No Kasano a Tulongam ti Masakit a Gayyem

ADDA kadi gundaway a sinarungkaram ti gayyemmo a nakaro ti sakitna, ngem dimo ammo no ania ti rumbeng nga ibagam kenkuana? Mapagballigiam la ketdi dayta a karit. Kasano? Awan met ketdi ti nainget a paglintegan. Ngamin, agduduma ti kultura ken personalidad dagiti tattao. Gapuna, ti makapabang-ar iti maysa a masakit mabalin a saan a makatulong iti sabali. Maysa pay, mabalin nga agbaliw ti kasasaad ken rikna iti panaglabas ti tunggal aldaw.

Gapuna, napateg nga ikabilmo ti bagim iti situasion ti masakit tapno maammuam no ania a talaga ti kayat ken kasapulanna kenka. Kasanom nga aramiden dayta? Adtoy ti sumagmamano a singasing a naibasar kadagiti prinsipio ti Biblia.

Umimdengka a naimbag

DAGITI PRINSIPIO TI BIBLIA:

“Tunggal tao masapul a nasiglat no iti panagdengngeg, nainayad no iti panagsao.”​—SANTIAGO 1:19.

“Adda . . . tiempo ti panagulimek ken tiempo ti panagsao.”​—ECLESIASTES 3:1, 7.

◼ No sumarungkarka iti masakit a gayyemmo, umimdengka a naimbag buyogen ti pannakipagrikna. Dika agdardarasudos a mangbalakad ken dimo ipagarup a masapul a mangipaayka a kanayon iti solusion. No agdarasudoska, mabalin a makaisawangka iti pakasairanna a dimo inggagara. Ti masakit a gayyemmo ket mabalin a saan nga agsapsapul iti solusion no di ket kayatna laeng nga adda maysa a gayyem a makaawat, agimdeng, ken makipagrikna kenkuana.

Bay-am nga iyebkas ti gayyemmo ti riknana. Liklikam ti bumallaet, ken dimo iparikna a gagangay laeng ti kasasaadna babaen kadagiti balakad a masansan a mangmangngegan. “Nabulsekak gapu iti fungal meningitis,” kinuna ni Emílio.a “No adda dagiti gundaway a maldaanganak unay, liwliwaendak dagiti gagayyemko, a kunkunada: ‘Saan la a siksika ti addaan parikut. Nakarkaro pay ti parikut ti dadduma.’ Ngem dida la ammo a saan a nakatulong kaniak ti panangtagilag-anda iti kasasaadko. Imbes a maliwliwaak, ad-adda laeng a nagleddaangak.”

Bay-am nga ipeksa ti gayyemmo ti riknana, a saan koma a maamak nga amangan ta mababalaw. No madanagan ti gayyemmo, ibagam a maawatam ti riknana imbes a basta ibagam a saan nga agdandanag. “No madanaganak gapu iti kasasaadko ket makasangitak, dina kayat a sawen nga awanen ti panagtalekko iti Dios,” kinuna ni Eliana, a mangib-ibtur iti kanser. Ikagumaam nga ikabilangan no ania itan ti kababalin ti gayyemmo, saan a no ania ti kayatmo koma a kababalinna. Saan a kas iti dati, mabalin a nalaka itan a masair iti ibagam. Aganuska ken umimdengka uray maulit-ulit ti ibagbagana. (1 Ar-ari 19:9, 10, 13, 14) Mabalin a mariknana a kasapulan nga iyebkasna kenka ti mapaspasaranna.

Makipagrikna ken mangipakitaka iti konsiderasion

DAGITI PRINSIPIO TI BIBLIA:

“Makipagrag-okayo kadagiti tattao nga agrag-o; makipagsangitkayo kadagiti tattao nga agsangit.”​—ROMA 12:15.

“Amin a bambanag . . . a kayatyo nga aramiden kadakayo dagiti tattao, masapul a kasta met ti aramidenyo kadakuada.”​—MATEO 7:12.

◼ Panunotem a sika ti adda iti kasasaad ti gayyemmo. No agsagsagana nga agpaopera, agpapaagas, wenno agur-uray iti resulta ti panagpaeksamenna, mabalin a madandanagan ti gayyemmo ket mabalin a naarsagid. Bigbigem dayta a kasasaadna ket pakibagayam ti agbaliwbaliw a riknana. Nalabit saan a dayta ti gundaway nga agimtuodka iti adu a saludsod, nangruna no mainaig kadagiti personal a banag.

“Bay-am dagiti pasiente nga agestoria maipapan iti sakitda, nga aramidenda dayta iti gundaway a kayatda ken iti pamay-an a kabaelanda,” kuna ni Ana Katalifós, maysa a sikologo. “No kayatda ti makiinnestoria, makisaritaka kadakuada iti aniaman a topiko a kayatda. Ngem no saanda a kayat ti agsao, agtugawka lattan a siuulimek, ket mabalin a dakkelen a pakabang-aranda ti panangpetpetmo iti imada. Wenno mabalin a madlawmo a kasapulanda laeng ti maysa a pangipeksaanda iti ladingitda.”

