Insuro Kadi ti Immuna nga Iglesia a ti Dios ket Maysa a Trinidad?

Paset 4​—Kaano ken Kasano a Timmanor ti Doktrina a Trinidad?

Dagiti immuna a tallo nga artikulo daytoy a serie impakitada a ti doktrina a Trinidad ket di insuro ni Jesus ken dagiti adalanna kasta met dagiti immuna nga Amma ti Iglesia. (Ti Pagwanawanan a Nobiembre 1, 1991; Pebrero 1, 1992; ken Abril 1, 1992) Daytoy maudi nga artikulo salaysayenna no kasano a timmanor ti sursuro a Trinidad ken no aniat’ papel nga inakem ti Konsilio ti Nicaea idi 325  K.P.

IDI tawen 325 K.P., inmatonan ti Romano nga emperador a ni Constantino ti maysa a konsilio dagiti obispo iti siudad ti Nicaea idiay Asia Menor. Ti panggepna ket tapno risuten dagiti agtultuloy a relihiuso a supiat mainaig iti relasion ti Anak ti Dios iti Mannakabalin-amin a Dios. Panggep kadagiti resulta dayta a konsilio, kunaen ti Encyclopædia Britannica:

“Ni Constantino a mismot’ nangimaton, a siaaktibo nga inturongna ti nagsasaritaanda, ket personal nga indagadagna . . . ti kritikal a pormula a nangiyebkas iti relasion ni Kristo iti Dios sigun iti kredo a pinartuat ti konsilio, ‘a maymaysat’ kasasaadna [ho·mo·ouʹsi·os] iti Ama.’ . . . Gaput’ pannakailabegda iti emperador, dagiti obispo, malaksid la iti dua, pinirmaanda ti kredo, nga adu kadakuada ti napilitan laeng.”¹

Nakibiang kadi daytoy pagano nga agturay gapu kadagiti pammatina iti Biblia? Saan. Kunaen ti A Short History of Christian Doctrine: “Ni Constantino awan a pulos pannakatarusna idi kadagiti saludsod a mapagsasaritaan iti Griego a teolohia.”² Ti ket maawatanna a ta ti relihiuso a pannakabingaybingay pinagpeggadna ti panagkaykaysa ti imperiona, ket kayatna a marisut dagita.

Impasdekna Aya ti Doktrina a Trinidad?

Impasdek aya, wenno pinasingkedan, ti Konsilio ti Nicaea ti Trinidad kas maysa a doktrina ti Kakristianuan? Adut’ agkuna a kasta. Ngem saan a kasta ti ipakita dagiti kinapudno.

Ti kredo nga inwaragawag ti konsilio pinatalgedanna dagiti banag maipapan iti Anak ti Dios a namkuatan dagiti klero a nangmatmat kenkuana a kas maipatas iti Dios Ama iti maysa a pamay-an. Kaskasdi, makalawlawag a kitaen ti di imbaga ti Kredo ti Nicaea. Kas orihinal a naipablaak, kuna ti intero a kredo:

“Mamatikami iti maysa a Dios, ti Ama a mannakabalin-amin, nangaramid kadagiti isuamin a banag a makita ken di makita;

“Ken iti maysa nga Apo a ni Jesu-Kristo, ti Anak ti Dios, a nagtaud iti Ama, bugbugtong, kayatna a sawen, manipud kasasaad ti Ama, Dios manipud Dios, lawag manipud lawag, pudno a Dios manipud pudno a Dios, timmaud a di naaramid, maymaysat’ kasasaadna iti Ama, a baeten Kenkuana timmaud dagiti isuamin a banag, bambanag idiay langit ken bambanag ditoy daga, Isu a bimmaba ken nagtao maipuon kadatayo a tattao ken maipuon iti pannakaisalakantayo, nagsagaba ken nagungar iti maikatlo nga aldaw, immuli kadagiti langlangit, ken umayto a mangukom kadagiti sibibiag ken kadagiti natay;

“Ken iti Nasantuan nga Espiritu.”³

Ibagbaga aya daytoy a kredo a ti Ama, Anak, ken ti nasantuan nga espiritu ket talloda a persona iti maysa a Dios? Ibagbagana aya nga agpapada dagiti tallo iti kinaagnanayon, pannakabalin, saad, ken kinasirib? Saan a pulos. Awan a pulos ditoy ti tallo-iti-maysa a pormula. Ti orihinal a Kredo ti Nicaea dina impasdek wenno pinasingkedan ti Trinidad.

