Kaano a Naisurat ti Biblia?

Nagpaiduma a libro ti Biblia. Mamati ti nasurok a tallo a bilion a tattao a sagrado dayta. Dayta ti kaaduan pay laeng a malaklako a libro nga agarup 6,000,000,000 a kopia ti nayimprenta iti nasurok a 2,400 a lenguahe (intero man wenno sumagmamano laeng a pasetna).

NUPAY awan ti libro a kas iti Biblia no iti kaadu ti mangbasbasa iti dayta, agduduma ti ideya no kaano a naisurat dayta, nangruna ti Hebreo a Kasuratan, a masansan a maawagan iti Daan a Tulag. Nalabit addan kasta nga ideya a nabasam kadagiti pagiwarnak ken libro, wenno mabalin nga adda dagiti eskolar a nabuyam iti telebision a nangilawlawag iti dayta. Kastoy ti kuna ti sumagmamano kadakuada.

▪ “Naisurat ti kaaduan a paset ti Biblia idi maikawalo agingga iti maikanem a siglo B.C.E., wenno iti nagbaetan ti panawen da mammadto Isaias ken Jeremias.”

▪ “Iti napalabas a nasurok a dua gasut a tawen, dagiti eskolar ti Biblia gagangay nga ipagarupda a ti Hebreo a Kasuratan ket naisurat ken narebisar idi tiempo dagiti Persiano ken Griego (idi maikalima agingga iti maikadua a siglo B.C.E.).”

▪ “Amin a manuskrito ti Hebreo a Kasuratan nga adda iti kaaldawantayo ket naisurat idi panawen a nagturay ti Grecia (idi laeng maikadua agingga iti umuna a siglo [B.C.E.]).”

No patien ti maysa a Kristiano nga ‘impaltiing ti Dios ti amin a Kasuratan,’ ania ti rumbeng a panangmatmatna kadagitoy nga agsisimparat a kapanunotan? (2 Timoteo 3:16) Tapno maammuantayo, usigentayo ti dua nga ideya maipapan iti dayta.

Kronolohia ti Biblia

Nailanad iti Hebreo a Kasuratan ti adu a pasamak iti pakasaritaan. Ipamatmat dagitoy a naisurat dagiti immuna a pasetna idi tiempo da Moises ken Josue, agarup 3,500 a tawenen ti napalabas.a Da Samuel, David, Solomon, ken dadduma pay insuratda met ti dadduma a pasetna bayat ti maika-11 a siglo B.C.E. Simmaruno kadagitoy dagiti libro a naglaon iti pakasaritaan, daniw, ken padto a naisurat idi maikasiam agingga iti maikalima a siglo B.C.E.

Karaman iti Dead Sea Scrolls ti sumagmamano a kopia wenno pirsay dagitoy a libro ti Biblia, malaksid iti libro ti Ester. Sigun iti panagpetsa ti carbon 14 (radioaktibo a karbon) ken ti paleography (panangusig kadagiti kadaanan a surat), ti kadadaanan kadagitoy a lukot ket naaramid agarup idi 200 B.C.E. agingga iti 100 B.C.E.

Opinion Dagiti Kritiko

Pagduaduaan dagiti kritiko ti kronolohia ti Biblia gapu ta ti Biblia a mismo ti agkuna nga impaltiing dayta ti Dios. Maipapan itoy, kuna ni Propesor Walter C. Kaiser, Jr. iti librona a The Old Testament Documents: “Di nakappapati ti naisurat [iti Biblia] ta dakamatenna nga impaltiing dayta ti Dios ken gapu ta salsalaysayenna dagiti milagro ti Dios.” Dagiti eskolar a di mamati nga impaltiing ti Dios ti Biblia kunaenda a masapul a mausig a naimbag dayta kas iti dadduma a libro.

Maar-aramat idi ti ebolusion a teoria ni Darwin tapno mailawlawag no kasano a nagbalin a komplikado dagiti relihion, manipud animismo (panagdayaw iti nakaparsuaan) a nagbalin a politeismo (panagdayaw iti adu a dios), ken kamaudiananna monoteismo (panagdayaw iti maymaysa a Dios). Yantangay dineskribir dagiti immuna a libro ti Biblia ti monoteismo, kunaen ti dadduma a saan la ketdi a naisurat ti Biblia iti petsa a maipagarup a pannakaisuratna.

Sipud idin, timmauden ti nagduduma a pamay-an ti panangusig iti linaon ti Biblia. Kas pagarigan, maysa a diksionario iti Daan a Tulag a nabiit pay a nairuar ti naglaon kadagiti detalyado nga artikulo a kas iti pamay-an a pannakaisurat ti Biblia, ti kinaumiso dagiti salaysayna, ti pakainaigan dagiti linaonna kadagiti nabayagen a patpatien, ken dadduma pay.