Raemem ti pribado a biag ti gayyemmo. Kinuna ti mannurat a ni Rosanne Kalick, a namindua a nakalasat iti sakit a kanser: “No ikagkagumaam nga ammuen iti pasiente no ania ti maitulongmo, pagtalinaedem a kompidensial dagiti ibagana kenka. Saanmo nga ipakpakaammo ti aniaman a naammuam malaksid no kiddawenna nga agserbika kas pannakangiwat ti pamiliana. Damagem iti pasiente no ania nga impormasion ti kayatna a maipakaammo.” Kinuna ni Edson, a nakalasat iti kanser: “Impakaammo ti gayyemko nga adda sakitko a kanser ket saanen nga agpaut ti biagko. Ngem, kalkalpas ti operasionko. Ammok nga adda sakitko a kanser, ngem ur-urayek pay laeng ti resulta ti biopsy. Saan pay a nagwaras ti sakitko a kanser ngem nagwarasen ti makadangran a damag nga agngangabiten ti biagko. Nasair ni baketko gapu kadagiti nadarasudos a komento ken saludsod ti dadduma.”

No pampanunoten ti gayyemmo no ania ti pilienna a pamay-an ti panangagas, dika agdardarasudos a mangibaga iti pamay-an a kayatmo no sika ti adda iti kasasaadna. Kuna ti mannurat a ni Lori Hope, a nakalasat iti kanser: “Sakbay a mangipaayka iti aniaman nga impormasion iti pasiente nga agsakit wenno nakalasat iti aniaman a kita ti kanser, kasayaatan no damagem nga umuna no kayatna ti gumun-od iti kasta nga impormasion. Ta no saan, mapasaktam ti gayyemmo a dimo ammo, uray pay no nasayaat ti motibom.” Saan nga amin nga agsakit ket kayatda ti malapunos iti impormasion maipapan iti nadumaduma a kita ti pannakaagas.

Uray pay nasingedkayo nga aggayyem, dika unay agbaybayag no sumarungkarka. Napateg unay ti kaaddam, ngem amangan no saan a kayat ti gayyemmo ti makiinnestoria. Mabalin a nabannog ket dina maanduran ti makisarita wenno dumngeg iti napaut. Iti sabali a bangir, saanmo nga iparikna nga agdardaraska a pumanaw. Rumbeng a marikna ti gayyemmo a maseknanka kenkuana.

Ti panangipakita iti konsiderasion ramanenna ti kinatimbeng ken pannakaawat. Kas pagarigan, sakbay nga ilutuam wenno ikkam iti sabong ti masakit a gayyemmo, damagem pay nga umuna no addaan iti allergy. No agsakitka, nalabit agpanatengka, maysa a kinamanagayat no agpaimbagka nga umuna sakbay a bumisitaka iti gayyemmo.

Makapabilegka koma

DAGITI PRINSIPIO TI BIBLIA:

“Ti dila dagidiay masirib ket makapaimbag.”​—PROVERBIO 12:18.

“Ti panagsaoyo kankanayon koma a mabuyogan iti kinaparabur, natemplaan iti asin.” ​—COLOSAS 4:6.

◼ No positibo ti panangmatmatmo iti masakit a gayyemmo, agminar dayta iti ibagbaga ken ar-aramidem. Panunotem nga isu pay laeng ti dati a gayyemmo nga addaan kadagiti galad a makagapu a simmingedka idi kenkuana. Dimo ipalubos nga apektaran ti sakit ti pannakilangenmo iti gayyemmo. No kasaom ti gayyemmo a kas iti pannakisaritam iti awan gawgawayna a pasiente, mabalin a kastanton ti panangmatmatna iti bagina. Kinuna ni Roberta, nga addaan iti natawid ken saan a gagangay a kita ti sakit iti tulang: “Ibilangdak koma a kas normal a tao. Baldadoak, ngem addaanak iti kapanunotan ken tarigagay. Saandak a matmatan a pimpiman. Saandak a kasarita a kas la ket tay saanak a normal.”

Laglagipem a ti napateg ket saan la a no ania ti ibagam no di pay ket no kasanom nga ibaga dayta. Adda met epekto uray ti tono ti bosesmo. Di nagbayag kalpasan a naammuan nga addaan kanser ni Ernesto, nagtelepono kenkuana ti gayyemna nga adda iti sabali a pagilian, a nagkuna: “Diak patien nga addaanka iti kanser!” Nalagip ni Ernesto: “Uray la a nagkintayegak iti tono ti gayyemko iti panangibagana iti ‘addaanka iti kanser.’”

Nangted iti sabali pay a pagarigan ti mannurat a ni Lori Hope: “Kadagiti pasiente, mabalin nga adu ti kaipapanan ti saludsod a ‘Kumustakan?’ Mabalin a mabang-aran, masair, wenno madegdegan ti panagbuteng ti pasiente depende iti tono ti bosesmo, tigtignaymo, kinasinged ti relasionmo kenkuana, ken siempre, ti tiempo ti panagsaludsodmo.”

Ti masakit a gayyem kayatna la ketdi a marikna nga adda maseknan, makatarus, ken mangraem kenkuana. Ngarud, ipanamnamam iti masakit nga ipatpategmo unay ken sidadaanka a tumulong kenkuana. Kuna ni Rosemary, nga addaan iti tumor ti utek: “Talaga a napabilegak idi inyebkas dagiti gagayyemko nga ipatpategdak ken addada a kanayon iti sibayko uray ania ti mapasamak.”​—Proverbio 15:23; 25:11.

Tumulongka koma

PRINSIPIO TI BIBLIA:

“Agayattayo koma, saan nga iti sao wenno babaen iti dila, no di ket iti aramid ken kinapudno.”​—1 JUAN 3:18.

◼ Agbaliwbaliw ti kasapulan ti gayyemmo manipud panagpaeksamenna agingga iti panagpaagasna. Kabayatan amin dagita, mabalin a kasapulanna ti tulong. Imbes nga ibagam laeng ti​—“no adda kasapulam, awagannak laeng”​—espesipiko ketdi a dakamatem ti maitulongmo. Ti panangitukonmo a tumulongka iti inaldaw nga aktibidad a kas iti panagluto, panagdalus, panaglaba, panagplantsa, pannakitienda, panangkuyogmo kenkuana a mapan iti klinika wenno ospital ket sumagmamano laeng kadagiti praktikal a pamay-an a maipakitam a maseknanka. Mapagpannurayan ken managsapsapaka koma. Tungpalem ti aniaman nga imbagam iti gayyemmo.​—Mateo 5:37.

“Makatulong iti masakit ti aniaman nga aramidem, naisangsangayan man wenno gagangay, a mangpabang-ar wenno mangpabileg kenkuana nga agibtur,” kuna ti autor a ni Rosanne Kalick. Anamongan dayta ni Sílvia, a naminduan a nakalasat iti kanser. “Anian a makapagin-awa ken makaliwliwa ti kaadda ti agduduma a gagayyem a mangimaneho kaniak a mapan iti pagpaagasan! Iti dalan, nagduduma dagiti topiko a pagsasaritaanmi, ken kalpasan ti panagpaagas, kanayon nga agsardengkami iti pagkapean. Panagriknak, awan ti sakitko.”

Ngem dimo pagarupen nga ammom amin a kasapulan ti gayyemmo. “Agdamagka a kanayon,” insingasing ni Kalick. Innayonna pay: “Nupay tarigagayam ti tumulong, mabalin a saan a makatulong iti pasiente no sika ti mangaramid iti amin a bambanag. Dayta ketdi ti mangiparikna iti pasiente nga awan ti gawgawayna. Nasken a maaddaan ti pasiente iti kompiansa nga adda kabaelanna nga aramiden. Nasken a tulongam a mangaramid iti kabaelanna.”

Kayat la ketdi a marikna ti gayyemmo nga isu ket makabael pay laeng. Kuna ni Adilson, nga agsakit iti AIDS: “No masaksakitka, saanmo a kayat ti maipupuera, a kasla ket tay awan serserbimon wenno awanen ti gawaymo. Kayatmo nga ipakita nga adda maitulongmo, uray iti simple laeng a pamay-an. Nagsayaat ketdin ti rikna no maipakitam nga adda pay laeng maaramidam! Mangyeg dayta iti pakaragsakan nga agbiag. Kayatko a bay-andak nga agdesision, ken maraem ti desisionko. No masakittayo, dina kayat a sawen a saantayon a kabaelan ti agakem kas ama, ina, ken dadduma pay.”

Itultuloymo ti makikomunikar

PRINSIPIO TI BIBLIA:

“Ti pudno a kadua agayat iti isuamin a tiempo, ken ti kabsat a mayanak no adda rigat.”​—PROVERBIO 17:17.

◼ No saanmo a mabisita ti gayyemmo gapu ta adayo wenno gapu iti dadduma pay a rason, mabalinmo ti umawag, agsurat, wenno mangipatulod iti e-mail. Ania ti mabalinmo nga isurat? Kastoy ti singasing ni Alan D. Wolfelt, maysa a mamagbaga kadagiti malmaldaangan: “Ipalagipmo dagiti naragsak a gundaway a panagkaduayo. Ikarim nga agsuratkanto manen iti di agbayag, ket tungpalem dayta.”

Dika bumdeng a mangpabileg iti masakit a gayyemmo, a maamakka nga amangan ta agkamalika iti ibagam wenno aramidem. Kaaduanna a ti kaaddam laeng ti kasapulan. Insurat ni Lori Hope iti librona: “Makaisawang ken makaaramidtayo amin no dadduma iti bambanag a mabalin a pakasairan ti sabali. Saan a dayta ti parikut. Tumaud ti parikut no nakaro ti panagamakmo nga agkamali nga uray la a liklikam ti gayyemmo a makasapul kenka.”

No agsakit ti gayyemmo, mabalin a dayta ti gundaway a kasapulannaka unay. Paneknekam a maysaka a “pudno a kadua.” Mabalin a saan a dagiti panagreggetmo ti mangpaimbag iti sakitna, ngem matulongam ti ipatpategmo a gayyem tapno nalaklakana a madaeran ti kasasaadna.

[Footnote]