Kanayon nga Agsapsapul ti Aramiden Agpaay ken Jehova
Kas salaysayen ni Jean Queyroi
NADAYAG idi a kalgaw ti 1939. Ti aw-away iti aglawlaw ti Martigny, idiay Suizo a purok ti Valais, ti nakaranraniag iti baba ti init iti bulan ti Agosto. Iti ngatuenmi timmorre ti sumagmamano kadagiti kangangatuan a tuktok dagiti Alps, kas ti naabbungotan ti niebe a Grand Combin, a ti kangatona dumanon iti 4,314 a metro. Tagtagiragsakek ti kinamanagpadagus ti maysa a Kristiano a pamilia iti sumagmamano nga aldaw, ken nangbusboskami ti adu a libre nga oras nga agrikusrikos a sangsangkamaysa kadagiti desdes ti bambantay. Ti riknak ket kasla addaakon idiay Paraiso.
Di nagbayag orasen ti panagpakada ket agsublin idiay Paris. Gimmatangak ti maysa a periodiko a basaen idiay tren, ket dagiti nakaam-amak a damdamag ti nangisubli kaniak a kellaat kadagiti kinapudno. Ti kasasaad ti lubong ket kimmaro unayen, ket umadanin ti gubat.
Nagsubliak iti trabahok idiay opisina ti Watch Tower Society sadi Paris, a pagserserbiakon iti nasurok a makatawen. Ngem sumagmamano nga aldaw kalpasanna, nakaawatak ti pakaammo ti draft ket napakaammuan nga agreport idiay baraks ti Fort of Vincennes, iti daya ti Paris. Ti biagko ket ngangnganin agbaliw a bigla.
Ti Neutral a Takder
Idi Setiembre 3, 1939, indeklara ti Francia ken Gran Britania ti gubat kontra iti Alemania. Nagreportak idiay Vincennes ket innalak ti takderko iti isyu ti Nakristianuan a neutralidad. Dagus a nakitak ti bagik nga addan ti pagluganan iti sikigan ti motorsiklo militar a mammanehuen ti agtutubo a soldado a nabilin a mangipan kaniak iti dumna a Fort of Charenton. Nupay makatitileng ti ungor ti motorsiklo, ti agtutubo a soldado, a makaammo no apay maip-ipanak sadiay, pinadasna ti makirinnason kaniak. Nagpakpakaasi: “Queyroi, pangngaasim ta dika ar-aramiden dayta. Dika agkitakit a lumaban, ta no saan saanto a naimbag ti mapasamak kenka.” Dagus nga impasigurok kenkuana a saanak a mabuteng.
Idi kuan immayen ti umuna a rabiik iti maysa a pagbaludan. Ti karsel ket dos metros kaatiddog ken 1.5 metros ti kaakabana ket adda laeng dua nga ules ken tabla a pagiddaan. Awan pulos silawna. Pinampanunotko no aniat’ maaramidak nga agpaay ken Jehova iti agdama a kasasaadko. Idi makariingakon, nakitak nga awan pay uray bassit la koma a tawa a serkan ti lawag ti aldaw. Iti kakapat ti maysa oras kada aldaw, mapalubosanak nga agdigos, a kuyogenak ti maysa a sarhento idiay lababo a siiggem ti revolver, a kuykuyogen pay ti dua a soldado a siiggem kadagiti riple. Tartratuendak kas maysa a peligroso a kriminal!
Nagduduma a soldado ti mangiyeg ti taraonko. Masmasdaawanda iti takderko, ket daytoy ti nangted kaniak iti gundaway a mangaramid ti agpaay ken Jehova. Ikkak ida ti nasayaat a pammaneknek, ket di agbayag sumagmamano ti makipagrikna kaniakon ket ikkandakon kadagiti posporo, kandila, ken nayonanda ti taraonko. Idi damo innalada ti Bibliak, ngem pagyamanan iti maysa nga opisial, daytat’ naisubli met laeng kaniak. Anian ti panangapresiarko ti panangbasbasa kadagiti nasusudi a sasaona babaen iti lawag ti kandila!
