“Dagiti Gamgameng iti Nasantuan a Daga”
TI UMARIMBANGAW a Manhattan ti karkarna a disso a maipaay iti koleksion ti arte a mangpaneknek iti historia ti Biblia. Kaskasdi, idiay Central Park ti Siudad ti Nueva York, ti The Metropolitan Museum of Art, nga iti nabiit pay isu ti nangipabuya ti “Dagiti Gamgameng iti Nasantuan a Daga: Ti Kadaanan nga Arte Manipud Museo ti Israel.” Daytoy a pabuya ti buklen ti ngangngani 200 a bambanag nga impabulod ti Museo ti Israel idiay Jerusalem.
Dagiti immuna a nagtataeng idiay daga ti Biblia ibagada ti estoriada babaen kadagitoy nga ar-aramid ti arte. Umaykayo, ket kitaentayo, dumngeg ken agadaltayo. Umuna, nupay kasta, masapul nga ulienyo dagiti 28 a tukad nga agturong iti nakolumnaan a pagserkan iti Metropolitan Museum. Apaman nga addakayon iti uneg, sisasaganakayon a mangirugi iti panagpasiaryo a magmagna iti tengnga ti sumagmamano ribo a tawtawen a historia ti Biblia. Ti sumaganad isuda ti inkay makita:
Ti Komentario ni Habacuc—ti ngangngani lima-pie ti kaatiddogna (1.5 m) a lukot a pergamino, a nagparangan ti nasantuan a nagan iti sumagmamano a daras. Daytoy a lukot ket maysa kadagiti immuna a nadiskubre ken kasasayaatan pannakaitalimengna kadagiti Dead Sea Scrolls, nga isut’ naawagan “ti kadadakkelan nga arkeolohikal a diskubre iti daytoy a siglo.” (Dagiti lukot ti naglaon ti paspaset ti tunggal libro ti Hebreo a Kasuratan malaksid ti Ester ket dayta ti napetsaan iti maikadua a siglo K.K.P. Gapuna, malaksid kadagiti pirpirsay ti manuskrito, dagita ti napetsaan ti nasapsapa iti maysa a milenio ngem ti kadadaananen a pagaammo a kopia ti Biblia.) Ti Komentario ni Habacuc ti naglaon ngangngani dua a kakatlo iti libro ni Habacuc (1:4–2:20), a nakopia iti Aramico a block script idi pagnguduan ti umuna a siglo K.K.P., ket dagita ti nailagalaga iti komentario. “Ngem ti uppat a letra a nagan ni Jehova, ti tetragrammaton, ti naisurat iti isuamin a paset iti kadaanan a surat a Hebreo nga archaic,” kuna ti impormasion a tarheta ti museo. Wen, makitayo a nakabatbatad ti Tetragrammaton!
“Balay iti Dios” nga Ostracon—maysa a tipping ti dinamili a namindua a nagparangan ti nasantuan a nagan iti porma a Tetragrammaton. Daytoy a ragas ti damili a nasarakan idiay umabagatan nga Israel ket maysa a surat a naiturong iti maysa a lalaki nga agnagan Eliashib ket napetsaan iti maikadua a kagudua ti maika-pito a siglo K.K.P. “Ken apok nga Eliashib: Sapay koma ta idawat ni Jehova ti talna,” nangrugi ti surat. Daytat’ nagpatingga: “Isut’ agtataeng idiay balay ni Jehova.”—Kitaenyo ti panid 12 iti broshur a Ti Nasantuan a Nagan nga Agtalinaed iti Agnanayon, nga impablaak ti Watchtower Bible Society and Tract Society of New York, Inc.
Inscription ni Poncio Pilato—maysa a naisangsangayan a historikal a dokumento manipud idi umuna a siglo, a nadiskubre idiay Caesarea. Sakbay ti 1961 ti kakaisuna a nakadakamatan ken ni Poncio Pilato ket kadagiti pinanid ti Biblia ken kadagiti immuna-siglo a sursurat dagiti historiador a Romano ken Judio. Itatta, nupay kasta, makita a naisurat kadagiti tiptipping a Latin iti bloke a bato dagiti sasao a “Poncio Pilato Gobernador ti Judea.” Paneknekan daytoy ti kaadda ti maysa a tao a nangipalubos iti pannakapapatay ni Jesu-Kristo.
Inscription ti “Disso ti Trompeta”—naminsan paset iti umabagatan a laud a balkonahe ti templo a nanglawlaw ti Jerusalem. Idi nadadael ti templo idi 70 K.P., daytoy a paset ti bato ti nagtinnag iti kalsada idiay baba. Ket dagiti sasao nga “idiay disso ti trompeta” naikitikitda iti Hebreo iti daytoy gagangay a rektanggulo, tallo-pie ti kaatiddogna (1 m) a bato ket tuktukoyenna ti disso a pagtaktakderan ti managtrompeta, nalabit no senialanna ti panangrugi ken ti panagserra ti Sabbath babaen iti panangpuyotna iti trompetana. Kadagiti patpatakder a naipasdek idiay nagsaadan ti templo, dagitoy a naikitikit a sasao ti kaikaisuna a natda a nagpateg a banag, iti kasta patpatalgedanna ti kaitungpalan ti padto ni Jesus idiay Mateo 24:1, 2.
