Dagiti Ebanghelio​—Historia Wenno Sarsarita?

ITI intero a lubong, naibinggas iti kagimongan ti pakasaritaan ni Jesus a taga Nazaret​—maysa nga agkabannuag a lalaki a nangbaliw iti historia. Paset dayta ti pormal ken di pormal nga edukasion dagiti tattao. Dagiti Ebanghelio ti ibilang ti adu kas ubbog dagiti di agkupas a kinapudno ken pagsasao a kas iti, “Ti koma latta saoyo a Wen kaipapananna ti Wen, ti saoyo a Saan, Saan.” (Mateo 5:37) Kinapudnona, dagiti salaysay a nailanad kadagiti Ebanghelio ti nalabit nakaibatayan dagiti insuro kadakayo dagiti dadakkelyo, Kristianoda man wenno saan.

Kadagiti minilion a napasnek a pasurot ni Kristo, naglaon dagiti Ebanghelio iti deskripsion ti tao a maipuon kenkuana madadaanda nga agsagaba ken matay. Mangipaay met dagiti Ebanghelio iti pakaibatayan ti tured, panagibtur, pammati, ken namnama, ken agserbi nga inspirasion. No kasta, dikay kadi umanamong a masapul a napigsa ti ebidensia sakbay a mapaneknekan a parbo laeng dagitoy a salaysay? No usigenyo ti dakkel nga impluensia dagiti salaysay kadagiti Ebanghelio iti panunot ken kababalin ti tao, dikay kadi agkalikagum iti makapnek a pammaneknek ti tao nga agduadua iti kinaumisoda?

Awisendakayo a mangusig iti sumagmamano a mamagpanunot a saludsod maipapan kadagiti Ebanghelio. Kitaenyo a mismo no ania ti kapanunotan dagiti dadduma a mangad-adal kadagiti Ebanghelio maipapan kadagitoy nga isyu, nupay di ibilang ti dadduma kadakuada a Kristianoda. Kalpasanna, dakayo ti agkonklusion maibatay iti naammuanyo.

DAGITI SALUDSOD A MAUSIG

◆ Saan ngata a sisisikap a naparbo dagiti Ebanghelio?

Kastoy ti kuna ni Robert Funk, ti pundador ti Jesus Seminar: “Da Mateo, Marcos, Lucas ken Juan ‘indatagda ti Mesias’ iti pamay-an a mayataday iti Nakristianuan a doktrina a nabukel kalpasan ti ipapatay ni Jesus.” Nupay kasta, adu kadagiti nakangngeg kadagiti sinao ni Jesus, nakaimatang kadagiti inaramidna, ken nakakita kenkuana kalpasan ti panagungarna ti sibibiag pay laeng idi maisursurat dagiti Ebanghelio. Saanda nga inakusar dagiti nangisurat kadagiti Ebanghelio iti aniaman a kita ti panangallilaw.

Usigenyo ti ipapatay ken panagungar ni Kristo. Saan laeng a dagiti Ebanghelio ti naglaon kadagiti mapagtalkan a salaysay maipapan iti ipapatay ken panagungar ni Jesus no di pay ket ti umuna a kanonikal a surat ni apostol Pablo kadagiti Kristiano idiay nagkauna a Corinto. Insuratna: “Inyawatko kadakayo, mairaman kadagiti immuna a bambanag, daydiay inawatko met, a ni Kristo natay maipaay kadagiti basoltayo sigun iti Kasuratan; ket isu naitabon, wen, nga isu napagungar iti maikatlo nga aldaw sigun iti Kasuratan; ket nagparang ken Cefas, kalpasanna kadagiti sangapulo ket dua. Kalpasan dayta nagparang iti nasurok a lima gasut a kakabsat iti maysa a tiempo, a kaaduanna addada agingga iti agdama, ngem sumagmamano ti naturogen ken patay. Kalpasan dayta isu nagparang ken Santiago, kalpasanna kadagiti amin nga apostol; ngem kaudian iti amin nagparang met kaniak a kasla iti maysa a nayanak a kurang ti aldawna.” (1 Corinto 15:3-8) Dagita a saksi ti nakapaneknek kadagiti pudno a pasamak mainaig iti biag ni Jesus.

