Naikeddeng Kadi a Madadael ti Planeta a Daga?
AGARINUNOSEN ti maika-20 a siglo, ket dandanin agbannawag ti maika-21 a siglo. Iti daytoy a panawen, umad-adu a tattao a gagangay a saan unay wenno di mangikankano kadagiti padles maipapan iti pannakadadael ti mangpampanunot no adda napateg a pasamak a mamagkintayeg iti intero a lubong iti asideg a masakbayan.
Mabalin a nadlawyon dagiti artikulo ti warnaknan ken magasin maipapan iti daytoy—topiko daytoy uray kadagiti libro. Masapul a kitaentayo no anianto dagiti pasamak iti panagtapog ti maika-21 a siglo. Kuna ti dadduma a tattao a ti idadanon iti ngudo ti tawen 2000 ket panagsukatto laeng ti maysa a tawen nga agturong iti sumaganad a tawen (wenno iti maysa a minuto, sipud 2000 a mapan iti 2001) ket saanto a dakkel a banag dayta. Ti naunday a masakbayan ti planetatayo ti ad-adda a pakaseknan dagiti adu.
Ti maysa a padles a kankanayon a rumsua itatta ket addanto panawen—iti asideg man wenno iti adayo a masakbayan—a ti planeta a Daga mismo ket naikeddeng a madadael a naan-anay. Usigenyo ti dua laeng a kasta a nalidem a padles.
Iti librona a The End of the World—The Science and Ethics of Human Extinction, a damo a naipablaak idi 1996, nangidatag ti autor ken pilosopo a ni John Leslie iti tallo a posibilidad no kasano a mabalin nga agngudo ti biag ti tao ditoy daga. Umuna sinaludsodna: “Ti kadi nuklear a gubat ti manggibusto iti sangatauan?” Sa innayonna: “Ti ad-adda a mabalin a mapasamak . . . isu ti pannakaikisap babaen kadagiti epekto ti radiasion: dagiti kanser, panagkapuy ti panglaban ti bagi ket iti kasta agsaknap dagiti makaakar a sakit, wenno adu a nakayanakan a depekto. Mabalin a matayto met dagiti mikroorganismo a napateg iti salun-at iti aglawlaw.” Ti maikatlo a mabalin a mapasamak nga indatag ni Mr. Leslie ket nalabit madungpar ti bandus wenno asteroid ti daga: “Amangan iti maysa nga aldaw, dagiti pagrikusan dagiti bandus ken asteroid matupada ti Daga, ta agparang nga agarup dua a ribu kadagitoy ti agrukod iti nagbaetan ti maysa a kilometro ken 10 a kilometro ti diametroda. Adda met dagiti basbassit ti bilangda (panagpugpugto no pattapattaen ti bilang dagitoy) a daddadakkel a bandus ken asteroid, ken ad-adu ti babbabassit.”
Napatak a Panangiladawan iti “Pannakadadael ti Lubong”
Wenno usigenyo ti sabali pay a sientipiko, ni Paul Davies, propesor iti University of Adelaide, idiay Australia. Isu ket inladawan ti Washington Times kas “kalaingan a mannurat ti siensia iti agsumbangir ti Atlantico.” Idi 1994, insuratna ti The Last Three Minutes, a naawagan “ti ina dagiti amin a libro maipapan iti pannakadadael ti lubong.” Ti umuna a kapitulo daytoy a libro ket napauluan “Pannakadadael ti Lubong,” ken iladawanna ti parparnuay a buya a mabalin a mapasamak no kas pagarigan madungpar ti bandus ti planeta a Daga. Basaenyo ti paset ti makapaseggar a panangiladawanna:
“Agkintayeg ti daga iti katupag ti maminsangapulo a ribu a daras ti pigsana a ginggined. Maysa a napigsa a panagbettak ti angin ti mangkaykay iti intero a daga, a patagenna amin a patakder, tumekenna amin a madalapusna. Ti patag a daga iti aglawlaw ti pagtupakanna ket tumayok iti sumagmamano a milia, ken mamataud kadagiti timmangken a bato a bambantay iti aglawlaw, a pakaigapuan ti panagparang ti puseg ti Daga iti abut a 150 kilometro ti kalawana. . . . Maysa a dakkel a munmon ti natapuk a rugit ti agatipukpok iti tangatang, ket ti intero a planeta makullaapan ti init. Itan, ti lawag ti init masuktan iti makapasidduker, agkudrekudrep a gilap ti maysa a bilion a layap, a kessetenda ti daga iti makasinit a pudotda, bayat a dagiti agkaiwara a bambanag agballatek manipud law-ang nga agsubli iti tangatang.”
