“Ti Panawen ti Kinaagum”
NO TI tao ket marigatan a mangparmek ti gagangay a panateng, aniat’ tsansana a mangikkat ti narikrikut a sakit ti kinaagum?
Ti kinaagum ken kinaimut ket kasla di payen kasapulan nga adalen—nabatad nga addada sadiay manipud pay kinaubing. Matmatanyo dagiti dua a babassit nga ubbing nga agayay-ayam ti abalbalayda ket makitayo dayta.
Ti indibidual a kinaagum ket gagangayen ken dakes a talaga, ngem no maipapan iti nasional wenno internasional a kinaagum, minilmilion ti apektado agturong iti pagdaksanda. Alaenyon, kas pangarigan, ti internasional a panaglako ti droga. Kuna ti maysa a magasin iti pagsasao nga Español nga isu daytoy ti kadadakkelan a negosio iti lubong—$300 a bilion ti makatawen. Minilmilion a biag ti maperperdi, ket din mabilang dagiti nasapa nga ipapatay gapu iti panangabuso ti droga. Aniat’ pinakaramut ti nakaam-amak a panagsaknap ti negosio ti droga? Awan duadua, isu daytat’ kinaagum.
Intampok ti World Press Review daytoy a motibo ti kinaagum. Inadawna ti magasin ti damdamag idiay Madrid a Cambio 16, a kunana a “10 ingganat’ 20 porsiento laeng kadagiti amin a ganansia manipud panaglako ti droga ti mapmapan kadagiti pagilian a pakaar-aramidanda. Ti sabali a 10 porsiento ti maiturong iti sangal dagiti managlako babaen ti panangipuonan kadagiti laboratorio, luglugan, ken ig-igam. . . . Ti natda ket agtungpalen kadagiti aggatang a pagilian ken kadagiti awan buisna a pagpuonan kadagiti pagibankuan a sistema ti lubong.”
Daytoy ti mangsuppiat iti panangmatmat a ti panagkasapulan isut’ makagapu iti kinaagum, a ti kinaagum ket kababalin laeng dagiti napanglaw wenno bassit pribilehioda. Kaawatan, ti kinaagum ket maysa a nasaknap a natauan a pagkapuyan a ramanenna ti intero a langa ti kagimongan, agraman dagidiay pulos a di talaga agkasapulan. Maysa kadagiti karkarna a kababalin ti kinaagum a ta daytat’ nagsikap—uray dagiti tattao a mapmapneken iti kasasaad ti panagbiagda ket mangiparangarangda ti kinaagum no naiparparna a naikkanda ti gundaway.
Ni kolumnista a Meg Greenfield nagsennaay: “Ukradenyo ti periodiko iti aniaman nga aldaw ket mabasayo ti maipapan kadagiti hurado ken dagiti naisangsangayan a piskal ken dagiti pagduaduaan nga awag, dagiti panaggangganat ken dagiti mananggantso ken dagiti mananggundaway, ket pudno a daytat’ nakalkaldaang. Uray awatentayon a dadduma kadagiti pammabasol ket awan pakaibatayanna ken ti dadduma aglablabes ti pannakaisaona, nalawag kaniak a masansan dagiti tattao nagaramiddat’ bambanag ken napalubosanda a makalisi kadagiti bambanag a di koma pulos naipalpalubos. . . . Nakadanontayon agingga ditoy: uray pay ti kaaduan kadagiti kinamanagparaburtayo ket panangpagpagusto ti bagitayo, kinaagum.”
Kasanot’ Kasaknapna?
Ti kinaagum ket saanen a baro iti sangatauan, nupay awan duadua kimmaro gapu kadagiti rigat ti panagbiag iti maika-20 a siglo. Nakasaksaknapen ti kinaagum a gapu itoy ti editorial iti The Christian Century tinudinganna ti dekada ti 1980’s iti nagan a patienna maibagay kas kadagiti nagnagan a “Ti Panawen ti Panagdanag” iti 1950’s wenno “Ti Dekada ti Siak” ti 1970’s. Minarkaanna ti 1980’s “Ti Panawen ti Kinaagum”!
Itatta, makitkita ti kinaagum iti isuamin a lugar a pagtataripnongan dagiti tattao—kadagiti panggedan, kadagiti eskuelaan, ken kaaduanna iti komunidad. Naiserreknan ti mangdadael nga impluensiana iti komersio, iti politika, ken uray pay kadagiti kangrunaan a relihion ti lubong.
Kaaduanna, ti kinaagum agbalin kas ilegal a korupsion wenno kinasuitik. Ti The Canberra Times, kas pangarigan, ipabiangna iti Australia ti mapagduaduaan a dayaw iti panangidaulona iti lubong maipapan iti kinasuitik ti panagiseguro ti luglugan. Ti Law Society Journal idiay Australia kasla suportaranna daytoy, a kunkunana: “Dagiti nasuitik a panangtunton/sasao nga ar-aramiden dagiti tattao a naiseguro sasaurenna dagiti kompania ti seguro, ken iti indirekta dagiti tattao a naiseguro, ti minilmilion a doliar kada tawen.” Innayon pay ti pagiwarnakan a “dayta ti kumarkaro a problema, nangnangruna kadagiti panangiseguro kontra iti uram, panagtakaw idiay pantalan, panangiseguro ti kotse ken kadagiti linaon ti maysa a pagtaengan.”
Gapuna naglaka a maawatan no apay adu a tattao katkatawaanda ti ideya a maparmekto ti kinaagum. Ta ngamin, patienda a ti kinaagum kanayonto nga adda kadatayo ket ti lubong nga awanan kinaagum ket maysa nga imposible a tagtagainep.
Maparmekto ti Kinaagum
Aniat’ pakaibatayan dayta kasla imposible a sasao nga adda iti ngato? Daytat’ naibatay iti kinapudno a ti awanan kinaagum a panagbiag ket naragpaten. Nupay daytoy a pannakaragpat ket saan a naan-anay, ipakita dayta no aniat’ maaramidan babaen iti umiso a panangisuro ken panangtignay. Ti sumaganad nga artikulo ipakitana no kasano a maaddanto ti intero a lubong nga awanen kinaagum.