Awan ti masarakan nga ibagbaga dagiti kritiko kadagitoy a tiempo a panagparbo iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Imbes ketdi, agparang dayta kadagiti dokumento idi maikadua a siglo K.P. No kasta, naparnuay dagiti di nainkasuratan a salaysay maipapan ken Kristo idi tumantanor ti panagapostasia iti pudno a Kristianidad kadagiti komunidad a naisina iti apostoliko a kongregasion.​—Aramid 20:28-30.

◆ Saan ngata a sarsarita laeng dagiti Ebanghelio?

Narigat a patien ti autor ken kritiko a ni C. S. Lewis a sarsarita laeng dagiti Ebanghelio. “Kas historiador ti literatura, kombinsidoak unay a saan a sarsarita dagiti Ebanghelio, uray pay no ania dagita,” insuratna. “No sarsarita laeng dagitoy, nasaysayaat koma ti pannakaparboda. . . . Ditay ammo ti kaaduan kadagiti pasamak iti biag ni Jesus, ket saan a kasta ti pamay-an ti tao a managparnuay iti sarita.” Makapainteres met ta nupay ti nalatak a historiador a ni H. G. Wells dina imbilang ti bagina kas Kristiano, binigbigna: “Agtutunos amin dagiti uppat [a nangisurat kadagiti Ebanghelio] iti panangiladawanda iti maysa a masnup a tao; ipasimudaagda . . . a talaga a pudno dagiti insuratda.”

Usigenyo daydi panagparang ni napagungar a Jesus kadagiti adalanna. Ti nalaing a managparnuay iti sarita mabalin a pinagparangna koma a nakaskasdaaw ti panagsubli ni Jesus, nangipaay iti naisangsangayan a bitla, wenno nabalkut iti lawag ken dayag. Imbes ketdi, dagiti nangisurat kadagiti Ebanghelio inladawanda laeng ni Jesus a sitatakder iti sanguanan dagiti adalanna. Kalpasanna, insaludsodna: “Ubbing, addaankay kadi iti aniaman a makan?” (Juan 21:5) Kastoy ti konklusion ti eskolar a ni Gregg Easterbrook: “Dagitoy ti klase dagiti detalye a mangipasimudaag nga agpayso ti maysa a pasamak, saan a sarsarita.”

Ti nainget a wagas ti panangisuro dagiti rabbi a kadawyan iti panawen a pannakaisurat dagiti Ebanghelio​—panangikabesa babaen ti panangulit-ulit​—pakapuyenna ti argumentoda a sarsarita laeng dagiti Ebanghelio. Daytoy a wagasda idi ti mangpatalged nga umiso ken naannad ti pannakaisalaysay dagiti sinao ken inaramid ni Jesus, saan ketdi a parparbo.

◆ No sarsarita dagiti Ebanghelio, mabalin aya a dagus a napagtitipon dagitoy kalpasan ti ipapatay ni Jesus?

Sigun iti adda nga ebidensia, naisurat dagiti Ebanghelio iti nagbaetan ti tawen 41 ken 98 K.P. Natay ni Jesus idi tawen 33 K.P. Kaipapanan daytoy a napagtitipon dagiti salaysay maipapan iti biagna di nagbayag kalpasan a nagpatingga ti ministeriona. Mangparnuay daytoy iti dakkel a parikut iti argumento a sarsarita laeng dagiti salaysay kadagiti Ebanghelio. Kasapulan ti panawen sakbay a mabukel dagiti sarsarita. Alaentay a pagarigan ti Iliad ken Odyssey a pinutar ti nagkauna a Griego a mannaniw a ni Homer. Patien dagiti dadduma a nabukel ken nalpas ti teksto dagita a dua nga epiko a sarita iti las-ud ti ginasut a tawen. Dagiti ngay Ebanghelio?