Insaruno nga innaig ni Propesor Davies daytoy parparnuay a buya iti padles a madungparto ti bandus a Swift-Tuttle ti daga. Innayonna ti ballaag nga uray no ti kastoy a pasamak ket mabalin a saan a dumteng iti asideg a masanguanan, kinunana a “ti Swift-Tuttle, wenno ti maysa a banag a kaasping daytoy, ti mangdungparto iti Daga iti naituding a panawen.” Naibatay ti konklusionna iti pattapatta a mangisingasing a 10,000 a banag [iti law-ang] a kagudua ti kilometro wenno dakdakkel pay ti diametrona ti agturong iti pagsasabtan dagiti dalan ti Daga.
Mamatikayo kadi a pumayso daytoy nakaal-alingget a padles? Nakaskasdaaw ti kinaadu dagiti tattao a mamati. Ngem saanda a madanagan ta masiguradoda a dinto mapasamak dayta iti panawenda. Nupay kasta, apay koma a madadael ti planeta a Daga—iti kabiitan man wenno rinibu a tawtawen manipud ita? Kinapudnona, saan a ti daga a mismo ti puon ti rigat dagiti agindeg ditoy, tao man wenno ayup. Imbes ketdi, saan kadi a ti tao mismo ti makinggapuanan ti kaaduan a parikut iti daytoy maika-20 a siglo, a pakairamanan ti posibilidad a naan-anay a ‘madadael ti daga’?—Apocalipsis 11:18.
Mabalbaliwan ti Di Umiso a Panangimanehar ti Tao
Ti met ngay dakdakkel a posibilidad a mabalin a naan-anay a dadaelen wenno perdien ti tao a mismo ti daga babaen ti di umiso a panangimanehar ken kinaagumna? Nabatad a mapaspasamaken ti napalalo a panangdadael kadagiti paset ti daga babaen ti nasaknap a panangkalbo kadagiti kabakiran, di mapengdan a panangrugit iti tangatang, ken panangrugit kadagiti pagayusan ti danum. Duapulo ket lima a tawenen ti napalabas, ginupgop a naimbag daytoy da mannurat a Barbara Ward ken René Dubos iti libroda nga Only One Earth: “Ti tallo a napapateg a paset nga apektado ti panangrugit a masapul nga usigentayo—angin, danum, ken daga—ti mangbukel, siempre, kadagiti tallo a kangrunaan a pagtataudan dagiti elemento ti biagtayo iti planeta.” Ket nanipud idi, awan simmayaatan ti kasasaad, saan kadi?
No utoben ti posibilidad a panangdadael wenno panangperdi ti tao iti daga gapu iti kinamaagna, maparegtatayo iti panangusigtayo iti nakaskasdaaw a kabaelan ti planeta a Daga a mangbawi ken mangpasubli kadagiti nadadael a pasetna. Maipapan iti daytoy nakaskasdaaw a kabaelan [ti Daga] a mangtarimaan kadagiti nadadael a pasetna, insurat ni René Dubos dagitoy makaparegta a kapaliiwanna iti maysa pay a libro a The Resilience of the Ecosystems:
“Pagbutngan dagiti adu a tattao a naladawen ti pannakaamirisda iti pannakadadael ti aglawlaw agsipud ta din mabalbaliwan ti adu a pannakaperdi kadagiti ecosystem. Iti panagkunak, di rumbeng a maawanantay iti namnama gapu ta ti ecosystem ket addaan iti nakaskasdaaw a kabaelan nga agpaungar manipud makapadidigra a kapkapadasanna.
“Addaan ti ecosystem iti sumagmamano a mekanismo tapno agpaimbag met laeng. . . . Kabalan dagitoy ti ecosystem a mangparmek iti epekto dagiti pannakasinga babaen laeng ti progresibo a panangpasubli iti orihinal a kasasaad ti ekolohikal a kinabalanse.”