Iti kamaudianan naiyalisak iti pagbaludan a militar nga awan itattan, idiay kalye Cherche-Midi, sadi Paris. Naibartolinaak, gapuna adut’ tiempok a mangmennamenna iti kasasaadko.
Agtawenak idi ti 27 ket agserserbiakon ken Jehova iti amin-tiempo iti dua a tawen. Ti umuna a pannakaidenna ti pamiliami kadagiti Saksi ni Jehova ket babaen kadagiti brodkas iti Radio Vitus, maysa a pribado nga estasion idiay Paris. Dayta ket idi 1933. Innalak ti takderko iti kinapudno idi 1935, kalpasan a naturposko ti maipapilit a serbisio militar. Nabautisaranak idiay Lucerne, Switzerland, idi Agosto 1936.
Dagiti dadakkelko, ti kabsatko a lalaki, ti kabsatko a babai, ken siak ti naitimpuyog iti kakaisuna a kongregasion idiay Paris. Ni Kabsat Knecht, nga isu idit’ inkargado iti trabaho idiay Francia, ti kanayon a mangparparegta kadagiti agtutubo a Saksi a sumrek iti amin-tiempo a ministerio. Kas resultana, idi Abril 1938, naikeddengko ken ti kabsatko a lalaki ken babai nga agpayunir, wenno agbalin nga amin-tiempo a ministro. Ti naituding kadakami isut’ Auxerre, maysa nga ili agarup 154 a kilometro iti abagatan a daya ti Paris. Ni kabsatko a Jeannette ti nangaskasaba idiay ili mismo, ket siak ken ni Marcel a kabsatko ti agbisikleta kadagiti aglawlaw a purpurok iti las-ud ti agarup 30 kilometro. Ti panangaskasaba idi ti buklen nangnangruna ti panagiwaras kadagiti literatura ti Biblia, nga awan panagsarsarungkar. Malaglagipko pay ti panangburibor daytoy kaniak.
Idi Hunio 1938 naawisak nga agtrabaho iti opisina ti Watch Tower Society idiay Paris. Iti daydi a panawen ti pamilia ti Bethel idiay Francia ket buklen laeng ti agarup sangapulo a miembro, ket naitudingak a tumulong idiay Shipping Department. Ditoy idit’ pagtartrabahuak idi naawaganak a maipaay iti serbisio militar ket immawatak ti “baro a nakaitudingan.”
Ti Baro a Nakaitudingak—Pagbaludan
Manipud iti damonan nabigbigko a no diak agsapul kadagiti pamay-an a mangaramid ti aniaman—nupay kasanot’ kabassitna—a maipaay ken Jehova bayat ti kaaddak iti pagbaludan, kumapuyto unayen ti pammatik. Ngem di nagbayag nakapartuatak kadagiti gundaway a mangisarsarita ti kinapudno ti Sao ti Dios. Iti sumagmamano a lawas kalpasan a nakagtengak idiay pagbaludan ti Cherche-Midi, naiyalisak iti gagangay a siled kadua dagiti dadduma a balud. Idiay nasarakak ti maysa nga estudiante ti abogasia a nasentensiaan iti pagbaludan gapu ta nagsubli a naladaw iti sumagmamano nga aldaw manipud militar a panagbakasionna. Adda met maysa nga estudiante iti seminario a Katoliko a nasentensiaan gaput’ panagtakaw. Dakam a tallo ti nangtagiragsak ti adu a naunday a panagpapatang maipapan iti kinapudno ti Biblia.
Maysa nga aldaw nadlawko ti maysa a balud nga agmaymaysa idiay suli ti paraangan. Idi umasidegak, makitak nga isut’ agbasbasa. Nakisaoak kenkuana. Isut’ timmalliaw ket impakitana kaniak ti Bibliana. Agasenyo dayta! Isut’ maysa met a Saksi ni Jehova! Isut’ maysa a Polako, nga agnagan Ceglarski, ket kas kaniak, isu met ti naibalud gaput’ neutralidad. Itan addaanakon ti Kristiano a pakikadkaduaan! Maripiripyo ngatan ti ragsakmi a dua. Mabalinmin a tagiragsaken ti adu nga or-oras kadagiti makapabileg a panagpatpatang.