Iti librona a Caesar and Christ, insurat ti historiador a ni Will Durant: “Maysa a milagro nga ad-adda a nakaskasdaaw nga amang ngem iti aniaman a nailanad kadagiti Ebanghelio no nabaelan ti sumagmamano a nanumo a tattao . . . ti mangparbo iti maysa a personalidad a nakabilbileg ken makaay-ayo unay, iti nakatantan-ok a moral a pagalagadan ken makaliwliwa unay a sirmata maipapan iti panagkakabsat dagiti tattao. Kalpasan ti dua a siglo a panangus-usig dagiti kritiko, nalawag pay latta ti pakasimpuonan ti biag, katatao, ken pannursuro ni Kristo, ket dayta ti kasayaatan a paset ti pakasaritaan ti tao iti Laud.”

◆ Naatur kadi idi agangay dagiti Ebanghelio tapno maibagay iti kasapulan ti kagimongan dagiti immuna a Kristiano?

Kuna ti dadduma a kritiko a dagiti nangisurat kadagiti Ebanghelio inatur wenno ninayonanda ti pakasaritaan ni Jesus gapu iti politika iti kagimongan dagiti immuna a Kristiano. Nupay kasta, ipakita ti nainget a panangadal kadagiti Ebanghelio nga awan napasamak a kasta a panangatur. No nabaliwan dagiti salaysay kadagiti Ebanghelio kas bunga ti panangallilaw dagiti Kristiano idi umuna a siglo, apay nga agparang pay laeng iti teksto dagiti negatibo a komento agpadpada maipapan kadagiti Judio ken Gentil?

Alaentay a pagarigan ti nailanad iti Mateo 6:5-7, nga iti dayta naadaw a kinuna ni Jesus: “No agkararagkayo, dikay agbalin a kas kadagiti managinsisingpet; agsipud ta kaykayatda ti agkararag a sitatakder kadagiti sinagoga ken kadagiti nagsulian dagiti akaba a daldalan tapno makita dagiti tattao. Pudno kunak kadakayo, Aw-awatendan a naan-anay ti gunggonada.” Nalawag a maysa daytoy a panangkondenar kadagiti Judio a panguluen ti relihion. Kinuna pay ni Jesus: “No agkarkararagkayo, dikay ulit-uliten a sawen dagiti isu met laeng a bambanag, a kas iti aramiden dagiti tattao iti nasnasion [dagiti Gentil], ta pagarupenda a maipangagdanto gapu iti panagusarda iti adu a sasao.” Iti kastoy a panangadawda iti kinuna ni Jesus, saan a padpadasen dagiti nangisurat kadagiti Ebanghelio ti mangawis kadagiti pasurot. Insuratda laeng dagiti aktual a sinao ni Jesu-Kristo.

Usigenyo met dagiti salaysay iti Ebanghelio maipapan kadagiti babbai a simmarungkar iti tanem ni Jesus ket nakitada nga awan ti nagyanna. (Marcos 16:1-8) Sigun ken Gregg Easterbrook, “iti kagimongan ti nagkauna a Makintengnga a Daya, maibilang a di mapagtalkan ti pammaneknek dagiti babbai: kas pagarigan, umanayen ti dua a lalaki a saksi a mangpabasol iti maysa a babai iti pannakikamalala, ngem saan nga umanay a mangpabasol iti lalaki ti pammaneknek ti babai.” Kinapudnona, dagiti mismo nga adalan ni Jesus saanda idi a namati kadagiti babbai! (Lucas 24:11) Saan ngarud a mabalin a naigagara a naimbento ti kasta nga estoria.

