Ni Jehova ti Kamang ken Salindegko
Kas insalaysay ni Margaret West
PANUNOTENYO ti panagtaeng iti kastilio a nakakoronaan ni Reyna Anna Sophie ti Denmark idi tawen 1721. Daytoy a pagnanaedan ti naarian a pamilia ti Denmark no kalgaw, a nagsaad iti tengnga dagiti napipintas a parke, ket isut’ nagtaengak iti kinaubingko. Dagiti nararanga a siledna, dagiti nagdadakkelan nga agdanna, dagiti bobida a pinintaan dagiti duduoganen a pumipinta a Pranses, ti kasla isuda dagidiay bambanag a tagtagainepen laeng idi.
Ti ababa laeng a pagnaen manipud kastilio isu manen ti sabali a pasdek, a nanumnumo bassit, ngem ti 30 a tawenko iti daytoy a pasdek ti nangpabaknang nga ad-adda pay ti panagbiagko. Isu dayta ti Bethel a Danes, sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Denmark.
Ngem umuna palubosandak a mangibaga no kasano a nagtaengak idiay Kastilio ti Frederiksberg sadi Copenhagen. Ti amak, a maysa a koronel iti buyot a Danes, ti nangimaton iti akademia militar a dagiti kuartelda ket adda idiay kastilio. Daytoy a saad ti nangted kalintegan kenkuana ken ti pamiliana nga agtaeng kadagitoy nadayaw unay nga aglawlaw. Iti maysa nga agtutubo a babai, daytoy ti kasla panagbiag kas enkantada, a nasalakniban manipud pakadangranan iti uneg daytoy nagpintas a nagsaadan. Impatok a dagitoy nararagsak, nakaay-ayat nga al-aldaw ti kinaubingko ket saanen nga agpatingga. Ngem daytoy nga ar-arapaap ti nadadael iti maysa a di maliplipatan nga aldaw idi 1921.
Dakami nga ubbing ti naayaban idiay siled ni amami. Isut’ makitkitak a nakaidda sadiay, a nakapuspusiaw, a dagiti dua nga imana naituon iti abbong. Inyarakup ni Nanang dagiti imana kadakami. Ti doktormi, nga adda met idiay sibay ti katre, nakaladladingit ti langana. Imbaga ni Nanang a siuulimek: “Natayen ni tatangyo.” Ti umuna a panunotko ket: ‘Imposible dayta! Di met pulos nagsaksakit.’ Daytat’ makapakellaat a kapadasan para iti maysa nga ubing nga agtawen laeng ti sangapulo. Bassit pannakaawatko a daytoy nakalkaldaang nga ipapatay isut’ mangiturong kaniak iti pannakaawat iti panggep ti biag.
Ti ipapatay ni Tatang kaipapananna ti dakkel a panagbalbaliw iti panagbiagmi. Ti kastilio ket maysa nga opisial a pagtataengan, gapuna masapul nga agbiruk ni Nanang ti sabali a pagtaenganmi. Nagrigat a panawen daydi, ket tapno matulongankami a makalipat iti dayta a trahedia, nakaaramid ni Nanang ti banag a nangbigla iti pamiliami ken gagayyem. Inruarnakam amin manipud eskuelaan, ket nagdaliasatkami iti intero nga Europa iti makatawen.
Nasupapakan ti Panagsapsapul
Idi nakaawidkamin idiay Denmark, nupay kasta, kasla adda pay met laeng nga agbitbitin ti ipapatay ni Tatang kadakami, ket masansan a salsaludsodan ni Nanang ti bagina, Apay? Apay? Apay? Tapno masarakanna ti sungbat, rinugianna ti nagsuksukimat kadagiti pilosopia ti Makindaya, ngem dagitoy ti di nakapnek iti lohikal a panagpampanunotna. Kalpasanna naikeddengna ti agturong iti Biblia, a pampanunoten a mabalin daytat’ naglaon ti sumagmamano a sungbat. Idi gaw-atenna ti Biblia iti estante, nasirpatanna met ti nalabaga a libro iti abayna, maysa a libro a dina nakitkita pay idi. Daytat’ naawagan The Divine Plan of the Ages. Kagatgatang dayta ti kabsatko a lalaki manipud maysa nga Estudiante ti Biblia a simmarungkar kadakami.