Iti daytoy a pagbaludan mapalubosankami iti paraangan iti sumagmamano nga oras iti kada aldaw, gapuna nabalinanmi ti nakipatpatang iti sumagmamano a balud a maragsakan met a dumdumngeg iti mensahe ti Biblia. No dadduma uray met sumagmamano kadagiti guardia makiramramanda iti diskusion. Nakasarakakon ti maaramidan nga agpaay ken Jehova. Kinapudnona, ti pagbaludan ti nagbalin a baro a lugar a pangaskasabaak, ket maar-aramidkon ti oras ti payunir, uray no diak idi a maireport dagita. Ngem daytat’ saan a nangriribuk kaniak.
Ti Iruruaren
Naglabas dagiti bulan a kasla awan nasken a napaspasamak—ti makunkuna a Sinsinan Gubat. Ngem daytoy ti nagpatingga iti Mayo 1940, idi rinaut dagiti Aleman ti Francia. Iti Hunio dagiti agtuturay a Pranses ti nangpanaw amin a pagbaludan ti Paris gapu kadagiti agab-abante a buybuyot Aleman. Impekpekdakami kadagiti trak militar ket naipan idiay Orleans, maysa nga ili nasurok a 100 a kilometro iti abagatan ti Paris. Kalpasan ti apagbiit a panagsardeng, agpadpada a nagrupo dagiti balud a sibilian ken militar ken namandaran nga agtultuloy a magmagna nga agpaabagatan a daya idiay umamianan nga igid ti karayan Loire. Dagiti armado a guardia ti mangbambantay iti pangen. Nagrigat ti pannagna iti sidong ti nakapudpudot nga init ti Hunio.
Addada kriminal iti tengngami, ket immawat ti bilin dagiti guardiami a paltogan ti asinoman nga agsardeng, matuang, wenno saanen a makapagna. Iti maikatlo nga aldaw, nangrugi a matalimudaw ni Kabsat Ceglarski. Ti panangpanaw kenkuana kaipapanannan ti sigurado nga ipapatay kenkuana. Dagiti guardia ti nangpalubos kaniak, babaen iti tulong ti sumagmamano a dadduma pay a balud, nga ikabil iti maysa nga ules, ket isut’ inaw-awitmi. Iti sumaganad nga aldaw nasaysayaat ti riknanan ket nabaelanna met laeng ti nagna.
Sakbay ti idadatengmi idiay Briare, maysa a bassit nga ili iti amianan nga igid ti Loire, naisabat ti bunggoymi iti umariwekwek a tattao nga ibakbaklayda ti adu kadagiti sanikua a maawitda wenno maidurduron iti karkarison. Agtaltalawda nga agpaabagatan nga itartarayan dagiti agab-abante a buyot dagiti Aleman. Naawatanmi bassit ti kadakkel ti panagruar dagiti sibilian bayat a rinibo ti agtartaray gaput’ biagda.
Kalpasanna nadiskobremi a nagpukawen dagiti guardiami, ket agbukbukodkamin. Ania itat’ aramidenmin? Imposible ti panangballasiw ti karayan Loire ken ituloy ti panagdaliasatmi nga agpaabagatan ta binombada amin a rangrangtay. Ti bassit a grupomi (a buklen ni Kabsat Ceglarski, dua pay a balud, ken siak) ti nakaikeddeng nga agsublin idiay Paris.
Addada nakitami a kabalio a pinampanawanda, ket siniliaanmi ida inggat’ kabaelanmi. Nadunor ti tumengko ket diak maikukot ti sakak, gapuna siak ti tinulongan dagiti kakaduak a makalugan iti bukot ti kabalio. Idin makitami a ti kabaliok ket agsigking met! Gapuna nabuntog ti progresomi bayat nga agpilaypilay a magna ti kabaliok. Nupay kasta, ti panagdaliasatmi nabiit a nagpatingga. Sumagmamano laeng a milia ti nasaklawmi idi naipasangokamin iti patrolia dagiti Aleman, ket ti polis militar ti namagdissaag kadakami. Ti laeng nabalinanmi nga aramiden gayam ket isut’ panagsukat dagiti guardia!