Ti kaawan dagiti pangngarig kadagiti surat dagiti apostol ken iti libro nga Aramid ket nalagda nga argumento a saan nga innayon dagiti nagkauna a Kristiano dagiti pangngarig kadagiti Ebanghelio no di ket sinarita ni Jesus a mismo. Maysa pay, ti naannad a panamagdilig kadagiti Ebanghelio ken dagiti surat dagiti apostol ipakitana a dagiti sasao ni Pablo wenno ti dadduma pay a mannurat ti Griego a Kasuratan ket saan a sisisikap a naatur tapno agparang a sasao dagita ni Jesus. No pinarnuay laeng dagiti immuna a Kristiano ti sasao ni Jesus, adda koma masarakantayo a material kadagiti salaysay a nailanad kadagiti Ebanghelio a naadaw kadagiti surat dagiti apostol. Yantangay awan masarakantayo, awan duadua a maikunatayo nga orihinal ken pudno ti linaon dagiti Ebanghelio.

◆ Dagiti ngay kasla panagsisimparat dagiti Ebanghelio?

Nabayagen nga ibagbaga dagiti kritiko a napno dagiti Ebanghelio kadagiti panagsisimparat. Inkagumaan ni historiador a Durant a sukimaten dagiti salaysay kadagiti Ebanghelio kas bin-ig a historikal a dokumento. Nupay kinunana nga adda dagiti kasla panagsisimparat kadagita a salaysay, kastoy ti konklusionna: “Babassit la a detalye dagiti agsisimparat, saan a ti kababagasda; nakaskasdaaw ti panagtutunos dagiti linaon dagiti umuna a tallo nga ebanghelio, ket di agsisimparat ti panangiladawanda ken Kristo.”

Masansan a nalaka a marisut dagiti kasla panagsisimparat kadagiti Ebanghelio. Kas pagarigan: Kuna ti Mateo 8:5 a “maysa nga opisial ti buyot ti immay [ken Jesus], nga agpakpakaasi kenkuana” tapno paimbagenna ti adipenna. Iti Lucas 7:3, mabasatayo a “nangibaon [ti opisial] kadagiti lallakay dagiti Judio tapno kiddawen [ken Jesus] nga umay ket ispalenna ti adipenna.” Imbaon ti opisial dagiti panglakayen kas pannakabagina. Kinuna ni Mateo a ti opisial ti buyot a mismo ti nagpakpakaasi ken Jesus gapu ta nagkiddaw daytoy babaen dagiti panglakayen, a nagserbi kas pannakangiwatna. Maysa laeng daytoy a pagarigan a mangipakita a mabalin a risuten dagiti kunada a panagsisimparat kadagiti Ebanghelio.

Komusta met ngay ti ibagbaga dagiti kritiko a saan a maragpat dagiti Ebanghelio ti pagrukodan iti napaypayso a historia? Kinuna pay ni Durant: “Gapu ta maragsakanda kadagiti natakuatanda, sinubok dagiti kritiko ti kinaumiso ti Baro a Tulag babaen kadagiti pagrukodanda a nakaing-inget unay ta mapagparang a parparbo uray ti adu a nalatak a tattao idi ugma​—kas kada Hammurabi, David, Socrates. Iti laksid ti personal a rikrikna ken teolohikal a kapanunotan dagiti ebanghelista, inrekordda dagiti adu a pasamak a nalabit impuera koma dagiti managparnuay laeng​—ti panagsasalisal dagiti apostol maipaay iti nangato a saad iti Pagarian, ti panagtatarayda kalpasan ti pannakatiliw ni Jesus, ti panangilibak ni Pedro . . . Masinunuo ti asinoman a mangbasa kadagitoy a salaysay a saan a parparnuay ti persona a sarsaritaenda.”

◆ Irepresentar kadi ti moderno a Kristianidad ti Jesus a sarsaritaen dagiti Ebanghelio?