Rinugian ni Nanang a basaen ti libro ket di nagbayag kumbinsidon a nadiskobrenan dagiti sungbat ti salsaludsodna. Iti daytoy a tiempo, ages-eskuelaak idiay Francia, ngem idi nagawidak nga agbakasion sumagmamano a bulan iti kamaudiananna, sigagagar nga imbaga ni Nanang kaniak ti baro a nabirukanna a gamengna. Imbagbagana kaniak maipapan ti Pagarian ti Dios—maysa a Pagarian a mangiturayto iti amin a daga ket pagpatinggaennanto aminen a gubat, maysa a Pagarian a mangyeg kadagiti nagadu a bendision iti sangatauan, agraman ti panagungar dagiti natay. Nakaskasdaaw dayta. Iti kamaudianan nasapulanmi met laengen ti pagkamangan manipud iti panagduadua ken panagpangpangadua.
Iti dayta a rabii idi mapanak maturogen, nagkararagak a damdamona unay iti panagbiagko. Saankam a dati a narelihiusuan a pamilia, ngem idiay eskuelaan nasursuruankami iti Kararag ti Apo. Gapuna agal-alikaka a rinugiak nga iyebkas daytoy a kararag. Idi nakagtengak kadagiti sasao nga, “Umay koma ti Pagariam . . . ,” ngangngani bumtak ti pusok iti rag-o. Itan naawatak met laengen ti dawdawatek! Innemapulo a tawen ti napalabasen, kaskasdi a malaglagipko pay a silalawag ti di mailadladawan a rag-o a nariknak iti dayta a rabii.
Kalpasan panages-eskuelak idiay Francia, napanak idiay Inglatera iti makatawen tapno sanayek ti Inglesko. Ipapilit ni Nanang: “Masapul a ti maysa a babai makasursuro kadagiti pagsasao, ti lalaki ti matematika.” Idi agangay, lima a pagsasao ti naadalko, nga amin dagitoy ket nakapatpategda, ket kadagiti maudi a tawtawen masansan nga agyamyamanak ken ni Nanang gaput’ panangtedna iti daytoy a gundaway kaniak.
Idi makagtengak idiay Inglatera, nakitak nga inkabil ni Nanang ti libro a The Harp of God iti maletak. Inad-adalko a siaannad dayta ket rinugiak nga inkaskasaba ti naammuak iti pamilia nga Ingles a pakidagdagusak. Maysa a kabagian daytoy a pamilia ti bimmisita a naminsan iti balay, gapuna isut’ kinaskasabaak met. (Agbalbalin a lumalaingakon a ‘mangtokar iti sangapulo a kuerdas’ daytoy nga “arpa.”) Gapu ta magustuan daytoy a baket ti maysa a libro agpaay kenkuana, nagsuratak iti sanga nga opisina ti Watch Tower Society idiay London, ket siak ti inturongda kadagiti lokal a kakabsat.
Gapuna nangrugiak a makitimtimpuyog iti daytoy bassit a bunggoy idiay Wickford, Essex, nga agtataripnongda iti pagtaengan iti maysa kadagiti Estudiante ti Biblia. Iti maysa a gimong, naiyanunsio a ti sumaganad a Domingo addanto maysa nga “excursion,” ket naawisak met. Sinegseggaak ti maysa a makapainteres a panagpasiar idiay aw-away, ngem idi makagtengak, naadda ti panagkararag, ket sadak inikkan ti sumagmamano a pagbasaan ket kalpasanna imbaondakon a kadua ti maysa a bumaket a kabsat tapno mangaskasaba!
