Ti “Balay ni David”​—Agpayso Wenno Sarsarita?

NI David​—ti agtutubo a pastor a nagbalin a musiko, dumadaniw, mannakigubat, mammadto, ken ari​—ket naisalsalumina unay iti panagbalinna a prominente iti Biblia. Nadakamat ti naganna iti 1,138 a daras; ti sasao a “Balay ni David”​—a masansan tuktukoyenna ti dinastia ni David​—ket naaramat iti 25 a daras. (1 Samuel 20:16) Sarsarita kadi laeng ni Ari David ken ti dinastiana? Aniat’ ipalgak ti arkeolohia? Ti nabiit pay a nakaskasdaaw a takuat iti maysa a lugar a nagkabakaban dagiti arkeologo idiay Tel Dan iti makin-amianan a Galilea naipadamag a suportaranna ti kinaagpayso ni David ken ti dinastiana maitunos iti historia.

Idi kalgaw ti 1993, winadaan ti maysa a bunggoy dagiti arkeologo, nga indauluan ni Propesor Avraham Biran, ti maysa a lugar iti ruar ti makinruar a ruangan ti nagkauna a Dan. Natakuatanda ti maysa a sementado a plasa. Naikkat a silalaka ti maysa a nangisit a bato a basalt a nagdawadaw iti daga. Idi naisarang ti bato iti raniag ti init iti malem, nabataden dagiti letra. “Kitaenyo, adda naikitikit!” inriaw ni Propesor Biran.

Nangisurat a dagus da Propesor Biran ken ti katrabahuanna, ni Propesor Joseph Naveh iti Hebrew University idiay Jerusalem, iti maysa a nasientipikuan a report maipanggep iti kitikit. Maibatay iti daytoy a report, kastoy ti mabasa iti maysa nga artikulo iti magasin a Biblical Archaeology Review, Marso/Abril 1994: “Manmano nga agbalin ti maysa nga arkeolohikal a takuat kas paulo ti damag iti New York Times (ket nakarkaro pay iti magasin a Time). Ngem kasta ti napasamak idi napalabas a kalgaw iti maysa a takuat idiay Tel Dan, maysa a nadayag a bunton idiay makin-amianan a Galilea, iti sakaanan ti Bantay Hermon nga asideg iti gubuayan ti Karayan Jordan.

“Sadiay ti nakasarakan ni Avraham Biran ken ti kakaduana nga arkeologo iti naisangsangayan a kitikit idi maika-siam a siglo K.K.P. nga agpadpada a dakdakamatenna ti ‘Balay ni David’ ken ti ‘Ari ti Israel.’ Daytoy ti kaunaan a gundaway a nasarakanda ti nagan a David iti aniaman a nagkauna a kitikit malaksid iti Biblia. Ad-adda pay a naisangsangayan ti panangdakamat ti kitikit saan laeng nga iti maysa nga agnagan ‘David’ no di pay ket iti Balay ni David, ti dinastia ti naindaklan nga ari ti Israel.

“Ti sasao nga ‘Ari ti Israel’ masansan a masarakan iti Biblia, nangruna iti Libro ti Ar-ari. Nupay kasta, mabalin a daytoy ti kadadaanan a di-naimbibliaan a pannakatukoy ti Israel iti Semitico a teksto. No adda aniaman a pampaneknekan daytoy a kitikit, ipakpakitana a ti Juda ken Israel ket agpadpada a napateg a pagarian iti daytoy a tiempo, a maisupadi iti kuna ti dadduma nga eskolar a mangbabbabalaw iti Biblia.”

Naibatay ti panangipetsa iti sukog ti teksto, iti panangusig kadagiti damili a nasarakan iti asideg ti puted ti bato, ken iti linaon ti kitikit. Amin dagiti tallo a metodo itudoda ti isu met laeng a panawen, ti maika-siam a siglo K.K.P., nasurok a sangagasut a tawen kalpasan ni Ari David. Patien dagiti eskolar a ti kitikit ket paset ti monumento ti balligi a naibangon idiay Dan babaen iti maysa nga Aramaeano a kabusor agpadpada ti “Ari ti Israel” ken ti “[Ari ti] Balay ni David.” Nagnaed iti daya dagiti Aramaeano, a nagdaydayaw iti nalatak a dios ti bagyo, a ni Hadad.

