Dagiti Nagkauna a Kristiano ken ti Kultura Dagiti Griego

GRIEGO ti lenguahe ti kaaduan a kinasabaan dagiti Kristiano idi umuna a siglo. Naisurat met iti Griego ti maiwarwaras idi a Kasuratan nga inusarda a mangpaneknek iti mensaheda maipapan ken Jesus. Idi a dagiti mannurat ket napaltiingan a mangisurat iti nagbalin idi agangay a Kristiano a Griego a Kasuratan, Griego a lenguahe ti inusar ti kaaduan kadakuada. Nagusarda kadagiti sasao ken ilustrasion a nalaka a maawatan ti tattao a naimpluensiaan iti kultura dagiti Griego. Ngem saan a Griego ni Jesus, dagiti apostolna, wenno ti asinoman kadagiti nangisurat iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Kinapudnona, Judioda amin.​—Roma 3:1, 2.

Apay a nakalatlatak idin ti lenguahe a Griego bayat ti pannakaisaknap ti Kristianidad? Kasano nga impresentar dagiti Kristiano a mannurat ken misionero idi umuna a siglo ti mensaheda iti wagas a makaallukoy kadagiti Griego ti lenguaheda? Ken apay a paginteresantayo koma ita dayta a paset ti nagkauna a historia?

Ti Panagsaknap ti Kultura Dagiti Griego

Idi maikapat a siglo K.K.P., pinarmek ni Alejandro a Dakkel ti Imperio ti Persia ket rinugianna a sakupen ti ad-adu pay a paset ti lubong. Tapno mapagkaykaysana ti nadumaduma a nasakupanna, imparegta ni Alejandro a Dakkel ken dagiti ar-ari a simmaruno kenkuana ti “Hellenismo”​—ti panangusar iti lenguahe a Griego ken ti panangtulad iti wagas ti panagbiag dagiti Griego.

Uray pay kalpasan a pinarmek ti Roma ti Grecia ken naan-anayen nga inturayanna dayta, ti kultura dagiti Griego ket kaskasdi a nagtultuloy ken sibibileg a nangimpluensia iti kabangibangna a pagpagilian. Bayat ti maikadua ken umuna a siglo K.K.P., nagesman unay dagiti natan-ok a Romano ti amin a banag a nainaig kadagiti Griego​—arte, arkitektura, literatura, ken pilosopia​—isu a nagutugot ti dumadaniw a ni Horace a mangikuna: “Ti nakautibo a Grecia, kinautibona met ti nadangkok a nangsakup kenkuana.”

Idi nagturay ti Roma, dagiti nalatak a siudad iti intero nga Asia Menor, Siria, ken Egipto ket dimmur-as kas sentro ti kultura dagiti Griego. Gapu iti bilegna a mangsibilisado, ti Hellenismo inimpluensiaanna ti tunggal aspeto ti biag, kadagiti man institusion ti gobierno ken linteg, wenno iti komersio, industria, ken uray iti uso. Gagangay nga iti kaaduan a siudad dagiti Griego, addada gymnasium a pagsanayan dagiti agtutubo a lallaki, ken ti teatro a pakaipabuyaan ti drama dagiti Griego.

“Nupay saan koma a kayat dagiti Judio ti agpaimpluensia, in-inut ken sigurado a naapektaranda iti nasaknap a kultura dagiti Griego,” kinuna ti historiador a ni Emil Schürer. Idi damo, gapu iti narelihiosuan a kinaregta dagiti Judio, naparmekda ti aniaman nga impluensia ti pagano a relihion a kakuykuyog ti kultura dagiti Griego, ngem naimpluensiaan met laeng ti adu a benneg ti panagbiagda idi agangay. Ngamin, kinuna ni Schürer, “Griego ti gistay amin a kaarruba ti bassit a komunidad dagiti Judio. Ken gapu ta makinegnegosioda kadagiti Griego, kapilitan a kanayon a makipulapolda kadakuada.”

Ti Naaramidan ti Septuagint

Yantangay adu a Judio ti immakar ken nagindeg iti nadumaduma a pagilian iti aglawlaw ti Baybay Mediteraneo, nagnaedda kadagiti siudad a Griego ti kultura ken lenguahedan. Intultuloy dagita a Judio nga inannurot ti relihionda ken agbiaheda pay ketdi idiay Jerusalem tapno rambakanda dagiti tinawen a piestada. Ngem idi agangay, adu kadakuada ti saanen a pamiliar iti Hebreo a lenguahe.a Gapu iti dayta, nasken a maipatarus ti Hebreo a Kasuratan iti Griego a lenguahe nga us-usaren ti kaaduan a tattao. Dagiti Judio nga eskolar a nalabit adda idiay Alejandria, Egipto​—maysa a nalatak a sentro ti kultura dagiti Griego​—ti nangirugi iti dayta a trabaho idi agarup 280 K.K.P. Nagresulta dayta iti pannakapataud ti Septuagint.

Ti Septuagint ket naibilang a naisangsangayan ti kinapategna. Dayta ti makagapu a ti linaon ti Hebreo a Kasuratan ket nayam-ammo iti Makinlaud a sibilisasion. No awan dayta, ti pannakaammo maipapan iti pannakilangen ti Dios iti Israel ket saan a maammuan ti adu agsipud ta naisurat dayta iti lenguahe a saanen a maawatan ti kaaduan, ken bassit laengen ti maaramidanna iti sangalubongan a panangasaba. Kinapudnona, gapu iti Septuagint, natarusanda ti Hebreo a Kasuratan, nangruna maipapan iti Mesias, isu a nayallatiw ti pannakaammo maipapan ken Jehova iti nadumaduma a puli. Yantangay Griego ti us-usaren ti nagadu a tattao iti nagadu a pagilian, mayanatup laeng a dayta ti mausar iti panangikasaba kadagiti kinapudno maipapan iti Dios.

Dagiti Proselita ken Managbuteng iti Dios

Idi maikadua a siglo K.K.P., naipatarusen dagiti Judio ti adu a literaturada iti Griego ken mangputputardan kadagiti kabbaro a literatura iti mismo a Griego. Dakkel ti naitulong dayta tapno maammuan ti adu a Gentil ti pakasaritaan ken relihion dagiti Israelita. Impadamag dagiti historiador a kabayatan dayta a tiempo, adu a Gentil ti “nakipulapol ken nakipagdaydayaw kadagiti Judio. Addada Gentil a naan-anay a nangannurot iti Judaismo idinto ta ti dadduma dida interamente nga inawat dayta.”​—The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ.

Intultuloy dagiti dadduma a Gentil ti panangannurotda iti Judaismo agingga a nagpakomberte, nagpakugit, ken nagbalinda a proselita. Ti sabsabali inannurotda met ti dadduma nga aspeto ti Judaismo ngem saanda a nagpakomberte. Kadagiti literatura dagiti Griego, masansan a maawaganda kas “dagiti managbuteng iti Dios.” Ni Cornelio ket naawagan kas “napeklan a tao ken maysa a managbuteng iti Dios.” Naam-ammo ni apostol Pablo ti adu a managbuteng iti Dios a makitimtimpuyog kadagiti Judio iti intero nga Asia Menor ken Grecia. Kas pagarigan, dagidiay nagtataripnong iti sinagoga idiay Antioquia iti Pisidia ket inawaganna kas “lallaki, Israelita ken dakayo a sabsabali nga agbuteng iti Dios.”​—Aramid 10:2; 13:16, 26; 17:4; 18:4.

Isu nga idi rinugian dagiti adalan ni Jesus nga ikasaba ti naimbag a damag kadagiti komunidad dagiti Judio iti ruar ti Judea, ti adu kadagidiay nakasabaanda ket naimpluensiaan la ketdin iti kultura dagiti Griego. Nagadu ti nagbalin a Kristiano kadagita a komunidad. Idi bimmatad a mangituktukon ti Dios iti namnama ti pannakaisalakan uray kadagiti Gentil, naamiris dagiti adalan nga iti imatang ti Dios, “awan ti Judio wenno uray Griego.”​—Galacia 3:28.