Balud iti Gubat
Di nagbayag kalpasan pannakatiliwmi, napagsinakami ken ni Kabsat Ceglarski, ket isut’ nagtalinaed a balud dagiti Aleman agingganat’ panagpatingga ti gubat. Kalpasan ti sumagmamano a bulan iti pagbaludan sadi baraks ti Joigny, idiay sentro ti Francia, impalladawdak idiay Stettin, maysa a puerto a dati a Makindaya a Prussia. Isu dayta itan ti puerto a Polako ti Szczecin.
Yantangay iti teknikal a pamay-an addaak iti pagbaludan a militar a Pranses idi siak ti natiliw dagiti Aleman, siak ti naikabil iti kampo dagiti balud ti gubat, a sadiay dagiti kasasaad ket saan a pulos nga umadani iti rigatna kas kadagiti kampo konsentrasion. Ti kampo ket isut’ maysa a nagdakkelan a linong ti eroplano a makalaon ti 500 a preso, a bambantayan dagiti armado a guardia. Dagiti balud ti agobra iti nagduduma a trabaho idiay siudad bayat ti aldaw ket sada maisubli iti kampo no rabiin. Gapuna kasanot’ pannakakitak ti maaramidan nga agpaay ken Jehova, no amin met dagiti lallaki awanda nga agmalmalem?
Idiay linong ti eroplano, addada dakkel a pisara a mabalin a pangipigketan ti impormasion, ket dimmawatak ti palubos a mangusar ti bassit nga espasio iti pisara. Nakakitaak ti bassit a papel, ket kalpasan a maiplastarko dayta, nangisuratak ti sumagmamano nga abababa a teksto maipapan kadagiti tema ti Biblia. Iti baba, inlawlawagko no sadinot’ pakasarakanda kaniak ket no ania nga oras ti mabalin nga iyaay ken panangsarak kaniak ti asinoman nga interesado iti mensahe ti Pagarian ti Dios.
Panangaskasaba iti Amin a Kita ti Tattao
Daytoy a metodo ti nangyeg naimbag a bungbunga. Di nagbayag nabalinakon ti nang-angay ti bassit a miting kada rabii iti innem, walo, ken no maminsan uray pay sangapulo a tumabtabuno. Ti panagpapatangmi agpaut laeng ti maysa nga oras wenno at-atiddog bassit, depende kadagiti isaludsodda. Sagpaminsan, ti guardia nga Aleman a makasaot’ Pranses nakiraman.
Yantangay maymaysat’ Bibliak, nagsuratak iti Red Cross idiay Geneva, a dumawdawat a patulodandak ti adu a Biblia inggat’ kabaelanda. Naglabas ti panawen, ngem idi agangay naawatko ti immuna a pakete dagiti segunda-mano a Biblia. Maysa nga aldaw imbagada kaniak a mapanak iti opisina ti kampo agsipud ta maysa a bisita, a representante ti Red Cross, kayatnat’ makipagkita kaniak. Isu gayam ket maysa a ministro a Protestante. Isut’ napaay bassit idi naammuanna a maysaak gayam kadagiti Saksi ni Jehova!
Nupay kasta, isut’ naasi met ket inalamanonak gaput’ ar-aramidek. Impasigurona kaniak a mabalinko nga itultuloy ti panagpedidok kadagiti Biblia ket dagitat’ maawatkonto. Daytoy met ti pimmudno. Gapuna, nakaiwarasak iti ngangngani 300 a Biblia bayat ti panaggianko idiay kampo. Kalpasan ti gubat, anian a ragsak a maammuan a maysa a balud a Belgico nga agnagan Wattiaux, a nakaskasabaak idiay kampo ti Stettin, ti nangalat’ takderna iti kinapudno!