Nupay agduduma ti opinion dagiti eskolar no kaano a naisurat dagiti libro ti Biblia, adu ti pabor iti teoria ni Propesor R. E. Friedman. Insuratna: “Iti napalabas a ginasut a tawen, nakaaramid dagiti nagkauna a mannurat kadagiti dokumento a naglaon iti daniw, sursurat, ken linteg. Kalpasanna, dagita met laeng a dokumento ti nagbasaran dagiti editor iti panangisuratda iti Biblia.”

Ti libro a Faith, Tradition, and History salaysayenna ti adu kadagita a dokumento ken ti dadduma pay a panangusig iti Biblia. Ngem kas sumario, intuloyna: “Agkaykaysa dagiti eskolar iti panagduaduada iti Kasuratan ken agtalekda kadagiti teoriada, ngem napalalo ti panangkritikarda iti opinion ti padada nga eskolar.”

Panangidepensa iti Kronolohia ti Biblia

Dagiti immuna a libro ti Biblia naisuratda kadagiti nalaka a marunot a material. Imposible ngarud a makabiroktayo kadagiti orihinal a surat, wenno nagkauna a kopia a naisurat idi tiempo da Moises, Josue, Samuel, wenno David. Ngem kas iti ar-aramiden dagiti mararaem nga eskolar ken arkeologo, mabalintayo met nga adalen ti historikal nga ebidensia a mangipamatmat nga umiso dagiti petsa iti kronolohia ti Biblia. Ania ti ipalgak dagita nga ebidensia? Usigem ti sumagmamano:

▪ Adda kadin naisurat a literatura iti Makintengnga a Daya bayat ti tiempo a kunaen ti Biblia a panagbiag da Moises ken Josue (3,500 a tawenen ti napalabas)? Adda dagiti naisurat a literatura mainaig iti pakasaritaan, relihion, linteg, daniw, ken dadduma pay iti nagkauna a Mesopotamia ken Egipto. No maipapan ken Moises ken kadagiti Israelita, kastoy ti kunaen ti Dictionary of the Old Testament: Pentateuch: “Awan ti rason a pagduaduaan ti kaadda dagiti naisurat a literatura idiay Canaan idi arinunos ti Edad Bronse [agarup 1550-1200 B.C.E.].” Innayonna: “Yantangay adda dagiti nagkauna a mannurat, awan rason a ditay patien a nagsurat met idi ni Moises, wenno ti dadduma pay.”​—Exodo 17:14; 24:4; 34:27, 28; Numeros 33:2; Deuteronomio 31:24.

▪ Nagaramat kadi dagiti mannurat ti Biblia kadagiti nagkauna a reperensia? Wen. Nagibasarda kadagiti ‘libro,’ a kas iti dokumento ti gobierno, rekord ti kapuonan, historikal a salaysay, ken dokumento ti tribu ken pamilia.​—Numeros 21:14; Josue 10:13; 2 Samuel 1:18; 1 Ar-ari 11:41; 2 Cronicas 32:32.

▪ Apay nga awan dagiti nasarakan a nagkauna a kopia ti Biblia a nadadaan ngem iti Dead Sea Scrolls? Kastoy ti kuna ti magasin a Biblical Archaeology Review: “Saan nga agpaut dagiti dokumento a papiro ken lalat iti kaaduan a paset ti Palestina, malaksid kadagiti nakatiktikag a lugar a kas iti aglawlaw ti Natay a Baybay. Marunot dagitoy a material iti naagneb a daga. Uray no awan dagiti kasta a natakuatan, dina kayat a sawen nga awan ti kasta a nagkauna a dokumento.” Iti kinapudnona, nasarakan ti ginasut a damili a selio a naaramat kadagiti dokumento. Nauram wenno narunot dagiti dokumento a papiro ken lalat, ngem saan a nadadael dagiti damili a selio. Mabalin nga addan dagitoy a selio idi maikasiam agingga iti maikalima a siglo B.C.E.

▪ Kasano a napreserba dagiti manuskrito ti Biblia? Kuna ti libro a The Bible as It Was: “Dagiti estoria, salmo, linteg, ken padto a dimmanon kadatayo a paset ti Biblia ket namin-adu la ketdi a nakopia uray idi tiempo ti Biblia. . . . Maulit-ulit a nakopia dagitoy bayat ti tiempo ti Biblia agsipud ta maibilang a napateg nga usaren dagitoy iti inaldaw a panagbiag. . . . Awan ti asinoman nga agregget nga agkopia iti kasta no awan ti napateg a panggep dagita.”​—Deuteronomio 17:18; Proverbio 25:1.