Panangasaba Kadagiti Griego

Yantangay ammoda dagiti narelihiosuan ken moral a pagalagadan dagiti tattao iti nasnasion, bumdeng ti dadduma a Judio a Kristiano idi un-unana a mangakseptar kadagiti Gentil iti kongregasion Kristiano. Gapuna, idi nabataden a sidadaan ti Dios a mangawat kadagiti Gentil, pinagminar dagiti apostol ken lallakay idiay Jerusalem a maikalikagum kadagita a nakomberte a liklikanda ti dara, pannakiabig, ken idolatria. (Aramid 15:29) Napateg dayta para iti asinoman a dati a mangan-annurot iti wagas ti panagbiag dagiti Griego agsipud ta nasaknap iti kagimongan dagiti Griego ken Romano ti “nakababain a panaggartem iti sekso” ken homoseksualidad. Dagita nga aramid ket saan a maipalubos kadagiti Kristiano.​—Roma 1:26, 27; 1 Corinto 6:9, 10.

Kadagiti Kristiano a misionero idi umuna a siglo a nangasaba kadagiti Griego, awanen ti nalatlatak pay ngem ni apostol Pablo. Iti sakaanan ti Areopago idiay Atenas, Grecia, ti bronse a plake a pakalaglagipan ti nalatak a bitla idi ni Pablo iti dayta a siudad ket makita pay laeng ita dagiti agpaspasiar. Dayta a salaysay ket nailanad iti kapitulo 17 ti Aramid a libro iti Biblia. Ti panglukat a sasaona a, “Lallaki a taga Atenas,” ket kadawyan a wagas ti panangirugi ti Griego a bumibitla iti ipalawagna isu a sigurado a naallukoyna a dumngeg kenkuana dagiti tattao a pakairamanan dagiti Epicureo ken Estoico a pilosopo. Imbes a kasuronna wenno babalawenna ti pammati dagiti dumdumngeg kenkuana, inkagumaan ni Pablo ti makigayyem babaen ti panangapresiarna iti kinarelihiosoda. Nadakamatna ti altarda a “Maipaay iti Dios a Di Am-ammo” ket nangipasdek iti pagtutunosanda babaen ti panangibagana a dayta a Dios ti kayatna nga ipakaammo kadakuada.​—Aramid 17:16-23.

Nagutugot ni Pablo dagiti dumdumngeg kenkuana babaen ti panangusarna kadagiti ideya a maakseptarda. Umanamong kenkuana dagiti Estoico a ti Dios ti Gubuayan ti biag ti tao, a maymaysa a tao ti nagtaudan ti amin a tattao, a saan nga adayo ti Dios kadatayo, ken agpannuray iti Dios ti biag ti tao. Sinuportaran ni Pablo ti naudi a puntona babaen iti panangdakamatna kadagiti insurat dagiti Estoico a dumadaniw a da Aratus (Phaenomena) ken Cleanthes (Hymn to Zeus). Naamiris met dagiti Epicureo nga agkakapanunotanda ken Pablo iti adu a banag​—a ti Dios ket sibibiag ken mabalin a maam-ammo. Isu ket saan nga agkurang iti aniaman, a di agkasapulan iti aniaman a banag kadagiti tattao, ken di agnanaed kadagiti templo nga inaramid ti ima.

Pamiliar dagiti dumdumngeg ken Pablo kadagiti termino nga inusarna. Kinapudnona, sigun iti maysa a reperensia, “ti lubong (kosmos),” “anak,” ken “ti Nadibinuan a Persona” ket sasao a masansan nga us-usaren dagiti Griego a pilosopo. (Aramid 17:24-29) Di kaipapanan dayta a sidadaan ni Pablo a mangikompromiso iti kinapudno tapno laeng magutugotna ida. Kinaagpaysuanna, ti pangserra a sasaona maipapan iti panagungar ken panangukom ket kasungani dagiti patpatienda. Ngem uray no kasta, sisisigo nga imbagayna ti linaon ti mensahena, ken ti wagas ti panangidatagna iti dayta, tapno maguyugoyna dagiti pilosopo a dumdumngeg kenkuana.