Bayat ti pannakaibaludko idiay Alemania, naaddaanak ti pribilehio nga agawat ti pakete ti taraon manipud pamiliak. Di nagbayag naduktalak nga iti tunggal pakete nailemmeng met ti aglaplapusanan a napateg a naespirituan a taraon. Ti kabsatko a babai ti nagimakmakinilia kadagiti artikulo manipud Ti Pagwanawanan iti nakaing-ingpis a papel ket sana inselsel ida kadagiti pinakete a macaroni. Daytat’ pulos a di nakitkita dagiti guardia. Nakaawatak pay ti kopia ti libro a Children iti pakete ti taraon. Dagitoy ti dakkel usarna kaniak iti ministerio.
Panangpalawa ti Ministeriok
Kas maysa a mekaniko, naitudingak iti kamaudiananna nga agtrabaho iti garahe nga agtarimaan kadagiti traktora. Agarup 20 nga Aleman, a kaaduan kadakuada ti lakayen tapno maipasalista iti serbisio militar, ti agtartrabaho sadiay. Gapuna nagreggetak bassit ti makasursuro ti bassit nga Aleman. Ti tarigagay ti pusok isut’ panangpalawa ti ministeriok ket saan a limlimitaran ti panangaskasabak kadagiti Pranses-pagsasaona a balbalud.
Masapul nga agan-annadak, nupay kasta, agsipud ta dagiti trabahador nga Aleman mabutbutengda a mangiyebkas ti opinionda iti publiko. Gapuna sagsaggaysa a kasarsaritak ida. Kas gagangay, ammoda a naimbag ti Biblia ken nangnangngegandan ti maipapan kadagiti Saksi ni Jehova. Dadduma ammoda payen nga adu kadagiti Saksi ti naip-ipan kadagiti kampo konsentrasion.
Tunggal aldaw idiay garahe, agleppasak babaen ti pananglawlawko a makisarsarita kadagiti kaduak a trabahador maipapan iti kinapudno. Dadduma ti maayatan iti mensahe, ngem saan a kasta iti daydiay lalaki nga inkargado. Nalabit nalabesko bassit dagiti bambanag idi nga insuratko iti tisa ti Jehovas Zeugen (Saksi ni Jehova) idiay lamisaan a pagtartrabahuanna tapno tulongak a maawatanna a maysaak kadagita. Ti lalaki kasla mabutbuteng idi makitana ken dagus a daytat’ binurana. Ngem saannak a dinusa. Iti panaglabas ti panawen, nagbalinen a mannakigayyem dagiti dadduma a trabahador. Kinapudnona, ik-ikkandak ti adu a taraon nga isu met ti mabalinko nga iranud kadagiti sumagmamano a dadduma pay a balud idiay kampo.
Ni Jehova, Napigsa a Torre
Iti naglabas a tawtawen, naammuak a mabalinantay a kanayon ti agaramid ti agpaay ken Jehova ken iti padatayo a tattao, uray kasanot’ kinarigat ti pagbalinan dagiti sirkumstansia. Ti Stettin ti pinarigat a binomba iti namin-adu a daras dagiti puersa nga Aliado. Pinadpadasmi ti kumleb kadagiti trensera a naabbongan kadagiti tabla ken daga. Dagitoy ti mangipapaay laeng ti arapaap a kinatalged, ta dinosdosena a balud ti nakapukaw ti biagda kadagidiay a trensera. Bayat dagiti air raids, maminsan nga adda mariknak nga ima a mangpetpet kaniak iti sipnget, santo la umibbet inton naglasaten ti panagbomba. Diak pulos ammo no asino dayta. Nalabit, ipato ti sumagmamano kadagiti balud nga addaanak ti naisangsangayan a pannalaknib agsipud ta isarsaritak ti maipapan iti Dios.