Kalpasan ti panagsublik idiay Denmark, intultuloyko ti nakitimtimpuyog kadagiti Estudiante ti Biblia, ket idi 1929 nabautisaranakon. Ti di maliplipatan a kapadasan isu ti asamblea idiay Copenhagen idi 1931. Iti daytoy nga asamblea nga inawatmi ti nagan a Saksi ni Jehova. Tapno mapakaammuan dagiti agtuturay iti daytoy, ti palawag ni Kabsat Rutherford ken ti simmaruno a resolusion a naanamongan iti asamblea ti naipablaak iti polieto a The Kingdom, the Hope of the World. Daytat’ itulodmi a personal kadagiti amin a prominente a tattao iti ili, agraman dagiti hues, dagiti miembro ti gobierno, dagiti nalatak a negosiante, ken kasta met kadagiti amin a klero.
Ti Bassit a Babai ken ti Obispo
Ti ari ti Denmark inawatna ti kopiana iti naited a pammalubos a panagparang kenkuana ti manangaywan ti sanga. Naikkanak met ti sangabunton a polieto, agraman kadagiti sobre nga addaan nagnagan ken direksion dagiti tattao a sarungkarak iti daytoy a kampania. Ti umuna a nagan nga adda iti listaan ti nangkellaat kaniak. Daytat’ prominente nga obispo a Luterano a pagaammo unay iti panangbusbusorna kadagiti Saksi ni Jehova.
Ti obispo aggigian iti maysa a naisinsina a paset ti Copenhagen, ket idi a kinuriringko ti kampanilia, admitirek a basbassit manen ti panagriknak ngem ti kinapandekko a lima a pie. Maysa a babaonen a babai ti nanglukat ti ruangan, miningmingannak a sisususpetsuso nga agpangato ken agpababa, ket sana insaludsod: “Pangngaasim, ania ti kayatmo?” “Pagyamanan, kayatko a makasao ti obispo,” insungbatko a sititibker. Pinabulodannak ni Nanang ti maysa nga elegante nga astrakhan a terno para iti dayta nga okasion, ket nalabit daytoy ti nangkumbinsir iti babai a rebbeng a maipaay ti kalikagumko, ta kalpasan ti nabayag bassit a panagsardengna nga arignat’ kinaagnanayonen, kinunana: “Mabiit laeng.” Di nagbayag isut’ nagsubli ket kinuyognak iti nakaat-atiddog a pasilio, linukatanna ti ruangan, ket idiay ballasiw ti nagdakkelan a lamisaan situtugaw ti obispo. Isut’ nagtayag, nakabakbaked a lalaki. Isut’ kimmita ket siaamo nga immisem kaniak.
Pinalagipak ti bagik a Daydiay adda iti likudak ti dakdakkel ngem daydiay adda iti sanguanak, inlawlawagko kenkuana ti panggep ti isasarungkarko, ket inyawatko ti sobre kenkuana. Inawatna met ket sana inpalladaw iti lamisaanna a kasla maur-uram. Bigla a timmakder, innalana ti imak, ket kinuyognak nga agsansanud iti ngangngani awan inggana a pasilio idiay makinsango a ruangan. Ti ruangan ti sipipigsa a nagserra, ngem immisemak iti bagik. Ti polieto ket addan iti lamisaanna; nalpaskon ti trabahok.
Idi 1933 nangrugiakon nga agpayunir, ta patiek a daytat’ kasayaatan a pamay-an a panagserbi a naan-anay ken Jehova. Makatawen kamaudiananna nagkasarkami ken ni Kabsat Albert West, maysa a kabsat nga Ingles a naituding idiay Denmark dua a tawen a nasapsapa. Nagserbikam a dua idiay Bethel a Danes iti 30 a tawtawen.
Ti Panawen dagiti Nazi
Ti Abril 9, 1940, ket isut’ maysa nga aldaw a diakto maliplipatan. Nariingak iti ala seis babaen iti awan ressatna nga ungor dagiti eroplano a kasla agtaytayab a direkta iti ngato dagiti ul-ulomi. Aniat’ mapaspasamaken? Ti Denmark ket maysa a neutral a pagilian. Iti ruar, aguurnong dagiti tattao kadagiti lansangan, nakaro dagiti damdamag, nairteng ti adda a kasasaad. Kalpasanna inyanunsio ti radio: “Ti Denmark ti inukoparanen dagiti buybuyot nga Aleman.”