Adu kadagiti surat ni Pablo ti naiturong kadagiti kongregasion iti adu a siudad dagiti Griego wenno kolonia ti Roma a naan-anay a naimpluensiaan iti kultura dagiti Griego. Kadagita a sursurat a naputar babaen iti nasayud ken makagutugot a Griego, nagsayaat ti pannakausar dagiti ideya ken pagarigan a gagangay iti kultura dagiti Griego. Dinakamat ni Pablo dagiti atletiko nga ay-ayam, ti gunggona ti nangabak, ti manangisuro a mangkuykuyog iti ubing a mapan iti eskuelaan, ken adu pay a benneg iti biag dagiti Griego. (1 Corinto 9:24-27; Galacia 3:24, 25) Nupay sidadaan a nagusar ni Pablo kadagiti termino iti Griego a lenguahe, sibibileg a linaksidna ti moral ken narelihiosuan a prinsipio dagiti Griego.

Nagbalin nga Amin a Bambanag iti Amin a Kita ti Tattao

Binigbig ni apostol Pablo a tapno mairanudna ti naimbag a damag iti sabsabali, masapul nga isu ket ‘agbalin nga amin a bambanag iti amin a kita ti tattao.’ “Kadagiti Judio nagbalinak a kas maysa a Judio, tapno magun-odko dagiti Judio,” insuratna, ken kadagiti Griego, nagbalin a kas Griego tapno maipaawatna kadakuada dagiti panggep ti Dios. Siempre, kualipikado unay ni Pablo a mangaramid iti dayta, agsipud ta isu ket umili a Judio iti siudad a naimpluensiaan iti kultura dagiti Griego. Masapul a kasta met ti aramiden dagiti amin a Kristiano ita.​—1 Corinto 9:20-23.

Iti kaaldawantayo, minilion a tattao ti umak-akar iti nadumaduma a lugar a pakaimpluensiaanda iti nadumaduma a kultura. Nagdakkel a karit dayta kadagiti Kristiano, a mangikagkagumaan a mangikasaba iti naimbag a damag maipapan iti Pagarian ti Dios ken mangitungpal iti daytoy a bilin ni Jesus: “Mangaramidkayo iti ad-adalan kadagiti tattao iti amin a nasion.” (Mateo 24:14; 28:19) Masansan a mapaneknekanda a no mangngeg dagiti tattao ti naimbag a damag iti bukodda a lenguahe, matukay ti pusoda ken awatenda ti kinapudno.

Dayta ti gapuna a daytoy a magasin a Ti Pagwanawanan Mangibumbunannag iti Pagarian ni Jehova, ket binulan a maipabpablaak iti 169 a lenguahe, ken ti kaduana a magasin nga Agriingkayo! iti 81 a lenguahe. Malaksid iti dayta, tapno mairanudda ti naimbag a damag kadagiti tattao nga immakar iti sangakaarrubaanda, adu kadagiti Saksi ni Jehova ti sipipinget nga agad-adal iti baro a lenguahe​—a pakairamanan dagiti narigat a sursuruen a kas iti Arabe, Tsino, ken Ruso. Ti kalatda ket kas met laeng idi umuna a siglo. Nagsayaat ti panangdeskribir ni apostol Pablo iti dayta idi kinunana: “Nagbalinak nga amin a bambanag iti amin a kita ti tattao, tapno iti amin a pamay-an maisalakanko ti sumagmamano.”​—1 Corinto 9:22.

[Footnote]

[Mapa iti panid 18]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Roma

GRECIA

Atenas

ASIA

Antioquia (iti Pisidia)

CILICIA

SIRIA

JUDEA

Jerusalem

EGIPTO

Alejandria

Cirene

BAYBAY MEDITERANEO

[Ladawan iti panid 19]

Idi umuna a siglo, nakatulong ti “Septuagint” iti pannakaisaknap ti pannakaammo maipapan ken Jehova

[Credit Line]

Israel Antiquities Authority

[Ladawan iti panid 20]

Ti plake idiay Areopago a pakalaglagipan iti bitla ni Pablo