Kinuna ti Jesus Seminar a ti panagsukisokna kadagiti Ebanghelio ket “saan a naibatay kadagiti pagannurotan dagiti konsilio ti simbaan.” Ngem nabigbig ni historiador a Wells a dakkel ti nagdumaan dagiti sursuro ni Jesus a naidatag kadagiti Ebanghelio ken dagiti sursuro ti Kakristianuan. Insuratna: “Awan ti pammaneknek nga adda nangngeg dagiti apostol ni Jesus maipapan iti Trinidad​—uray kenkuana man la koma. . . . Awan met a pulos ti nasao ni [Jesus] maipapan iti panagdayaw ken Maria nga inana, a mangirepresentar ken Isis a Reyna ti langit. Awan ti nadakdakamatna maipapan iti kangrunaan a sursuro ti Kakristianuan mainaig iti panagdayaw ken kaugalianda.” Saan ngarud a maikeddeng no ania ti kinapudno maipapan kadagiti Ebanghelio maibatay iti sursuro ti Kakristianuan.

ANIA TI KONKLUSIONYO?

Kalpasan ti panangusigtayo kadagiti nadakamat a punto, ania ti makunayo? Adda kadi napaypayso ken makapnek a prueba a sarsarita laeng dagiti Ebanghelio? Adu ti makabigbig a nakapsut ken saan a makapnek dagiti saludsod ken panagduadua dagiti kritiko maipapan iti kinaumiso dagiti Ebanghelio. Tapno makabukelkayo iti bukodyo nga opinion, nasken a basaenyo dagiti Ebanghelio a buyogen ti silulukat a panunot. (Aramid 17:11) No utobenyo ti agtutunos, napudno, ken umiso a panangidatag dagiti Ebanghelio iti personalidad ni Jesus, mabigbigyonto a nabatad a saan a sarsarita dagitoy a salaysay.a

No sukimatenyo a naimbag ti Biblia ken iyaplikaryo ti balakadna, makitayonto no kasano a pasayaatenna ti biagyo. (Juan 6:68) Pudno daytoy nangruna kadagiti sinao ni Jesus a nailanad kadagiti Ebanghelio. Maysa pay, maammuanyo kadagita ti maipapan iti nakaskasdaaw a masanguanan nga agur-uray iti natulnog a sangatauan.​—Juan 3:16; 17:3, 17.

[Footnote]

[Kahon iti panid 7]

Pammaneknek ti Umiso a Panangipadamag

SUMAGMAMANO a tawenen ti napalabas, inamin ti maysa nga Australiano nga scriptwriter ken dati a kritiko ti Biblia: “Damo unay nga inaramidko ti gagangay nga umuna a rebbengen ti maysa a reporter: siguraduek nga umiso ti ipadamagko. . . . Ket naklaatak, agsipud ta saan a sarsarita ken parbo dagiti basbasaek [a salaysay kadagiti Ebanghelio]. Maysa dayta a panangipadamag. Salaysay dagita dagiti mismo a nakaimatang ken nakadamag kadagiti naisangsangayan a pasamak . . . Adda estilona ti panangipadamag, ket adda kasta nga estilo kadagiti Ebanghelio.”

Umasping iti dayta, kinuna ni E. M. Blaiklock, propesor dagiti klasika a literatura iti Auckland University: “Ibilangko ti bagik a historiador. Historikal ti panangamirisko kadagiti Klasika. Ket maipasiguradok kadakayo nga ad-adda a mapagpiaran ti pammaneknek maipapan iti biag, ipapatay, ken panagungar ni Kristo ngem ti kaaduan kadagiti impormasion maipapan iti nagkauna a historia.”

[Mapa/Dagiti Ladawan iti panid 8, 9]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

FENICIA

GALILEA

Karayan Jordan

JUDEA

[Dagiti Ladawan]

“Ad-adda a mapagpiaran ti pammaneknek maipapan iti biag, ipapatay, ken panagungar ni Kristo ngem ti kaaduan kadagiti impormasion maipapan iti nagkauna a historia.”​—PROPESOR E. M. BLAIKLOCK

[Credit Line]

Mapa iti background: Naibatay iti mapa a kukua ti Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.