Ti madagdagus a parikut ket no aniat’ aramidenen kadagiti amin a literatura a nakatambak iti balay. Dagiti kakabsat idiay Copenhagen ti nangipakita ti nakaskasdaaw a panagsagana iti masanguanan ken kinaannad. Di nagbayag naiwaras dagiti libro kadagiti lokal a kakabsat, ket dagiti rekord ti sanga ti sitatalged a naideposito babaen iti alerto a kabsat a baket, a nangidulin kadakuada idiay sirok ti katrena kabayatan ti gubat.
Ti sabali pay a problema ket no aniat’ aramiden kadagiti 350,000 a polieto a kasangsangpetna. Naikeddeng a maiwaras met dagita nga insigida. Diak koma patien a mabalinyo ti umuli kadagiti nagadu nga agdan iti las-ud laeng ti dua nga aldaw. Amin daytoy ti naaramidan a di pulos naawis ti panagsuspetsa dagiti soldado nga Aleman nga agpatpatrolia iti lanlansangan. No lumabasda, impakitami a kasla agsapsapulkami ti magatang kadagiti tiendaan. Amin dagiti kakabsat, agtutubo man ken natataengan, nakiramanda iti daytoy kasla kimat a panagiwaras, ket kalpasan ti 48-oras a blitz, amin dagiti polieto ti addan iti im-ima ti publiko.
Gapu itoy nga iraraut, amin a koneksion iti hedkuarters idiay Brooklyn ti naguped, ngem ti abasto ti naespirituan a taraon saan a naatianan. Adda maysa wenno dua a kakabsat a lallaki nga agtartrabaho iti serbisio a diplomatiko, ket dagiti maletada ti saan a marikrikisa. No aramidenda ti regular a panagbiaheda nga agturong Sweden, maiyawidandakami Ti Pagwanawanan iti pagsasao a Sueko. Addaanak ti pannakaammo ti Sueko, gapuna nadutokanak iti trabaho a panagipatarus ti kada bilang iti Danes. Maysa a nakabutbuteng a karit, ngem nagbalinak nga ukopado a makaadal ingganat’ kabaelak. Iti daytoy a pamay-an, naaddaankam ti regular nga abasto Ti Pagwanawanan kabayatan ti gubat.
Kinapudnona, nakaipatulodkami pay ti sumagmamano a kopia a Danes kadagiti kakabsat idiay Norway. Ti kinarkarton nga itlog a maiturturong kadagiti opisiales a Nazi ket regular a maipatulod manipud Denmark a mapan Norway. Nabalinanmi a binungbungon dagiti itlog babaen kadagiti panid ti Danes a magasin ti Pagwanawanan, a siaannad met a warwaren dagiti kakabsat a Noruego sakbay a maiyawat dagiti itlog kadagiti Aleman.
Maysa a Naisalsalumina a Panagsarak
Bayat ti gubat, ni Kabsat Eneroth, nga isut’ adipen ti sanga idiay Sweden, ti napalubosan a bumisita idiay Denmark, ket napan ni Albert idiay pagsangladan a mangsabat kenkuana. Idi sumang-aten ni Kabsat Eneroth iti andamio, dua nga opisiales nga Aleman ti nagparang ket dinawatda ken ni Albert ken Kabsat Eneroth a kumuyogda kadakuada.
Naipanda idiay Hotel Cosmopolite, maysa kadagiti hedkuarter militar ti buyot dagiti Aleman, ket isudat’ nakuyog a siguaguardia iti maysa nga opisina iti maikadua a grado, a sadiay sinabat ida ti maysa nga Aleman a nakapaisano. Kinasaona ida iti perpekto nga Ingles, kastoy ti kunana: “Kas pagaammoyon, madama ti gubat. Maysaak a negosiante a taga Hamburg, ket naitudingak ditoy kas censor. Siak ti mangsensensor amin a korespondensia ti Watchtower Bible Society [iti nagbaetan ti Denmark ken Sweden]. Daytat’ maysa a banag a kontra kaniak, ngem awan maaramidak. Kayatkay a komplimentuan kadagiti korespondensiayo, a pudpudno unay ken makarepresko a basaen. Dikay laeng ammo dagiti kinaulbod a makitkitak kadagiti sursurat ti sumagmamano a kompania.”