Maaramid Daytoy
Ti maysa a naisangsangayan nga ehemplo iti daytoy iti nabiit pay a tawtawen isu ti in-inut a panangdalus iti nalatak a karayan a Thames idiay London. Ti libro da Jefferey Harrison ken Peter Grant a The Thames Transformed, indokumentona daytoy nakaskasdaaw a gapuanan a mangidemostra no ania ti maaramidan no agtitinnulong dagiti tao para iti pagsayaatan ti amin. Insurat ti Duke ti Edinburgh ti Britania iti panglukat a sasaona iti libro: “Kamaudiananna, adtoy ti maysa nga estoria ti balligi a maikari nga ipablaak uray pay mangparegta daytoy iti sumagmamano a tattao a mangipapan a dagiti parikut maipapan iti panangitalimeng ket saan a kas kagrabe iti naipapati kadakuada. . . . Maliwliwada amin iti naaramiden iti Thames. Ti naimbag a damag ket mabalin a maaramid daytoy ken mabalin met nga agballigi dagiti gandatda.”
Iti kapitulo a “The Great Clean-Up,” sigagagar nga insurat da Harrison ken Grant ti nagapuananen iti napalabas a 50 a tawen: “Iti damo unay a gundaway iti lubong, ti nakarugrugit ken industrialisado unay a karayan ket naisubli iti kasasaad nga immadu manen dagiti tumatayab iti danum ken dagiti ikan. Ti kasta a nakaparpartak a panagbalbaliw, iti kasasaad nga iti unana ket kasla saan a manamnama, ti mangparegta uray iti desperadon a manangaywan kadagiti atap a nabiag.”
Kalpasanna, inladawanda ti panagbalbaliw: “Nagtultuloy ti pannakadadael ti karayan kadagiti naglabas a tawen agingga a dimteng ti nalabit ultimo a pannakadidigrana idi Maikadua a Gubat Sangalubongan idi nadadael wenno naperdi dagiti kangrunaan a kanal ken dagiti imburnal. Kadagidi dekada ti 1940 ken 1950 a kakaruan ti kasasaad ti Thames. Ti karayan kayarigannan ti nawangwangan nga imburnal; nangisit ti danumna, awan oksihenona, ket no panawen ti kalgaw, dumanon agingga iti adayo ti alingasaw ti nabangsit nga angot manipud iti Thames. . . . Ti dati nga alisto nga umadu nga ikan naawandan, malaksid iti sumagmamano nga igat a nakalasat gapu iti abilidadda a lumung-aw sa aganges. Kadagiti tumatayab iti makin-uneg, naintaran kadagiti patakder iti takdang ti karayan iti nagbaetan ti London ken Woolwich, sumagmamano laengen nga itik ken pato ti natda, ket agbibiagda laeng kadagiti matmatnag a bukbukel kadagiti pantalan imbes nga iti kadawyan a pagtaudan ti taraon. . . . Siasino ti mamati idi a mapasamak ti dakkel a panagbalbaliw? Iti las-ud ti sangapulo a tawen, dagidiay met laeng a takdang ti karayan a dati a gistay awan tumatayabna ti napagbalin a pagkamangan dagiti adu a kita dagiti tumatayab iti danum, a pakairamanan dagiti agarup 10,000 nga atap a tumatayab ken 12,000 a tumatayab kadagiti takdang no iti kalam-ek.”
Siempre, iladawan dayta ti maysa laeng a panagbalbaliw a napasamak iti maysa a bassit a suli ti globo. Nupay kasta, makasursurotayo iti daytoy nga ehemplo. Ipasimudaagna a ti planeta a Daga saan a masapul nga ikeddeng a madadael gapu iti di umiso a panangimanehar, kinaagum, ken kinaliway ti tao. Ti umiso nga edukasion ken panagtitinnulong para iti pagsayaatan ti sangatauan ti makatulong tapno mapasubli ti daga uray nakaron ti pannakadadael ti ekolohia, aglawlaw, ken ti rabawna. Ngem kasano met ngay ti posible a pannakadadaelna gapu kadagiti puersa iti law-ang, kas iti agkalkallautang a bandus wenno asteroid?
Masarakan iti sumaganad nga artikulo ti tulbek ti makapnek a sungbat iti kasta a narikut a saludsod.
[Blurb iti panid 5]
Ti edukasion ken panagtitinnulong ti makatulong tapno mapasubli ti daga uray nakaron ti pannakadadaelna