a nangtaraon kenka iti manna idiay let-ang, a saan a naammuan dagiti ammam, tapno pagpakumbabaennaka ken tapno subokennaka iti kasta agaramid kenka iti naimbag iti kamaudianan ti al-aldawmo.”​—De 8:11-16.

Let-ang iti Griego a Kasuratan. Ditoy ti Griego a termino nga eʹre·mos gagangay a katupagna ti Hebreo a midh·barʹ. (Lu 15:4) Deskribiren dayta ti nakaaramidan ti panangaskasaba ni Juan a Manangbautisar idiay let-ang (Mt 3:1) ken dagiti langalang a lugar a nakaiturongan ti maysa a lalaki a nagunggan ti sairo. (Lu 8:27-29) Ni Jesus, kalpasan ti pannakabautisarna, nagayunar ken sinulisog ni Satanas iti maysa a rehion ti let-ang. (Mt 4:1; idiligyo ti Le 16:20-22.) Bayat ti ministeriona, no dadduma nagpakni ni Jesus iti let-ang tapno agkararag. (Lu 5:16) Nupay kasta, impasiguradona kadagiti adalanna a ti kaaddana buyogen ti naarian a pannakabalin saan a limitado iti maysa a langalang a let-ang no di ket maiparangarang iti amin a lugar. (Mt 24:26) Kaskasdi a ti let-ang addaan kadagiti kabukbukodanna a naisangsangayan a peggad kadagidi panagbaniaga ni apostol Pablo kas misionero.​—2Co 11:26; idiligyo ti Ara 21:38.

Dagiti Piguratibo nga Usar. Dagiti rehion ti let-ang iti daya ken abagatan a daya ti Palestina ket gubuayan met dagiti nadawel a nabara nga angin a maawagan ita iti “sirocco,” manipud Arabiko a sao (sharquiyyeh) maipaay iti “wayaway nga angin.” Dagitoy nga angin nga agpuyupoy manipud iti desierto addaanda iti nakaro a mangparkag nga epekto, nga agsependa amin nga alnaab iti angin ken masansan nga agaw-awitda iti napino, nakusnig a tapok. (Jer 4:11) Kangrunaanna a tumpuar dagiti sirocco iti primavera ken otonio, ket dagiti sirocco iti primavera mabalin a makadadaelda unay iti mulmula ken kadagiti apit. (Eze 17:10) Iti panagsaona maipapan iti Efraim, kas ti tribu a mangirepresentar iti apostata a makin-amianan a pagarian ti Israel, impadto ni Jehova a nupay ti Efraim “mangipakita iti kinabunga, ti wayaway nga angin . . . umayto. Umay dayta manipud iti let-ang, ket pagmagaennanto ti bubonna ken paatiananna ti ubbogna. Kamkamento dayta ti gameng dagiti amin a matarigagayan nga aruaten.” Daytoy a mamagwalangwalang a wayaway nga angin manipud iti let-ang insimbolona ti pannakaraut ti Israel babaen ti Asiria manipud iti daya, a sinamsaman ken impanawda dagiti Israelita kas kautibo.​—Os 13:12-16.

Dagiti mismo a rehion ti let-ang, a gagangay a narasay ti pannakatagitaona ken mangiparparangarang iti kaawan ti panangasikaso ken panangsukay ti tao, masansan a nausar a mangiladawan kadagiti makadadael nga ibunga ti iraraut ti kabusor. Gapu iti di kinamatalek ti Juda, ti buybuyot ti Babilonia pagbalinenda ‘dagiti nasantuan a siudadna kas let-ang, ti Sion kas bin-ig a let-ang, ti Jerusalem kas langalang a rebbek’ (Isa 64:10), a dagiti minuyongan ken masuksukay a taltalonna aglanglangada amin a let-ang. (Jer 4:26; 9:10-12) Mapukan dagiti naprinsipean nga agtuturayna, isuda a kasla nadadaeg idi a sedro ti kabakiran. (Jer 22:6, 7; idiligyo ti Eze 17:1-4, 12, 13.) Iti sabali a bangir, kas ibabales gapu iti gura ken ibubusorda iti urnos ti pagarian ti Dios, dagiti kabusor a nasion, kas ti Babilonia, Egipto, Edom, ken dadduma pay, mapasaranda ti umasping a kalak-aman. Nangnangruna a napili ti Babilonia a maikeddeng nga agbalin a “let-ang nga awanan danum ken maysa a desierto a tanap,” di matagitauan, malipatan iti pannakalangalangna.​—Jer 50:12-16; Joe 3:19; Sof 2:9, 10.

Iti kasupadina, ti pannakaisubli ti Juda, kalpasan ti 70-tawen a pannakaidestiero, kaslanto iti pannakabalbaliw ti rehion ti let-ang nga agbalin a kasla minuyongan ti Eden, nga addaan kadagiti nabunga a muyong ken nabunga a taltalon a padpadanuman dagiti waig ken karkarayan, ken addaan iti naruno a mulmula, aduan bulong a kaykayo, ken napusaksak a sabsabong, aminda ti mamagbalin iti daga kas agragrag-o.​—Isa 35:1, 2; 51:3.

Dagiti indibidual. Dagiti umasping a pannakatukoy dagiti indibidual ipakitada a dagiti kasta a padto kangrunaanna nga agaplikarda iti naespirituan, imbes nga iti literal, a pamay-an. Gapuna, daydiay agtaltalek iti tattao imbes a ken Jehova nayarig iti agmaymaysa a kayo iti desierto a tanap, nga awan namnamana a makakita iti naimbag. Ngem daydiay agtaltalek ken Jehova ket kas iti “maysa a kayo a naimula iti igid ti dandanum,” nabunga, nabaludbod, natalged. (Jer 17:5-8) Dagitoy a panamagdidilig mangipaayda met iti pangibatayan iti panangiladawan iti panunot no ania ti nangbukel iti maysa a rehion ti let-ang.

“Let-ang ti Baybay.” Ti “let-ang [midh·barʹ] ti baybay” iti Isaias 21:1 tinarusan ti sumagmamano a komentarista kas sasao a tumukoy iti makin-abagatan a paset ti kadaanan a Babilonia. Idi a dagiti karayan ti Eufrates ken Tigris tinawen nga aglippiasda kadagiti igidda, daytoy a rehion nagbalin a kas maysa a ‘let-ang a baybay.’

Iti Apocalipsis. Iti libro ti Apocalipsis, nausar ti let-ang iti nagkadua a kaipapanan: mangirepresentar iti kinaagmaymaysa ken pagkamangan manipud kadagiti manangraut no iti kasasaad ti simboliko a babai a mangipaspasngay iti naarian nga ubing a lalaki (Apo 12:6, 14), ken mangirepresentar iti taeng dagiti atap nga animal no iti kasasaad ti simboliko a babai a “Babilonia a Dakkel,” a sisasakay iti pito ti ulona nga atap nga animal.​—Apo 17:3-6, 12-14.