Sana insango ti maysa a saludsod kadagiti kakabsat. “Ania ti back-call?” Impakita ni Albert ti ababa a demostrasion ti back-call, wenno panagsarungkar, nga inusarna ni Kabsat Eneroth kas bumalayna. Kalpasanna pinagpatingga ti opisial ti interview, a kunkunana: “Pagyamanan, gagayyem, dayta laeng ti kayatko a maammuan.” Nalabit isu daytoy ti pamay-anna a panangpakdaar kadagiti kakabsat nga agannad no aniat’ ikabkabilda iti sursuratda.
Imbitasion a Mapan Idiay Gilead
Idi agtapus ti 1945, immawatkami ti maabrasa unay a panagsarungkar manipud ken Kabsat Knorr ken Henschel. Bayat ti bisitada, siak ken ni Albert ti naawis a mapan idiay Watchtower Bible School of Gilead, ket inatendaranmi ti maika-11 a klase daytoy nga eskuelaan ti panagmisionero idi 1948. Kalpasan ti panagsanaymi idiay Gilead, siak ti nakipagserbi a kadua ni lakayko a naituding nga agtrabaho iti sirkito iti innem a bulan idiay Maryland, Virginia, ken Washington, D.C., sakbay a nagsublikami idiay Denmark.
Sumagmamano a tawen kalpasanna, nagsakit ni Albert, ket idi agangay narekonoser ti sakit a kanser. Isut’ inay-aywanak iti sangapulo a tawen bayat nga ar-aramidek ti kabaelak kas maysa nga agipatpatarus, agingga a natay idi 1963. Iti sumaganad a tawen, naipasangoak iti sabali manen a responsabilidad nga usigen. Ni Nanangko itan ket 88 añosnan ket kasapulanna ti mangas-asikaso kenkuana. Gapuna, sileleddaang, masapul a panawak ti amin-tiempo a serbisio. Nagbiag ni Nanang agingga a nagtengna ti 101 ket nagtultuloy a matalek agingga iti panungpalan.
Ukopado a Panagretiro
Bayat dagiti maudi a tawtawen ti panagbiag ni nanangko, binusbosmi dagiti bulbulan ti kalam-ekna idiay España. Idi isut’ natayen, naikeddengko ti agtalinaed sadiay. Naadalko ti agsao ti Español ket mariknak nga iti daytoy a pamay-an addaak nga agserserbi iti ganggannaet a tay-ak. Nupay saanak a makapagaramid ti ad-adu kas kayatko koma, gapu iti edadkon ken dadduma pay a responsabilidad, kabaelak pay met laeng ti makapag-auxiliary payunir iti regular a pamay-an.
Nasurok a 20 años iti panagbiagko ti binusbosko a nangtartaraken iti masakit a lakayko ken baketen a nanangko. Nupay kasta, diak pulos minatmatan daytoy a babantot kaniak. Patiek a kankanayon nga isuda a dua ket maikarida ti kasta a panangtaripato ken konsiderasion, ket daytat’ minatmatak kas paset ti serbisiok ken Jehova, a kanayon a tumultulong kaniak a mangsaranget iti ladingit ken susuot a masapul nga ibturan iti sidong ti kakasta a sirkumstansia.
Itan aggigianakon iti bassit nga apartment, a naiduma la unay manipud iti daydiay nagranga a kastilio a nakaiyanakak. Ngem dagiti pasdek ket nikaanoman saanda a makaipaay ti kinatalged, kas nasarakak iti nasapa a paset ti panagbiagko. Iti kasumbangirna, nadiskobrek ti dakdakkel a kamang ken sarikedked, daydiay saan pulos a nangpaay kaniak. Maikunak a sipudpudno, kas kinuna ti salmista: “Sika ti kamang ken salindegko, Diosko, a pagkamatalkak.”—Salmo 91:2.