Ti Trahedia Idiay Rwanda​—Siasino ti Manungsungbat?

“Apagdarikmat sakbay a matagbat ti bangabanga ti maysa a 23-años a mekaniko,” kinuna ti U.S.News & World Report, “maysa kadagiti manangraut ti nangibaga ken ni Hitiyise: ‘Rumbeng a matayka gapu ta maysaka a Tutsi.’”

DAYTOY ti buya a masansan a mapaspasamak idiay Rwanda, maysa a bassit a pagilian iti Central Africa idi bulan ti Abril ken Mayo! Adda idi 15 a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti mismo a Kigali, ti kabesera a siudad ti Rwanda, ken iti aglikmut daytoy. Ti city overseer, ni Ntabana Eugène, ket maysa a Tutsi. Isu, ti asawana, ti barona, ken ti siam ti tawenna a balasitangna a ni Shami ket karaman kadagiti kaunaan a napapatay idi bimtak ti kinadawel.

Rinibu a taga-Rwanda ti napapatay iti inaldaw​—linawas. “Iti naudi nga innem a lawas,” impadamag ti nadakamat a magasin iti ngato idi ngalay ti Mayo, “ag-250,000 a tattao ti napapatayen iti kampania ti nasaknap a panangpapatay ken panagibales a kas ti nadara a panagikisap idiay Cambodia nga imbanag ti Khmer Rouge idi ngalay ti 1970’s.”

Kinuna ti magasin a Time: “Iti maysa a pasamak a kas iti naaramid idiay Alemania a Nazi, napili dagiti ubbing manipud iti maysa a grupo ti 500 gapu laeng ta aglanglangada a Tutsi. . . . Ti mayor iti ili ti Butare iti umabagatan, a ti asawana ket maysa a Tutsi, ket inikkan dagiti mannalon a Hutu [iti maysa a nasaem a] pagpilian: maispalna ti asawa ken dagiti annakna no baybay-anna ti pamilia ni baketna​—agpada dagiti nagannak ken kabsat a babai daytoy​—a mapapatay. Immanamong isuna.”

Adda innem nga agtartrabaho iti Translation Office dagiti Saksi ni Jehova idiay Kigali, uppat kadakuada ti Hutu ken dua ti Tutsi. Dagiti Tutsi ket da Ananie Mbanda ken Mukagisagara Denise. Idi rumaut iti pagtaengan ti militia agraman dagiti managsamsam, nakapungtotda idi makitada nga agkakabbalay dagiti Hutu ken Tutsi. Kayatda a papatayen da Mbanda ken Denise.

“Nakasaganadan a mangikkat iti pannakaaspili ti granada,” kinuna ni Emmanuel Ngirente, maysa kadagiti kabsat a Hutu, “a pinangtaandakam a papatayen, gapu ta kaduami dagiti kabusorda. . . . Kayatda ti dakkel a kantidad ti kuarta. Intedmi amin a kuartami, ngem saanda a napnek. Inkeddengda nga alaen kas kasukat ti amin a maaramatda, a pakairamanan ti maysa a laptop computer nga us-usarenmi iti panagipatarus, photocopier, dagiti radio, sapatosmi, ken dadduma pay. Pagam-ammuan pimmanawda nga awan uray maysa kadakami ti napapatay, ngem imbagada nga agsublida.”

Kadagidi simmaruno nga aldaw, nagsubli-subli dagiti managsamsam, ket iti tunggal gundaway, nagpakpakaasi dagiti Saksi a Hutu maipaay iti biag dagiti gagayyemda a Tutsi. Iti kamaudiananna, idi napeggad unayen tapno agtalinaed da Mbanda ken Denise, nayurnos ti pannakikaduada kadagiti dadduma a managkamang a Tutsi nga agturong iti asideg nga eskuelaan. Idi maraut ti eskuelaan, nakalibas da Mbanda ken Denise. Naliklikanda ti sumagmamano a barikada, ngem idi kamaudiananna, iti maysa kadagitoy, nailasin amin a Tutsi, ket napapatay da Mbanda ken Denise.

Idi agsubli dagiti soldado iti Translation Office ken natakuatanda a pimmanawen dagiti Saksi a Tutsi, kinabkabil dagiti soldado dagiti kakabsat a Hutu. Kalpasanna, nagkanalbuong ti maysa a kanyon iti asideg, ket nakalibas dagiti kakabsat.

Bayat a nagtultuloy ti panangpapatay iti intero a pagilian, dimmanon iti nalabit kaguduat’ milion ti bilang dagiti natay. Kamaudiananna, kadagiti walo a milion nga agnanaed idiay Rwanda, dua aginggat’ tallo a milion, wenno ad-adu pay, ti nangpanaw kadagiti pagtaenganda. Adu kadakuada ti nagkamang iti kabangibang a Zaire ken Tanzania. Ginasut a Saksi ni Jehova ti napapatay, ken adu a dadduma pay ti karaman kadagidiay nagkamang kadagiti kampo iti ruar ti pagilian.

Aniat’ makagapu iti kastoy nga awan-kapadana a panangpapatay ken ipapanaw? Nalapdan kadi koma dayta? Ania ti kasasaad sakbay a bimtak ti kinaranggas?

Dagiti Hutu ken Dagiti Tutsi

Agpada ti Rwanda ken ti kabangibang a pagilian ti Burundi a pagnanaedan dagiti Hutu, gagangay a babek, nabaneg a tattao a Bantu, ket dagiti Tutsi, a gagangay a nataytayag, napudpudaw ti kudilda a tattao a pagaammo met kas Watusi. Kadagitoy dua a pagilian, ti populasion ti Hutu ket ag-85 porsiento ket ti met Tutsi ag-14 porsiento. Nangrugi ti di panagkinnaawatan dagitoy dua a nagduma a pulí idi pay maika-15 a siglo. Nupay kasta, iti kaaduan a pasetna, sitatalna a nagkakaduada.

“Sitatalna a nagkakaduakami,” kinuna ti maysa a 29-años a babai maipapan kadagiti 3,000 a Hutu ken Tutsi nga agnanaed iti purok ti Ruganda, a masarakan iti sumagmamano a milia iti daya ti Zaire. Nupay kasta, idi rumaut ti grupo dagiti Hutu idi Abril, gistay naikisap amin a Tutsi nga agnanaed iti purok. Inlawlawag ti The New York Times:

“Ti pakasaritaan daytoy a purok isut’ pakasaritaan ti Rwanda: Agnanaed a sangsangkamaysa dagiti Hutu ken Tutsi, nagiinnasawada, saanda a pakaseknan wenno inammo no siasino ti Hutu ken no siasino ti Tutsi.

“Kellaat a nagbalbaliw ti kasasaad. Idi Abril, nagsaknap dagiti Hutu a managderraaw iti intero a pagilian, a pinapatayda ti siasinoman a Tutsi a makitada. Idi nangrugi ti panangpapatay, nagkamang dagiti Tutsi kadagiti simbaan. Sinurot ida dagiti managderraaw, a pinagbalinda dagiti simbaan a sementerio a namantsaan pay laeng iti dara.”

Aniat’ makagapu iti panangpapatay? Isut’ ipapatay dagiti presidente ti Rwanda ken Burundi, nga agpada a Hutu, idi matnag ti naglugananda nga eroplano idiay Kigali idi Abril 6. Nalabit a daytoy a pasamak ti nangrubrob iti panangpapatay saan laeng a kadagiti Tutsi no di pay ket iti siasinoman a Hutu a maipagarup a nakipagrikna kadakuada.

Kagiddan dayta, bimmara ti panagdadangadang iti nagbaetan ti puersa dagiti rebelde​—ti iturayan dagiti Tutsi nga R.P.F. (Rwandan Patriotic Front)​—ken ti iturayan dagiti Hutu a puersa ti Gobierno. Naparmek ti R.P.F. ti puersa ti Gobierno idi Hulio ket naagawda ti turay idiay Kigali ken iti adu a paset ti Rwanda. Gaput’ buteng iti panagibales, idi rugrugi ti Hulio, ginasut a ribu a Hutu ti pimmanaw iti pagilian.

Siasino ti Manungsungbat?

Idi makiddaw a mangilawlawag no apay a kellaat a bimtak ti kinaranggas idi Abril, kinuna ti maysa a mannalon a Tutsi: “Dagiti dakes a papangulo ti makagapu iti daytoy.”

Wen, kadagiti naglabas a siglo, pinadpadakes ti papangulo ti politika dagiti kabusorda. Iti sidong ti panangiturong ti “agturay iti daytoy a lubong,” ni Satanas a Diablo, sinugsogan dagiti politiko iti lubong dagiti kailianda a makidangadang ken mangpatay kadagidiay sabalit’ pulí, tribu, wenno pagilianda. (Juan 12:31; 2 Corinto 4:4; 1 Juan 5:19) Awan nakaidumaan ti kasasaad idiay Rwanda. Kinuna ti The New York Times: “Maulit-ulit nga inkagumaan dagiti politiko a parayrayen ti kinasungdo iti pulí ken panagbuteng iti pulí​—iti biang dagiti Hutu, tapno mapagtalinaed iti poderda ti Gobierno; iti met biang dagiti Tutsi, tapno makagun-od iti suporta para kadagiti rebelde.”

Yantangay adut’ pagpapadaan dagiti tattao ti Rwanda, pulos a di ipagarup ti maysa nga aggiginnura ken agpipinnatayda. “Agpada ti pagsasao dagiti Hutu ken dagiti Tutsi ken gagangay nga agpada dagiti tradisionda,” insurat ti agiwarwarnak a ni Raymond Bonner. “Kalpasan ti panagiinnasawada iti adu a kaputotan, napukawen dagiti panagduduma iti langa​—nataytayag ken naraprapis dagiti Tutsi, babek ken napumpuner dagiti Hutu​—nga uray la din masinunuo dagiti taga-Rwanda no ti maysa ket Hutu wenno Tutsi.”

Ngem adda di nakappapati nga epekto ti nabiit pay a nagsasaganad a propaganda. Kas panangiladawanna iti daytoy a banag, kinuna ni Alex de Waal, direktor ti grupo nga African Rights: “Naipadamag a masmasdaaw dagiti mannalon kadagiti lugar nga iturturayan ti R.P.F. no apay nga awan sara, ipus ken dumardarang a mata iti sipnget dagiti soldado a Tutsi​—kasta ti pannakailadawanda iti damdamag iti radio a dengdenggenda.”

Saan laeng a dagiti napolitikaan a papangulo ti mangsuksukog iti panunot dagiti tao no di ket ar-aramiden met dayta ti relihion. Ania aya dagiti kangrunaan a relihion idiay Rwanda? Addaanda met aya ti sungsungbatan iti trahedia?

Ti Akem ti Relihion

Kunaen ti The World Book Encyclopedia (1994) maipapan iti Rwanda: “Kaaduan iti umili ket Romano Katoliko. . . . Ti [Iglesia] Katolika Romana ken dadduma pay nga iglesia a Kristiano ti mangipatpataray iti kaaduan kadagiti elementaria ken haiskul.” Kinapudnona, inawagan ti National Catholic Reporter ti Rwanda kas maysa a “70% a Katoliko a pagilian.”

Mangipaay ti The Observer, ti Gran Britania, iti pakasaritaan ti narelihiusuan a kasasaad idiay Rwanda, nga ilawlawagna: “Bayat ti 1930’s, idi makidangdangadang dagiti iglesia tapno matengngelda ti sistema ti edukasion, dimmasig dagiti Katoliko kadagiti natatan-ok a Tutsi bayat a nakidasig met dagiti Protestante kadagiti mairurrurumen a kaaduan a Hutu. Idi 1959, naagaw dagiti Hutu ti poder ket sidadaras a naalada ti suporta dagiti Katoliko ken Protestante. Nagtalinaed a natibker ti panangsuporta ti Protestante iti kaaduan a Hutu.”