Mabalin nga ipatas dayta a kredo ti Anak iti Ama iti panagbalinna a “maymaysat’ kasasaadna.” Ngem awan kasta a dinakamatna maipapan iti nasantuan nga espiritu. Ti kunana laeng ket “mamatikami . . . iti Nasantuan nga Espiritu.” Saan nga isu dayta ti doktrina a Trinidad ti Kakristianuan.

Uray ti kangrunaan nga ebkas a “maymaysat’ kasasaadna” (ho·mo·ouʹsi·os) dina ipasimudaag a namati ti konsilio iti panagpada ti bilang ti Ama ken ti Anak. Kunaen ti New Catholic Encyclopedia:

“Mapagduaduaan no pinanggep ti Konsilio a pasingkedan ti panagpada ti Ama ken ti Anak no iti bilang.”⁴

Uray no impaulog ti konsilio a ti Anak ken ti Ama ket maymaysada iti bilang, kaskasdi a saan a Trinidad dayta. Dayta ket maysa laeng koma a dua-iti-maysa a Dios, saan ket a tallo-iti-maysa kas kalikaguman ti doktrina a Trinidad.

“Panangmatmat ti Minoridad”

Idiay Nicaea, namati kadi ti kaaduan nga obispo a ti Anak ket maipatas iti Dios? Saan, addada agsusupiat a panangmatmat. Kas pangarigan, ti maysa ket imbagi ni Arius, nga insurona a ti Anak ket adda nangrugianna no iti panawen ket ngarud saan a maipatas iti Dios no di ket nababbaba iti isuamin a pamay-an. Ni Atanacio, iti sabali a bangir, namati a ti Anak ket maipatas iti Dios iti maysa a pamay-an. Ket addada pay dadduma a kapanunotan.

Maipapan iti pangngeddeng ti konsilio nga ibilang ti Anak a maymaysat’ kasasaadna (consubstantial) iti Dios, kunaen ni Martin Marty: “Ti Nicaea kinapudnona ket imbagina ti panangmatmat ti minoridad; ti pangngeddeng ket di umno ken di inakseptar dagiti adu a di kapammatian ni Arius.”⁵ Umasping iti dayta, ti libro nga A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church kunaenna a “mammano laeng ti nangirupir iti silalawag pannakabukelna a takder iti doktrina a naigiddiat iti Arianismo, nupay nagballigida a nangipatungpal iti gandatda.”⁶ Ken kunaen ti A Short History of Christian Doctrine:

“Ti kasla nangnangruna a di anamongan dagiti adu nga obispo ken teologo iti Dumaya ket isu ti kapanunotan nga inserrek ni Constantino a mismo iti kredo, ti homoousios [“maymaysat’ kasasaadna”], a nakaigapuan ti riri a kasaruno ti imbungana a supiat panggep iti gagangay nga alagaden ken kinaerehe.”⁷

Kalpasan ti konsilio, nagtultuloy ti panagsusupiat iti adu a dekada. Limmaus iti sumagmamano a tiempo dagidiay pabor iti kapanunotan ti panangipatas ti Anak iti Mannakabalin-amin a Dios. Kas pangarigan, kunaen ni Martin Marty maipapan ken ni Atanacio: “Naitag-ay ken nagsuek ti kinalatakna ken masansan a napagtalaw [kadagiti tawen kalpasan ti konsilio] ket nagbalin pay ketdin nga agalla-alla.”⁸ Napagtalaw ni Atanacio iti adu a tawen gapu ta sinupiat dagiti opisial ti gobierno ken ti simbaan dagiti kapanunotanna a nangipatas ti Anak iti Dios.

Gapuna maysa a biddut ti panangipagarup nga impasdek wenno pinasingkedan ti Konsilio ti Nicaea idi 325 K.P. ti doktrina a Trinidad. Ti nagbalin a sursuro a Trinidad idi kamaudiananna ket awan pay idi a tiempo. Ti kapanunotan a ti Ama, Anak, ken ti nasantuan nga espiritu ket pudnoda amin a Dios ken agpapadada iti kinaagnanayon, pannakabalin, saad, ken kinasirib, ngem maysa laeng a Dios​—tallo-iti-maysa a Dios​—ket saan a pinartuat dayta a konsilio ken uray dagidiay immuna nga Amma ti Simbaan. Kas kunaen ti The Church of the First Three Centuries:

“Ti moderno a popular a doktrina ti Trinidad . . . awan maadawna a suporta manipud kadagiti surat ni Justin [Martyr]: ket mabalin a maipagteng daytoy a kapaliiwan kadagiti amin a sakbay-Nicene nga Amma; kayatna a sawen, kadagiti amin a Kristiano a mannurat iti tallo a siglo kalpasan pannakaiyanak ni Kristo. Pudno, agsaoda maipapan iti Ama, Anak, ken ti naimpadtuan wenno nasantuan nga Espiritu, ngem saan a kas agpapada, saan a kas maymaysa ti bilangda, saan a kas Tallo iti Maysa, iti aniaman a pannakaawat a nagtengan dagiti Trinitariano. Ti mismo a kasunganina ti pudno. Ti doktrina ti Trinidad, kas inlawlawag dagitoy nga Amma, ket naiduma unay manipud iti moderno a doktrina. Ibagatayo daytoy kas maysa a kinapudno a patalgedan ti historia ti kapanunotan dagiti tao.”

“Karitentayo ti asinoman a mangpataud iti maysa a nalatak a mannurat, bayat dagiti immuna a tallo a siglo, a namati iti daytoy a doktrina [a Trinidad] iti moderno a pannakaipaawatna.”⁹

Nupay kasta, nangyeg ti Nicaea iti dakkel a panagbalbaliw. Linukatanna ti opisial a panangakseptar iti Anak kas maipatas iti Ama, ken insaganana ti dalan maipaay iti kapanunotan ti Trinidad idi kamaudiananna. Kunaen ti libro a Second Century Orthodoxy, ni J. A. Buckley:

“Agingga iti ngudo ti maikadua a siglo, nagtalinaed a nagkaykaysa ti sapasap a Simbaan iti maysa a kangrunaan nga anag; aminda inakseptarda ti kinatan-ok ti Ama. Aminda imbilangda ti Dios Ama a Mannakabalin-amin kas ti maymaysa a kangatuan, di pulos agbaliw, nakaskasdaaw unay ken awanan pangrugian. . . .

“Idi awanen dagidiay a mannurat ken papangulo iti maikadua a siglo, nasarakan ti Simbaan ti bagina . . . a nagin-inut ngem di magawidan nga agturong iti dayta a punto . . . ket iti Konsilio ti Nicaea nadanonna ti kangitingitan daytoy a saggabassit a panagreggaay ti orihinal a pammati. Sadiay, inrupir ti bassit a makaluksaw a minoridad ti isusupiatna iti manangpalugod a kaaduan, ket buyogen ti panangandingay dagiti napolitikaan nga autoridad, pinilitda, inuyotanda ken pinangtaanda dagidiay inkagumaanda a salimetmetan a di natulawan ti nasin-aw a pammatida.”¹⁰

Ti Konsilio ti Constantinople

Idi 381 K.P., pinasingkedan ti Konsilio ti Constantinople ti Kredo ti Nicaea. Ken adda innayonna. Inawaganna ti nasantuan nga espiritu iti “Apo” ken “manangted-biag.” Ti napalawa a kredo idi 381 K.P. (nga isu ti kadawyan nga us-usaren dagiti iglesia ita ken maawagan “ti Kredo ti Nicaea”) ipakitana a dandani idin a makabukel ti Kakristianuan iti naan-anay a Trinitariano a sursuro. Kaskasdi, uray daytoy a konsilio dina nakumpleto dayta a doktrina. Aklonen ti New Catholic Encyclopedia:

“Makapainteres nga 60 a tawen kalpasan ti Nicaea I liniklikan ti Konsilio ti Constantinople I [381 K.P.] ti homoousios iti depinasionna iti kinadios ti Nasantuan nga Espiritu.”¹¹

“Makumikom dagiti eskolar iti nalawag a kinakapsut ti ebkas daytoy a kredo; kas pangarigan, ti dina panangaramat iti sao a homoousios ti Nasantuan nga Espiritu kas maymaysat’ kasasaadna iti Ama ken iti Anak.”¹²

Aklonen ti isu met la nga enciclopedia: “Di agparang ti homoousios iti Kasuratan.”¹³ Saan, di inusar ti Biblia dayta a sao para iti nasantuan nga espiritu wenno para iti Anak kas maymaysat’ kasasaadna iti Dios. Maysa dayta nga ebkas a di nainkasuratan a timmulong a nangiturong iti di nainkasuratan, kinapudnona, maikontra iti Biblia, a doktrina ti Trinidad.

Uray kalpasan ti Constantinople, adu pay a siglo ti naglabas sakbay nga inawat ti intero a Kakristianuan ti sursuro a Trinidad. Kunaen ti New Catholic Encyclopedia: “Iti Lumaud . . . agparang a nagballigi ti kinaulimek no iti Constantinople I ken ti kredona.”¹⁴ Ipakita daytoy a gubuayan a ti kredo ti konsilio ket saanda a sapasap a binigbig idiay Lumaud agingga iti maikapito wenno maikawalo a siglo.

Aklonen met dagiti eskolar a ti Kredo ni Atanacio, a masansan a maadaw kas pangrukodan ti depinasion ken pammatalged ti Trinidad, ket di insurat ni Atanacio no di ket babaen ti di am-ammo a mannurat iti adu a tawtawen kamaudiananna. Inkumento ti The New Encyclopædia Britannica:

“Sa la naammuan ti Dumaya a Simbaan dayta a kredo idi maika-12 a siglo. Nanipud maika-17 a siglo, sapasap nga immanamong dagiti eskolar a ti Kredo ni Atanacio saan nga insurat ni Atanacio (a natay idi 373) no di ket nalabit naputar idiay umabagatan a Francia bayat ti maika-5 a siglo. . . . Agparang a ti impluensia dayta a kredo ket napigpigsa idiay umabagatan a Francia ken España idi maika-6 ken -7 a siglo. Nausar dayta iti liturhia ti simbaan ti Alemania idi maika-9 a siglo ket naladladaw pay idiay Roma.”¹⁵

No Kasano a Timmanor

Nangrugi ti nabannayat nga itatanor ti doktrina a Trinidad iti las-ud ti adu a siglo. Dagiti trinitariano a kapanunotan dagiti Griego a pilosopo kas ken ni Plato, a nagbiag adu a siglo kasakbayan ni Kristo, ti nagin-inut a nakastrek kadagiti sursuro ti simbaan. Kas kunaen ti The Church of the First Three Centuries:

“Ti doktrina a Trinidad nagin-inut ken bale naladaw a naputar; a namunganay dayta iti gubuayan nga interamente a naigiddiat kadagiti Judio ken Kristiano a Kasuratan; a timmanor, sa naisulbong iti Kinakristiano, baeten kadagiti ima dagiti Amma nga inimpluensiaan ni Plato; nga idi panawen ni Justin, ken nabayag kalpasanna, ti naigiddiat a kasasaad ken kinanababbaba ti Anak ket sapasap a naisuro; ken ti laeng nakudrep a balabala ti Trinidad ti makita idi.”¹⁶

Kasakbayan ni Plato, dagiti triad [tinallo], wenno trinidad ket gagangay idiay Babilonia ken Egipto. Ken ti panagregget dagiti klero nga allukoyen dagiti di manamati iti lubong a Romano ket nangituggod iti nagin-inut a pannakaiserrek ti dadduma kadagidiay a kapanunotan iti Kinakristiano. Idi agangay nangiturong daytoy iti panangakseptar iti pammati a ti Anak ken ti nasantuan nga espiritu ket maipatasda iti Ama.a

Uray ti sao a “Trinidad” ket nabannayat lat’ pannakaakseptarna. Idi la naladladaw a paset ti maikadua a siglo a ni Teofilo, obispo ti Antioquia idiay Siria, nagsurat iti Griego ken inyam-ammona ti sao a tri·asʹ, kayuloganna “triad,” wenno “trinidad.” Kalpasanna ti mannurat a Latin a ni Tertullian idiay Carthage, Makin-amianan nga Africa, inyam-ammona kadagiti suratna ti sao a trinitas, a kayuloganna “trinidad.”b Ngem ti sao a tri·asʹ saan a masarakan iti naipaltiing a Kristiano a Griego a Kasuratan, ken ti sao a trinitas saan a masarakan iti Latin a patarus ti Biblia a maawagan ti Vulgate. Di nainkasuratan ti aniaman kadagita nga ebkas. Ngem ti sao a “Trinidad,” a naibatay kadagiti pagano a kapanunotan, ket nakastrek iti literatura dagiti simbaan ket kalpasan ti maikapat a siglo nagbalinda a paset ti sursuroda.