Para kadagiti immuna a libro ti Biblia, kaipapananna a kanayon a nakopia dagitoy iti agarup 1,500 a tawen agingga idi umuna a siglo C.E. Daytoy a proseso ti umiso a panagkopia ramanenna ti “panangpabaro kadagiti nagpason a gramatika ken ispeling, a kadawyan a maar-aramid iti nagkauna a Makintengnga a Daya,” kuna ti libro nga On the Reliability of the Old Testament.b Daytoy ti mamagbalin a di umiso ti panangkritikar iti estilo ti pannakaisurat dagiti dokumento.

Kaano a Naisurat ti Biblia?

Nupay awan itan dagiti manuskrito a naaramid idi tiempo da Moises, Josue, Samuel, ken dadduma pay, kayat kadi a sawen dayta a saan a talaga a naisurat dagiti libro ti Biblia idi a tiempo? Kuna ti adu nga eskolar a saan a gapu ta awan dagiti nasarakan a nagkauna a manuskrito saanna a kaipapanan nga awan ti naisurat. Ngem kasano ngata kaadu ti nagtalinaed a naisurat a material? Kas pagarigan, ti mangad-adal iti pakasaritaan ti Egipto a ni K. A. Kitchen pagarupenna a gistay nadadael aminen a papiro a dokumento ti Egipto a naisurat sakbay ti panawen dagiti Griego ken Romano.

Nasayaat met nga usigen dagidiay mangraraem iti Biblia daytoy a saludsod, ‘Ania ti panangmatmat ni Jesus iti Hebreo a Kasuratan?’ Saan idi a mapagsusupiatan ti petsa a pannakaisurat dayta. Kas iti kaaduan idi a Judio, nabatad a pinati ni Jesus ti kronolohia a linaon ti Kasuratan. Binigbigna kadi dagiti mannurat kadagiti immun-una a libro ti Biblia?

Kinapudnona, nagadaw ni Jesus kadagiti surat ni Moises. Kas pagarigan, dinakamatna ti “libro ni Moises.” (Marcos 12:26; Juan 5:46) Nagadaw kadagiti salaysay iti Genesis (Mateo 19:4,5; 24:37-39); Exodo (Lucas 20:37); Levitico (Mateo 8:4); Numeros (Mateo 12:5); ken Deuteronomio (Mateo 18:16). Kinunana: “Amin a bambanag a naisurat maipapan kaniak iti linteg ni Moises ken kadagiti Mammadto ken kadagiti Salmo masapul a matungpal.” (Lucas 24:44) No ni Jesus patienna ni Moises ken ti dadduma pay a mannurat, di pagduaduaan nga imbilangna nga umiso ti kronolohia a linaon ti Hebreo a Kasuratan.

Kaano ngarud a naisurat ti Biblia? Mapagtalkan kadi ti kronolohia a linaon ti Biblia? Nausigtayon ti panangmatmat dagiti kritiko nga eskolar kasta met ti impormasion a nailanad iti Biblia, ti dadduma pay a historikal nga ebidensia, ken ti panangmatmat ni Jesus. Maibatay kadagitoy, maitunos kadi ti sungbatmo iti kinuna ni Jesus idi nagkararag ken Amana, ni Jehova a Dios: “Ti saom ket kinapudno”?​—Juan 17:17.

[Footnotes]

[Tsart/Dagiti Ladawan iti panid 20-23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

(Pattapatta a tawen a nakompleto dagiti libro ti Biblia)

2000 B.C.E.

1800

[Ladawan]

Sakbay ti panawen ni Moises, addan literatura a sinurat dagiti Egipcio nga eskriba

[Credit Line]

© DeA Picture Library / Art Resource, NY

1600

[Ladawan]

Nalpas nga insurat ni Moises ti Genesis idi 1513 B.C.E., a nagaramat iti marunot a material

Genesis 1513 B.C.E.

Josue

1400

1200

Samuel

1000 B.C.E.

[Ladawan]

Saan a nadadael ti ginasut a damili a selio

Napetsaan iti 900 agingga iti 500 B.C.E.

Jonas

800

Isaias

600

Jeremias

Daniel

[Ladawan]

Nakupin a dokumento a papiro a nareppet ken naikkan iti damili a selio

Napetsaan iti 449 B.C.E.

[Credit Line]

Brooklyn Museum, Bequest of Theodora Wilbour from the collection of her father, Charles Edwin Wilbour

400

200

[Ladawan]

Nabungon ti Dead Sea Scrolls iti lienso ken naidulin kadagiti burnay. Dagitoy ti natakuatan a kadadaanan a paset ti Biblia a saan a nadadael

Napetsaan iti 200 agingga iti 100 B.C.E.

[Credit Line]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem