Empatia​—Tulbek ti Kinamanangngaasi ken Pannakipagrikna

SAAN nga ubbaw ti biag no maep-epmo ti saem a marikrikna ti sabali,” insurat ni Helen Keller. Sigurado a matarusan ni Keller ti emosional nga ut-ot. Nagsakit idi agedad iti 19 a bulan, a nakaigapuan ti naan-anay a pannakabulsek ken pannakatulengna. Ngem maysa a mannakipagrikna a maestra ti nangisuro ken ni Helen nga agbasa ken agsurat iti Braille ken, idi agangay, agsao.

Ti maestra ni Keller a ni Ann Sullivan pagaammona unay ti rigat ti panangdaer iti kinabulsek. Isu a mismo ket nganngani di makakita. Ngem siaanus a nakikomunikar ni Ann ken ni Helen babaen ti letra por letra a “panangispelingna” kadagiti sasao iti dakulap ni Helen. Nagutugot ni Helen iti empatia nga imparikna ti maestrana isu nga inkeddengna nga ipamaysa ti biagna iti panangtulong kadagiti bulsek ken umel. Yantangay nadaeranna ti kinabulsek ken kinatuleng, naasian kadagidiay agsagsagaba iti isu met laeng a kasasaad. Kayatna ti tumulong kadakuada.

Mabalin a napaliiwyo nga iti daytoy managimbubukod a lubong, naglaka a ‘punitan ti maysa ti ruangan dagiti nadungngo a panangngaasina’ ket ipaidamna ti kasapulan ti sabsabali. (1 Juan 3:17) Ngem naibilin kadagiti Kristiano nga ayatenda dagiti kaarrubada ken maaddaan iti nasged nga ayat iti maysa ken maysa. (Mateo 22:39; 1 Pedro 4:8) Nupay kasta, mabalin a pagaammoyo daytoy a kinapudno: Nupay talaga a kayattayo ti agpipinnateg, masansan a maliwayantayo dagiti gundaway a mangep-ep iti saem ti sabsabali. Mabalin a gapu ta saantayo laeng nga ammo ti kasapulanda. Matignaytayo a mangngaasi ken makipagrikna no adda empatiatayo.

Ania ti Empatia?

Kunaen ti maysa a diksionario a ti empatia ket “panangbigbig ken panangtarus iti kasasaad, rikrikna, ken motibo ti sabali a tao.” Nadeskribir met dayta kas ti abilidad a mangikabil iti bagi iti sasaaden ti sabali. Tapno maiparangarangtayo ti empatia, masapul ngarud nga, umuna iti amin, matarusantayo ti kasasaad ti maysa a tao ken maikadua, mariknatayo met ti saem nga inyeg kenkuana dagita a kasasaad. Wen, ti empatia ramanenna ti pannakarikna iti pusotayo ti saem ti sabali a tao.

Saan nga agparang iti Biblia ti sao nga “empatia,” ngem iparipirip ti Kasuratan daytoy a galad. Imbalakad ni apostol Pedro kadagiti Kristiano a mangipakitada iti ‘pannakipagmaymaysa ti rikna, nainkabsatan a panagayat ken pannakipagrikna.’ (1 Pedro 3:8) Ti Griego a sao a naipatarus a “pannakipagmaymaysa ti rikna” literal a kaipapananna “makipagsagaba” wenno “makipagrikna.” Inrekomenda ni apostol Pablo ti isu met laeng a sentimiento idi indagadagna kadagiti padana a Kristiano a ‘makipagrag-o kadagiti tattao nga agrag-o; makipagsangit kadagiti tattao nga agsangit.’ Innayon ni Pablo: “Panunotenyo ti sabsabali iti isu met laeng a pamay-an kas iti bagbagiyo.” (Roma 12:15, 16) Ken dikayo kadi umanamong a ditayo maayat ti kaarrubatayo a kas iti bagitayo malaksid no aglugartayo iti kasasaadna?

Naikasigudan a mannakipagrikna ti kaaduan a tao ket adda natural nga empatiada. Siasino ti saan a matukay ti riknana a makakita kadagiti ladawan dagiti mabisbisin nga ubbing wenno mariribukan a nagbakuit? Adda kadi naayat nga ina a baybay-anna ti agsasaibbek nga anakna? Ngem saan nga amin a panagsagaba ket nakadkadlaw. Anian a nagrigat a tarusan ti rikrikna ti maysa a malmaldaangan, addaan iti di madlaw a sakit, wenno sakit a mainaig iti pannangan​—no saantayo pulos a napasaran dagiti kasta a parikut! Kaskasdi, ipakita ti Kasuratan a mabalin ken rumbeng a patanorentayo ti pannakipagrikna kadagidiay naiduma ti kasasaadda.

Dagiti Nainkasuratan nga Ulidan ti Empatia

Ni Jehova ti kangrunaan nga ulidan ti empatia. Nupay perpekto, dina namnamaen a perpektotayo, “ta pagaammona unay ti pannakapormatayo, a laglagipenna a tapoktayo.” (Salmo 103:14; Roma 5:12) Kanayonanna, yantangay ammona dagiti limitasiontayo, ‘saanna nga ipalubos a masulisogtayo iti labes ti kabaelantayo.’ (1 Corinto 10:13) Babaen dagiti adipen ken ti espirituna, tulongannatayo nga agsapul iti solusion.​—Jeremias 25:4, 5; Aramid 5:32.

Personal a marikna ni Jehova ti sagsagabaen ti ilina. Kinunana kadagiti Judio a nagsubli manipud Babilonia: “Ti mangsagid kadakayo sagidenna ti bukel ti matak.” (Zacarias 2:8) Gapu ta pagaammona unay ti empatia ti Dios, kinuna kenkuana ti mannurat ti Biblia a ni David: “Ikabilmo dagiti luak iti lalat a boteliam. Saanda aya nga adda iti librom?” (Salmo 56:8) Anian a makaliwliwa a maammuan a malaglagip ni Jehova​—a kasla nakasurat iti maysa a libro​—ti lulua dagiti matalek nga adipenna bayat a makidangadangda a mangsalimetmet iti kinatarnawda!

Kas iti nailangitan nga Amana, marikna ni Jesu-Kristo ti panagsagaba ti sabsabali. Idi pinaimbagna ti tuleng a lalaki, inyadayona daytoy, nalabit tapno saan a mariribukan wenno makigtot iti milagro a panagimbagna. (Marcos 7:32-35) Iti sabali nga okasion, nakita ni Jesus ti maysa a balo a babai a mapan mangitabon iti bugbugtong nga anakna. Dagus a nadlawna ti saem a sagsagabaen ti balo, immasideg iti pamumpon ket pinagungarna ti agtutubo a lalaki.​—Lucas 7:11-16.

Kalpasan ti panagungar ni Jesus, idi nagparang ken ni Saulo iti dalan nga agturong iti Damasco, impakaammona ken ni Saulo ti pannakaapektarna iti nakaro a panangidadanes ni Saulo kadagiti adalanna. “Siak ni Jesus, nga idaddadanesmo,” kinunana kenkuana. (Aramid 9:3-5) Personal a narikna ni Jesus ti rigat a sinagaba dagiti adalanna, a kas iti maysa nga ina a makarikna iti rigat ti agsakit nga anakna. Kasta met, kas nailangitan a Nangato a Paditayo, “makipagrikna [ni Jesus] kadagiti kinakapuytayo,” wenno sigun iti patarus ni Rotherham, addaan ni Jesus iti “pannakipagmaymaysa ti rikna kadagiti kinakapuytayo.”​—Hebreo 4:15.

Nasursuro ni apostol Pablo ti makipagrikna iti panagsagaba ken saem ti sabsabali. “Siasino ti nakapuy, ket saanak a nakapuy? Siasino ti naitibkol, ket saanak nga agpungtot?” inyimtuodna. (2 Corinto 11:29) Idi simimilagro a rinuk-atan ti anghel da Pablo ken Silas a sikakawar iti pagbaludan ti Filipos, ti damo a napanunot ni Pablo ket ipakaammo iti guardia ti pagbaludan nga awan ti nakalibas. Buyogen ti empatia, napanunotna nga amangan ta agpakamatay ti guardia. Ammo ni Pablo a sigun iti kostumbre ti Roma, aglak-am ti guardia iti nadagsen a pannusa no adda nakalibas a balud​—nangruna no nabilin a sitatalged a bantayanna ti balud. (Aramid 16:24-28) Nasdaaw ti guardia iti mangispal-biag a kinamanangngaasi ni Pablo, ket nagtignay daytoy ken ti sangakabbalayanna tapno agbalinda a Kristiano.​—Aramid 16:30-34.

No Kasano a Sukayen ti Empatia

Ti empatia ket maysa a galad a nasken a sukayentayo yantangay maulit-ulit nga iparegta ti Kasuratan a tuladentayo ti nailangitan nga Amatayo ken ti Anakna, ni Jesu-Kristo. Kasano a maaramidtayo daytoy? Adda tallo a kangrunaan a pamay-an a maparayray ti pannakipagrikna iti pakasapulan ken panagsagaba ti sabsabali: babaen ti panagimdeng, panagpaliiw, ken panangusar iti imahinasion.

Agimdeng. Babaen ti naannad a panagimdeng, maammuantayo dagiti parikut ti sabsabali. No umimdengtayo a naimbag, ad-adda nga ipeksada ti rikriknada. “Makisaoak iti maysa a panglakayen no agtalekak nga imdengannak,” inlawlawag ni Miriam. “Kayatko a siertuen no talaga a maawatanna ti parikutko. Ad-adda a makapagtalekak kenkuana no agimtuod kadagiti mangsukisok a salsaludsod a mangipakita a nagdengngeg a naimbag iti imbagak kenkuana.”

Agpaliiw. Saan nga amin ket sibubulos a mangibaga iti riknada wenno ti mapaspasaranda. Ngem ti managpaliiw madlawna no agparang a malmaldaang ti maysa a kapammatian, no agulimek ti maysa nga agtutubo, wenno no napukaw ti kinarayray ti maysa a naregta a ministro. Napateg kadagiti nagannak ti abilidad a makadlaw a nasaksakbay iti parikut. “Ammo ni nanangko no ania ti riknak sakbay a makisaritaak kenkuana,” kuna ni Marie, “isu a nalaka kaniak ti prangka a makisao kenkuana maipapan kadagiti parikutko.”

Usarenyo ti imahinasionyo. Ti kabilgan a pamay-an tapno maaddaantayo iti empatia isu ti panangimtuod iti bagitayo: ‘No siak ti adda iti kasta a kasasaad, ania ngata ti riknak? Ania ngata ti reaksionko? Ania ti kasapulak?’ Dagiti tallo a di napudno a manangliwliwa ni Job dida inkabil ti bagida iti kasasaadna. Gapuna, kinondenarda gapu kadagiti impagarupda a nakabasolanna.

Nalaklaka kadagiti imperpekto a tattao ti mangbabalaw ngem ti mangtarus iti rikrikna. Ngem no ikagumaantayo a panunoten ti pakarigatan ti maysa, tulongannatayo a makipagrikna imbes a mangkondenar. “Makaipaayak iti nasaysayaat a balakad no agimdengak a naimbag ken ikagumaak a tarusan no ania a talaga ti kasasaad sakbay a mangipaayak iti singasing,” inkomento ni Juan, maysa nga eksperiensiado a panglakayen.

Mainaig iti daytoy, adu ti natulongan babaen dagiti publikasion nga iwarwaras dagiti Saksi ni Jehova. Iti magasin a Pagwanawanan ken Agriingkayo!, naiparang dagiti narikut a problema a kas iti panagleddaang ken panangabuso iti ubing. Dagitoy a naintiempuan nga impormasion tulonganna dagiti agbasbasa nga agbalin nga ad-adda a mannakipagrikna kadagidiay addaan iti kasta a panagsagaba. Kasta met, ti libro a Dagiti Saludsod nga Iyimtuod Dagiti Agtutubo​—Dagiti Sungbat nga Epektibo natulonganna ti adu a nagannak a mangtaming kadagiti parikut dagiti annakda.

Tumulong ti Empatia Kadagiti Nakristianuan nga Aktibidad

Manmano kadatayo ti di mangikankano iti mabisbisin nga ubing no adda maitedtayo a taraon kenkuana. No addaantayo iti empatia, matarusantayo met ti naespirituan a kasasaad ti maysa a tao. Isalaysay ti Biblia maipapan ken Jesus: “Idi makitana dagiti bunggoy simnek ti asina kadakuada, agsipud ta nalalatan ken naiwarawarada a kasla karkarnero nga awanan pastor.” (Mateo 9:36) Minilion ita ti adda iti kasta a naespirituan a kasasaad, ket agkasapulanda iti tulong.

Kas idi kaaldawan ni Jesus, mabalin a masapul a sarangtentayo ti panangidumduma wenno nabangonan a tradision tapno madanon ti puso ti dadduma a tattao. Ti ministro nga addaan empatia ikagumaanna a biroken ti banag a pagtunosanda iti kasarsaritana wenno mangdakamat kadagiti topiko a pamiliar kadagiti tattao tapno agbalin a makaay-ayo ti mensahena. (Aramid 17:22, 23; 1 Corinto 9:20-23) Maysa pay, no agaramidtayo iti kinamanangngaasi a tinignay ti empatia, ti mensahe ti Pagarian ket nalaklaka nga awaten dagiti agdengdengngeg kadatayo, kas iti napasamak iti guardia ti pagbaludan idiay Filipos.

Nakapatpateg ti maaramidan ti empatia iti panangpalabastayo iti kamali ti sabsabali iti kongregasion. No ikagumaantayo a tarusan ti rikrikna ti kabsat a nangsair kadatayo, awan duadua a nalaklakatayo a pakawanen. Posible a kasta met ti aramidentayo no maipasangotayo iti umasping a situasion ken parikut. Ti empatia ni Jehova ti makagapu a “laglagipenna a tapoktayo.” Saannatayo ngarud kadi a tignayen ti empatia a mangpalabas iti kamali ti sabsabali ken ‘sibubulos a mangpakawan iti maysa ken maysa’?​—Salmo 103:14; Colosas 3:13.

Natantanang ti panangbalakadtayo no matarusantayo ti rikrikna ken kasasaad daydiay nakaaramid iti biddut. Ti addaan empatia a Kristiano a panglakayen palagipanna ti bagina: ‘Mabalin a maaramidko met daytoy a biddut. Mabalin a maipasangoakto met iti kasta a kasasaad.’ Inrekomenda ngarud ni Pablo: “Padasenyo nga aturen ti kasta a tao iti espiritu ti kinaalumamay, bayat a tunggal maysa kadakayo siputanna ti bagina, ta amangan no masulisogka met.”​—Galacia 6:1.

Ti pannakipagrikna tignayennatayo met a mangipaay iti praktikal a tulong a kabaelantayo nga ipaay, uray no ti maysa a kapammatian ket bumdeng a mangkiddaw iti dayta. Insurat ni apostol Juan: “Siasinoman nga addaan kadagiti sanikua daytoy a lubong a pangtaginayon iti biag ket makitana ti kabsatna nga agkasapulan ket kaskasdi a punitanna ti ruangan dagiti nadungngo a panangngaasi kenkuana, iti ania a pamay-an nga agtalinaed kenkuana ti ayat ti Dios? . . . Agayattayo koma, saan nga iti sao wenno babaen iti dila, no di ket iti aramid ken kinapudno.”​—1 Juan 3:17, 18.

Tapno agayattayo buyogen ti “aramid ken kinapudno,” masapul nga ammuentayo nga umuna dagiti kasapulan ti kabsattayo. Siaannad kadi a palpaliiwentayo ti kasapulan ti sabsabali gapu ta kayattayo a tulongan ida? Dayta ti kaipapanan ti empatia.

Sukayenyo ti Pannakipagmaymaysa ti Rikna

Mabalin a saan a natural kadatayo ti mangipakita iti napalalo nga empatia, ngem mabalintayo a sukayen daytoy a pannakipagmaymaysa ti rikna. No umimdeng ken agpaliiwtayo a naimbag, ken masansan a panunotentayo nga addatayo iti kasasaad ti sabali, rumayray ti empatiatayo. Kas resultana, ad-adda a matignaytayo a mangipateg, mangngaasi, ken makipagrikna kadagiti annaktayo, padatayo a Kristiano, ken kaarrubatayo.

Diyo pulos ipalubos a ti kinamanagimbubukod ti mangpabaaw iti empatiayo. “Itultuloyyo a kitaen, saan a ti personal a panaginteres iti laeng bukodyo a bambanag, no di ket kasta met ti personal a panaginteres iti bambanag ti sabsabali.” (Filipos 2:4) Ti agnanayon a masanguanantayo agpannuray iti empatia ni Jehova ken ti Nangato a Padina, ni Jesu-Kristo. Gapuna, addaantayo iti moral nga obligasion a mangsukay iti daytoy a galad. Ti empatiatayo pabilgennatayo nga agbalin a nasaysayaat a ministro ken nagannak. Kangrunaan iti amin, tulongannatayo ti empatia a mangbigbig nga “ad-adu ti kinaragsak iti panangted ngem iti panangawat.”​—Aramid 20:35.

[Ladawan iti panid 25]

Ti empatia ramanenna ti siaannad a panangpaliiw iti kasapulan ti sabsabali gapu ta kayattayo a tulongan ida

[Ladawan iti panid 26]

Masursurotayo nga ipakita ti empatia a natural a marikna ti naayat nga ina iti anakna