Bayat ti maysa a panagbomba iti tangatang, ti kampomi napuoran ingganat’ daga babaen kadagiti incendiary bombs. Gapu ta nabaybay-ankami a dakdakami kadagiti lanlansangan ti ili, adu a nakabutbuteng a buya ti nakitkitami. Dagiti sibilian nga agsagsagaba ti nakaro a pannakauram tumpuakda kadagiti kanal ti Karayan Oder a lumasat iti tengnga ti Stettin. Inton rummuar dagitoy a biktima ti uram manipud danum, ti phosphorus ti agtultuloy a mangpupuor kadakuada. Adut’ natnatay.
Gapu ti panagabante dagiti buyot a Ruso, naibilin a panawanmi ti Stettin ket agturongkamin idiay Neubrandenburg ken kalpasanna idiay Güstrow. Nakalugan idiay tuktok ti dakkel a traktora, nagbiahekami iti kalsada a sagpaminsan pagtinnagan ti bomba dagiti Soviet. Iti kamaudiananna dakamit’ nakamakam dagiti tanke a Ruso idiay Güstrow. Dagiti pangkigtot a buybuyot a Soviet isudat’ appo ti ili iti makalawas. Umadani metten dagiti buyot a British, ket bayat nga ur-urayenmi ti panagsabat dagiti buybuyot, pinagsina dagiti agtuturay a Soviet dagiti balbalud a militar manipud kadagiti sibilian. Pinagbatida ti sumagmamano kadagiti balud ket sada inyawat dagiti dadduma (agraman kaniak) kadagiti British.
Daytat’ nagpatinggaan ti dakes a tagtagainep. Sumagmamano a lawas kamaudiananna, nasarakak ti bagik nga addaan iti plataporma ti estasion ti tren idiay Gare du Nord sadi Paris. Agbambannawag pay laeng ti aldaw. Daytat’ tengnga idi ti Mayo 1945, ket nakasubliak met laengen, kalpasan ti 69 bulan a pannakaibalud.
Panangsapul ti Ad-adu Pay a Maaramidan ken Jehova
Idi 1946 inawisnak manen ti Sosiedad nga agserbi idiay Bethel, nga adda idi idiay Montmorency, ti paset iti amianan ti Paris. Sumagmamano a bulan kalpasanna, siak ken ni Kabsat Paul Dossman ti naituding nga agbisita kadagiti kongregasion idiay Francia kas manangaywan ti sirkito. Iti daydi, adda laeng 2,000 a Saksi iti intero a pagilian. Itattan, nasurok a 40 años kalpasanna, addan nasurok a sangagasut a ribo nga agibumbunannag.
Iti kamaudiananna siak ti napagsubli manen idiay Bethel, nga adda idin iti residensial a seksion ti Paris. Idi 1949, gapu ta naparegta iti dua a misionero a kakabsat a lallaki a taga Inglatera, rinugiak ti agadal ti Ingles—saan nga awan rigatna, admitirek dayta. Iti sumaganad a tawen, naawisak idiay Watchtower Bible School of Gilead.
Idi nagsubliak idiay Francia, nagserbiak ti apagbiit iti sirkito, ket kalpasanna indawat ti Sosiedad nga agserbiak kas misionero idiay Africa. Kabayatanna, nagkasarkami ken ni Titica, maysa a kabsat a babai a Griegot’ kapuonanna. Naggiankami idiay Senegal iti lima a tawen ket naaddaankam pribilehio a makakita iti damdamo a kongregasion a maporma idiay Dakar. Gaput’ salun-at, napilitankami nga agsubli idiay Francia.
Addaakon iti maika-50 a tawenko iti amin-tiempo a serbisio ket nagadu a ragsakko kadagitoy a tawtawen a nangtulong iti nasurok sangagasut a tattao a nangalat’ takderda iti kinapudno. Pudno a ni Jehova ti nagtultuloy a naasi ken naparabur kaniak. Naadalko manipud kapadasan ti panagbiag nga aniaman ti adda a kasasaadtayo, makasapultay latta ti maaramidan a pangidaydayaw ken Jehova a Diostayo.
[Ladawan iti panid 23]
Ni Jean Queyroi a kadua ti asawana, ni Titica