Ti Inscription ti Pannakaitabon ni Uzzias, Ari ti Juda—maysa nga uno-pie kuadrado (0.3 m) a tapi ti bato a nakaikabilan dagiti naisurat nga Aramico: “Ditoy ti nakaikabilan dagiti tultulang ni Uzzias nga Ari ti Juda. Dikay luklukatan.” Ti pakdaar ti mabalin nga isingasingna ti panagkukutelna, wenno mabalin a tuktukoyenna ti pangkaaduan a panangiparit kontra iti panaglukat kadagiti tanem. (2 Cronicas 26:16-23) Daytoy a tapi, a napetsaan agarup umuna a siglo K.K.P., ti nasarakan idiay asideg ti Jerusalem ket minarkaanna ti pannakaitabon manen ti tultulang ti ari adu a siglo kalpasan ti ipapatayna, yantangay isut’ saan nga immuna a naitabon iti naarian a pagitabonan iti dayta a siudad.
Pagbatayan ti Kulto a Kadua dagiti Musikero—maysa a karkarna a pagtakderan a dinamili nga agarup uno-pie (0.3 m) ti kangatona a nakalawlawag nga iyilustrarna dagiti seremonia iti kulto dagiti Filisteo. Ti pagbatayan ti addaan kadagiti lima a musikero, tunggal maysa agtoktokar iti instrumento ti musika—dagiti piangpiang, ti doble a pito, ti adda kuerdasna nga instrumento, ken ti pandereta. Daytoy a pagbatayan ti nasarakan idiay Ashdod ket napetsaan manipud maudi a paset ti maika-11 agingga ti nasapa a paset ti maika-10 a siglo K.K.P.
Pagbatayan ti Kulto a Cananeo—maysa a naglungog, kuadrado a pagbatayan a dinamili a naarkosan kadagiti ladladawan ti tao ken an-animal. Ramanen dayta dagiti kangrunaan a didiosen dagiti Cananeo a ni Asera, a napagbalin a persona iti porma ti maysa a sagrado a kayo wenno teddek, ken ni Baal, iti porma kas baka a nalikmut iti maysa a nagpayak a sinan-init a plato. (Exodo 34:12-14; 2 Ar-ari 23:4, 5) Ti ngangngani dua-pie-kangatona (0.6 m) a pagbatayan, a nalabit nairanta a pagidatonan wenno pagibukbukan ti daton, ti nasarakan idiay asideg ti Megiddo ket napetsaan manipud maudi a paset ti maika-10 siglo K.K.P.—Idiligyo iti 2 Cronicas 34:4.
Dagiti Marfil Manipud Samaria—dagiti naikitikit a naggapu idiay Samaria a napetsaan manipud iti maika-9 agingga iti maika-8 a siglo K.K.P. Ipalagipda iti maysa “ti balay ti marfil” nga imbangon ni Acab idiay Samaria wenno dagiti borlas wenno dekorasion “dagiti papag a marfil” a pammaneknek iti aglablabes nga estilo ti panagbiag nga imbutaktak unay ni mammadto nga Amos. (1 Ar-ari 22:39; Amos 3:15; 6:4) Gapu ta dagiti managkitikit a taga Fenicia nalaingda kadagiti marfil, dadduma kadagitoy babassit nga arte ipamatmatda ti pagano a kulto ni Baal, nga isu ti nalabit inserrek ti asawa ni Acab a taga Fenicia, a ni Jezebel.
Adu kadagiti naipabuya a bambanag ti nagpipintas iti langa ken marisda. Ngem dadduma kadakuada, kas kadagiti rebolto dagiti didiosen iti panagpaadu, iyilustrarda ti nakababbaba a narelihiusuan nga ar-aramid iti daga. Dadduma ilawlawagda no kasano a dagiti gangannaet nga impluensia ti nangsukog iti kababalinda. Ti pabuya a “Dagiti Gamgameng iti Nasantuan a Daga” ken dagiti dadduma a kas iti dayta punnuanda ti pannakaawat ti maysa maipapan kadagiti tattao, politika, relihion, ken arte iti daga ti Biblia.
[Dagiti ladawan iti panid 24, 25]
Ti Komentario ni Habacuc
[Credit Line]
Templo iti Libro, Museo ti Israel, Jerusalem
Ti “Balay iti Dios” nga ostracon
[Credit Line]
Museo ti Israel, Jerusalem
Ti inscription ni Poncio Pilato
[Credit Line]
Museo ti Israel, Jerusalem
Inscription ti “Disso ti Trompeta”
[Credit Line]
Museo ti Israel, Jerusalem
Inscription ti pannakaitabon ni Uzzias
[Credit Line]
Museo ti Israel, Jerusalem
Pagbatayan ti kulto a kadua dagiti musikero
[Credit Line]
Museo ti Israel, Jerusalem