Gapuna, saan a sinukimat a naan-anay dagiti eskolar ti Biblia tapno makita no pudno met laeng nga isursuro ti Biblia dayta a doktrina. Imbes ketdi, politika sekular ken iti simbaan ti kangrunaan a nangikeddeng iti dayta a doktrina. Iti libro a The Christian Tradition, ni autor a Jaroslav Pelikan iturongnat’ atensiontayo kadagiti “bambanag iti supiat iti ruar ti teolohia, nga adu kadagita ti agparang a madadaan a kanayon a mangikeddeng iti resultana, tapno laeng waswasen dagiti sabali a puersa nga agpapada ti kinapategda. Ti doktrina ket masansan nga agparang a biktima​—wenno produkto​—ti politika iti simbaan ken dagiti panagsusubang ti personalidad.”¹⁷ Kastoy ti panangilawlawag ti propesor ti Yale a ni E. Washburn Hopkins: “Ti pinal a maawat a depinasion ti trinidad ket resulta kangrunaanna ti politika iti simbaan.”¹⁸

Anian a di rasonable ti doktrina a Trinidad no idilig iti simple a sursuro ti Biblia a ti Dios ket katan-okan ken awan kapadana! Kas kunaen ti Dios, “asino ti pangipadisanyonto kaniak ken pangipadpadaanyo kaniak ken pangyariganyo kaniak tapno mabalinmi koma ti agaasping?”​—Isaias 46:5.

No Aniat’ Imbagina

Aniat’ imbagi ti nagin-inut nga itatanor ti kapanunotan ti Trinidad? Paset dayta ti panagtallikud manipud pudno a Kinakristiano nga impadto ni Jesus. (Mateo 13:24-43) Impadto met ni apostol Pablo ti umay nga apostasia:

“Sigurado nga umayto ti tiempo, a gapu ta saanda pulos a mapnek iti nasayaat a sursuro, aggagarto dagiti tao iti kabaruanan a kapanunotan ket mangurnongdanto kadagiti mannursuro kas mainugot iti kinagaramugamda met laeng; ket kalpasanna, imbes a dumngegda iti pudno, mapanda kadagiti parparbo a sarita.”​—2 Timoteo 4:3, 4, Jerusalem Bible ti Katoliko.

Maysa kadagidiay a parparbo a sarita isu ti sursuro a Trinidad. Dagiti dadduma pay a parparbo a sarita a di maitunos iti Kinakristiano a nagin-inut met a timmanor ket: ti naisigud a di pannakatay ti natauan a kararua, purgatorio, Limbo, ken ti agnanayon a pannakatuok iti umap-apuy nga impierno.

Ngarud, ania ti doktrina a Trinidad? Kinapudnona maysa dayta a pagano a doktrina a manglimlimo kas maysa a Kristiano a sursuro. Intandudo dayta ni Satanas tapno allilawenna dagiti tao, tapno pagbalinenna ti Dios a makariro ken misterioso kadakuada. Agbanag daytoy iti panagbalinda met nga ad-adda a sitatallugod a mangakseptar kadagiti dadduma a relihiuso a kapanunotan ken di umiso nga aramid.

“Babaen Kadagiti Bungada”

Idiay Mateo 7:15-19, kinuna ni Jesus a mailasinyo ti ulbod a relihion manipud pudno a relihion iti kastoy a pamay-an:

“Agaluadkayo kadagiti ulbod a mammadto nga umayda kadakayo a nakakawes a kasla karnero, ngem iti unegda loboda a narawet. Mailasinyonto ida babaen kadagiti bungada. Adda aya ubas a maala kadagiti kalkalunay, wenno higos kadagiti kaskasumba? Iti kasta tunggal kayo a nasayaat mangted bunga a nasayaat, ngem ti kayo a dakes mangted bunga a dakes . . . Tunggal kayo a saan a mangted ti bunga a nasayaat ket mapukan ken maisungrod iti apuy.”

Usigenyo ti maysa a pangarigan. Kuna ni Jesus idiay Juan 13:35: “Gapu itoy mailasindanto a dakayo dagiti adalak, no adda ayatyo iti maysa ken maysa.” Kasta met, idiay 1 Juan 4:20 ken 1Ju 4:21, kunaen ti naipaltiing a Saot’ Dios:

“No adda agkuna: ‘Siak ayatek ti Dios,’ ket guraenna met ni kabsatna, isu ti maysa nga ulbod. Ta ti saan nga agayat iti kabsatna, isu a nakitana, saanna a mabalin nga ayaten ti Dios, isu a dina nakita. Ket daytoy a bilin a naadda kadatayo nagtaud kenkuana, a ti agayat iti Dios ayatenna met koma ni kabsatna.”

Ipakatyo ti pamunganayan a prinsipio a dagiti pudno a Kristiano masapul nga adda ayatda iti maysa ken maysa iti napasamak kadagiti dua a gubat sangalubongan iti daytoy a siglo, kasta met kadagiti dadduma pay a panagririri. Nagsasabat dagiti tao nga agkakapammatian iti Kakristianuan kadagiti pagbabakalan ket nagpipinnatayda iti maysa ken maysa gapu kadagiti nasionalistiko a paggigiddiatan. Tunggal dasig aklonenda a Kristianoda, ken tunggal dasig ket inandingay dagiti kleroda, a nagkuna nga adda ti Dios iti dasigda. Dayta a panagpipinnatay dagiti “Kristiano” ket bunga a dakes. Maysa dayta a pananglabsing iti Nakristianuan nga ayat, maysa a panangilibak kadagiti linteg ti Dios.​—Kitaenyo met ti 1 Juan 3:10-12.

Aldaw ti Panagsingir

Gapuna, ti panagtallikud manipud Kinakristiano nangituggod saan laeng kadagiti di nadiosan a pammati, kas ti doktrina a Trinidad, no di ket kadagiti pay di nadiosan nga aramid. Kaskasdi, addanto umay nga aldaw ti panagsingir, ta kuna ni Jesus: “Tunggal kayo a saan a mangted ti bunga a nasayaat ket mapukan ken maisungrod iti apuy.” Isut’ gapuna nga idagadag ti Biblia:

“Rumuarkayo kenkuana [ulbod a relihion], ilik, no diyo kayat ti mairaman kadagiti basolna, ken no diyo kayat ti umawat iti paset dagiti saplitna. Dagiti basolna namuntuondan a tumukno sadi langit, ket linagip ti Dios dagiti kinakillona.”​—Apocalipsis 18:4, 5.

Din agbayag ‘ikabilton ti Dios kadagiti puso’ dagiti napolitikaan nga agtuturay ti pagayatanna tapno bueltaanda ti ulbod a relihion. “Pagbalinendanto a walangwalang ken . . . kanendanto dagiti nalasag a pasetna sadanto puoran a naan-anay iti apuy.” (Apocalipsis 17:16, 17) Madadaelton nga agnanayon ti ulbod a relihion agraman dagiti pagano a pilosopiana maipapan iti Dios. No ar-arigen, kunaento ti Dios kadagidiay mangal-alagad ti ulbod a relihion kas ti kuna ni Jesus idi kaaldawanna: “Ti balayyo mapanawan kadakayo nga awan naggian.”​—Mateo 23:38.

Malasatanto ti pudno a relihion dagiti panangukom ti Dios, iti kasta isuamin a dayaw ken dayag ket maipaayton kamaudiananna iti Daydiay kuna ni Jesus a “ti maymaysa a pudno a Dios.” Isu Daydiay impabigbig ti salmista a nagkuna: “Siksika laeng, nga agnagan Jehova, ti Kangatuan a ringbawam iti amin a daga.”​—Juan 17:3; Salmo 83:18.

Dagiti Reperensia:

1. Encyclopædia Britannica, 1971, Tomo 6, panid 386.

2. A Short History of Christian Doctrine, ni Bernhard Lohse, 1963, panid 51.

3. Ibid., pinanid 52-3.

4. New Catholic Encyclopedia, 1967, Tomo VII, panid 115.

5. A Short History of Christianity, ni Martin E. Marty, 1959, panid 91.

6. A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, ni Philip Schaff ken Henry Wace, 1892, Tomo IV, panid xvii.

7. A Short History of Christian Doctrine, panid 53.

8. A Short History of Christianity, panid 91.

9. The Church of the First Three Centuries, ni Alvan Lamson, 1869, pinanid 75-6, 341.

10. Second Century Orthodoxy, ni J. A. Buckley, 1978, pinanid 114-15.

11. New Catholic Encyclopedia, 1967, Tomo VII, panid 115.

12. Ibid., Tomo IV, panid 436.

13. Ibid., panid 251.

14. Ibid., panid 436.

15. The New Encyclopædia Britannica, 1985, maika-15 nga Edision, Micropædia, Tomo 1, panid 665.

16. The Church of the First Three Centuries, panid 52.

17. The Christian Tradition, ni Jaroslav Pelikan, 1971, panid 173.

18. Origin and Evolution of Religion, ni E. Washburn Hopkins, 1923, panid 339.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 22]

Ti Dios tignayennanto dagiti napolitikaan nga agtuturay tapno bueltaanda ti ulbod a relihion

[Ladawan iti panid 24]

Malasatanto ti pudno a relihion dagiti panangukom ti Dios