Kabayatan ti kalgaw ti 1994, dua pay a puted daytoy a bato ti nasarakan. Ipadamag ni Propesor Biran: “Adda kadagitoy dua a puted ti nagan ti Aramaeano a dios a ni Hadad, kasta met ti pannakadakamat ti maysa a dangadang iti nagbaetan dagiti Israelita ken Aramaeano.”

Ti kangrunaan a puted a nasarakan idi 1993 ket naglaon iti 13 a saan unay a nabatad a linia a naisurat iti daan a teksto a Hebreo. Iti dayta a tiempo, nausar dagiti tuldek kas mangbingbingay kadagiti sao tapno paglalasinenna ti sasao iti maysa a teksto. Nupay kasta, ti “Balay ni David” ket naisurat kas maysa a sao babaen kadagiti letra a “bytdwd” (literal a patarus kadagiti letra a romano) imbes a “byt” (balay), maysa a tuldek, sa kalpasanna “dwd” (David). Nabatad, timmaud dagiti saludsod maipanggep iti pannakaipatarus ti “bytdwd.”

Ilawlawag ti maysa nga eksperto iti pagsasao a ni Propesor Anson Rainey: “Saan a detalyado ti panangilawlawag da Joseph Naveh ken Avraham Biran iti kitikit, nalabit gapu ta impagarupda nga ammo dagiti agbasa a ti mangbingay iti sao iti nagbaetan ti dua nga elemento iti kasta a pannakasangal masansan a maikkat, nangruna no ti kombinasion ket nalataken a nagan. ‘Ti Balay ni David’ ket talaga a nagan a nalatak iti politika ken geograpia idi ngalay ti maika-siam a siglo K.K.P.”

Sabali pay a Pammaneknek ti Arkeolohia

Kalpasan dayta a pannakatakuat, impadamag ti maysa nga eksperto iti bato a Mesha (a maawagan met iti Moabite Stone), a ni Propesor André Lemaire, a dakdakamatenna met ti “Balay ni David.”a Ti bato a Mesha, a nasarakan idi 1868, dakkel ti nagpadaanda iti bato a Tel Dan. Agpadpadada a napetsaan iti maika-siam a siglo K.K.P., agpadada iti nakaisuratan, agpadada iti kadakkel, ken naisurat iti gistay agpada a Semitico a teksto.

No maipapan iti baro a pannakasangal manen ti nadadael a linia iti bato a Mesha, insurat ni Propesor Lemaire: “Gistay dua a tawen sakbay ti pannakatakuat iti puted ti Tel Dan, naikunakon a ti bato a Mesha dakdakamatenna ti ‘Balay ni David.’ . . . Ti rason iti daytoy a panangdakamat iti ‘Balay ni David’ ket saan a pulos a naammuan idi nalabit gapu ta ti bato a Mesha ket saan a pulos a naaddaan iti umiso nga editio princeps [umuna nga edision]. Dayta ti isagsaganak, 125 a tawen kalpasan ti pannakatakuat iti bato a Mesha.”

Napateg ti kasta nga arkeolohikal nga impormasion gapu ta ti maysa nga anghel, ni Jesus a mismo, dagiti adalanna, ken ti kaaduan a tattao paneknekanda ti kinaagpayso ni David maitunos iti historia. (Mateo 1:1; 12:3; 21:9; Lucas 1:32; Aramid 2:29) Nabatad nga umanamong dagiti takuat ti arkeolohia nga isu ken ti dinastiana, ti “Balay ni David,” ket agpayso, saan a sarsarita.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 31]

Ti puted ti bato iti Tel Dan, a nasarakan idi 1993 iti siudad ti Dan, makin-amianan a Galilea

Naibatay ti ladawan iti maysa a retrato nga agparang iti Israel Exploration Journal.