Kinondenar kadi dagiti papangulo ti iglesia a Protestante ti, kas pagarigan, nadawel a panangpapatay? Sumungbat ti The Observer: “Napagsaludsodan ti dua a klero [nga Anglicano] no kondenarenda met laeng dagiti mammapatay a nangpunno kadagiti pasilio ti simsimbaan iti Rwanda kadagiti bangkay dagiti ubbing a napugotan.

“Saanda a kayat ti sumungbat. Liniklikanda dagiti saludsod, nakapungtotda, ngimmato ti timekda, ket naipalgak ti nauneg a ramut ti krisis idiay Rwanda​—dagiti kalalakayan a kameng ti iglesia Anglicana nga agak-akem kas mensahero ti papangulo ti politika a nangikasaba ti maipapan iti panangpapatay ken nangpunno kadagiti karayan iti dara.”

Kinapudnona, pulos nga awan nakaidumaan dagiti iglesia ti Kakristianuan idiay Rwanda kadagiti iglesia iti sadinoman. Kas pagarigan, maipapan iti panangsuportarda iti papangulo ti politika idi Gubat Sangalubongan I, kinuna ni Brigadier General Frank P. Crozier ti Britania: “Dagiti Kristiano nga Iglesia ti kalalaingan a manangisungsong iti panagibukbok iti dara nga adda kadakami ket ginundawayanmi nga inusar ida.”

Wen, dakkel ti sungsungbatan dagiti relihiuso a papangulo iti napasamak idiay Rwanda! Impadamag ti National Catholic Reporter ti Hunio 3, 1994: “Ti panagrurupak iti nasion ti Africa iramanna ti ‘agpayso ken pudno a panangikisap a, daksanggasat ta sungsungbatan uray dagiti Katoliko,’ kinuna ti papa.”

Nalawag, napaay dagiti iglesia a mangisuro kadagiti pudno a Nakristianuan a prinsipio, a naibatay kadagiti kasuratan a kas iti Isaias 2:4 ken Mateo 26:52. Sigun iti pagiwarnak a Pranses a Le Monde, insennaay ti maysa a padi: “Nagpipinnatayda, a nalipatanda nga agkakabsatda.” Impudno ti maysa pay a padi a taga-Rwanda: “Pinatay dagiti Kristiano ti sabsabali pay a Kristiano, kalpasan ti sangasiglo a panagsermon maipapan iti ayat ken panangpakawan. Maysa dayta a pannakapaay.” Insaludsod ti Le Monde: “Kasano a maliklikan ti maysa a panunoten a dagiti Tutsi ken Hutu nga agdadangadang idiay Burundi ken Rwanda ket sinanay dagiti isu met laeng a misionero a Kristiano ken simrek kadagiti isu met laeng a simbaan?”

Naiduma Dagiti Pudno a Kristiano

Agtultulnog dagiti pudno a pasurot ni Jesu-Kristo iti bilinna nga “ayatenyo ti maysa ken maysa.” (Juan 13:34) Mailadawanyo kadi ni Jesus wenno ti maysa kadagiti apostolna nga addaan iti badáng a pangtagbatna iti maysa a tao agingga a matay? Ti kasta a nadawel a panangpapatay ilasinna dagiti tattao kas “dagiti annak ti Diablo.”​—1 Juan 3:10-12.

Saan a nakiraman dagiti Saksi ni Jehova iti aniaman a pamay-an kadagiti gubat, panagalsa, wenno aniaman a sabsabali pay a panagdadangadang nga intandudo dagiti politiko ti lubong, nga adda iti sidong ti panangtengngel ni Satanas a Diablo. (Juan 17:14, 16; 18:36; Apocalipsis 12:9) Imbes ketdi, ipakpakita dagiti Saksi ni Jehova ti pudpudno nga ayat iti maysa ken maysa. Gapuna, kabayatan ti nasaknap a panangpapatay, sisasagana dagiti Saksi a Hutu a mangisebba iti biagda iti panangikagumaanda a mangsalaknib kadagiti kakabsatda a Tutsi.

Nupay kasta, saan a pakasdaawan ti kakasta a trahedia. Iti padto ni Jesus maipanggep iti “panungpalan ti sistema ti bambanag,” kinunana: “Kalpasanna dagiti tattao . . . papatayendakayto.” (Mateo 24:3, 9) Makaparagsak ta inkari ni Jesus a lagipennanto dagiti matalek inton panagungar dagiti natay.​—Juan 5:28, 29.

Kabayatanna, determinado dagiti Saksi ni Jehova idiay Rwanda ken iti uray sadinoman nga agtultuloy a mangpaneknek nga ad-adalan ida ni Kristo babaen ti panagiinnayat. (Juan 13:35) Mangipapaay iti pammaneknek ti ayatda uray iti tengnga dagitoy agdama a pakarigatan, kas ipalgak ti naipakuyog a report a “Dagiti Saksi Kadagiti Kampo a Pagkamangan.” Masapul a laglagipentay amin ti kinuna ni Jesus iti padtona: “Ti nakapagibtur agingga iti panungpalan isunto ti maisalakan.”​—Mateo 24:13.

[Kahon iti panid 29]

DAGITI SAKSI KADAGITI KAMPO A PAGKAMANGAN

Agingga idi Hulio iti daytoy a tawen, agarup 4,700 a Saksi ken dagiti kakaduada ti adda kadagiti kampo a pagkamangan. Idiay Zaire, 2,376 ti adda idiay Goma, 454 idiay Bukavu, ken 1,592 idiay Uvira. Mainayon pay, idiay Tanzania, ag-230 ti adda idiay Benaco.

Ti laengen ipapan kadagiti pagkamangan ket saan a nalaka. Maysa a kongregasion nga addaan 60 a Saksi ti nangpadas a bumallasiw iti rangtay ti Rusumo, ti kangrunaan a dalan iti panaglibas nga agturong kadagiti kampo a pagkamangan idiay Tanzania. Idi napagelanda a lumasat, nagkallautangda iti ig-igid ti karayan iti maysa a lawas. Kalpasanna, inkeddengda a padasenda ti bumallasiw a silulugan kadagiti bilog. Nagballigida, ket kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, sitatalgedda a nakadanon iti kampo idiay Tanzania.

Nangorganisar dagiti Saksi ni Jehova kadagiti sabali a pagilian iti nabuslon a panangsaranay. Nakaurnong dagiti Saksi idiay Francia iti nasurok a sangagasut a tonelada a kawes ken siam a tonelada a sapatos, ket naipatulod ti kakasta a tulong, agraman taraon ken agas, kadagiti lugar nga agkasapulan. Nupay kasta, ti masansan mga umuna a dawaten dagiti kakabsat nga adda kadagiti kampo a pagkamangan ket maysa a Biblia wenno magasin a Pagwanawanan wenno Agriingkayo!

Adu a managpaliiw ti naawis iti ayat nga impakita dagiti Saksi nga adda idiay Zaire ken Tanzania, a simmarungkar ken timmulong kadagiti kakabsatda a nagpaing. “Sinarungkarandakayon dagiti kakaduayo iti relihionyo,” kuna dagiti managkamang, “ngem pulos a dinakam pay sinarungkaran ti maysa a padimi.”

Naglatak dagiti Saksi kadagiti kampo, kangrunaanna gapu iti panagkaykaysa, kinaurnos, ken naayat a kababalinda. (Juan 13:35) Makapainteres a maammuan nga idiay Benaco, Tanzania, kasapulan laeng ti 15 a minuto para kadagiti Saksi a mangsapul kadagiti padada a Saksi a karaman kadagiti 250,000 a tattao a nagkamang.