• Dagiti Awan Gawayna a Biktima ti Panangabuso Kadagiti Ubbing
    Agriingkayo!—1991 | Oktubre 8

    • Dagiti Awan Gawayna a Biktima iti Panangabuso ti Ubing

      “DANDANI 40 ti edadkon,” kuna ni Eilene.a “Ket nupay no nasuroken a 30 a tawen ti parikutko, daytat’ kaskasdi a mangriribuk pay laeng kaniak. Gaput’ parikutko makapungtotak, mariknak a nakabasolak, ken addaanak kadagiti parikut iti panagasawak! Padasen dagiti tattao ti makipagrikna kaniak, ngem basta dida makatulong.” Aniat’ parikut ni Eilene? Isut’ biktima iti panangabuso iti ubing, ket para kenkuana dagiti epektona nakapapautda.

      Pudno a saan nga agmaymaysa ni Eilene. Ipamatmat dagiti surbey a ti nakaam-amak a bilang dagiti babbai​—ken lallaki—​ti nagsagaba iti kasta a di umiso a pannakatrato.b Ngarud, imbes a daytat’ mammano a naidumduma a kababalin, ti panangabuso iti sekso iti kinaubing ket nasaknapen a saplit, maysa a mangapektar iti amin a kasasaad ti kagimongan, ekonomia, relihion, ken rasa.

      Nagasat ta, ti kaaduan a lallaki ken babbai pulos a dida pay mapanunot ti panangmaltrato iti maysa nga ubing iti kastoy a pamay-an. Ngem ti nakaam-amak a minoridad addaanda iti kastoy a nagdakes a pagannayasan. Ken maisupadi iti gagangay a tao, sumagmamano a manangabuso ti nalawag nga agmauyong a tattao nga addaan panggep a mangpapatay nga agdadaan kadagiti pagay-ayaman. Ti kaaduan a tattao nakapataudda iti makaawis a makinruar a langa. Penkenda ti dakes a derrepda babaen ti panangpuntiria kadagiti ubing unay, managtalek, awan gawayna nga ubbing—gagangay dagiti annakda met laeng a babbai.c Iti publiko, dagitoy mabalin a tratuenda ida a siaanus, siaasi. Iti pribado, dagitoy mangaramidda iti pammutbuteng, panangranggas, ken panangibabain, dagiti makaipababa a kita iti seksual a panangraut.

      Aminentayo a, narigat a maawatan a ti kasta a nakaam-amak a banag ket mapasamak kadagiti kakasla mararaem a pagtaengan. Uray pay idi tiempo ti Biblia, nupay kasta, dagiti ubbing nausarda “a maipaay iti apagkanito a pannakapnek iti . . . kinaderrep.” (The International Critical Commentary; idiligyo iti Joel 3:3.) Impadto ti Biblia: “Ngem ammuem daytoy, nga iti maudi nga al-aldaw umaydanto dagiti aldaw a napeggad. Ta dagiti tattao agayatdanto kadagiti bagbagida . . . awan ayatda a nakaiyanakan . . . awan panagteppelda, nauyongda, awan ti ayatda iti naimbag.” Ngarud, di koma pagsiddaawan a nakaad-adu ti mapaspasamak a panangabuso iti ubing itatta.—2 Timoteo 3:1, 3, 13.

      Mabalin nga awan ti pisikal a sugat ti panangmolestia iti ubing. Ket saan nga amin a nataengan a nabiktima idi ubbingda pay agparang a mariribukanda. Ngem kas kunaen ti kadaanan a proverbio: “Uray iti panagkatawa ti puso agladingit.” (Proverbio 14:13) Wen, adu a biktima ti addaan iti nasaem a sakit ti nakem—nalimed a sugsugat a madudog iti uneg. Apay, ngarud, a makadangran ti kasta a panangmolestia iti ubing? Apay a saan a kanayon a maagasan dagiti sugsugatna bayat ti panaglabas ti tiempo? Ti kadakkel daytoy a makariribuk a parikut sapulenna nga iturongtayo ti atensiontayo iti dayta. Pudno, dadduma kadagiti sumaganad ket di makaay-ayo a basaen—nangnangruna no maysakayo a biktima iti panangabuso iti kinaubing. Ngem inanamaenyo nga adda namnama, a maparmekyonto dayta.

  • Dagiti Nalimed a Sugat nga Epekto ti Panangabuso Kadagiti Ubbing
    Agriingkayo!—1991 | Oktubre 8

    • Dagiti Nalimed a Sugsugat iti Panangabuso ti Ubing

      “Basta kagurak ti bagik. Kanayon a pampanunotek nga adda koma inaramidko, rebbengko nga imbaga a nangpasardeng iti dayta. Basta mariknak a nakarugrugitak.”—Ann.

      “Mariknak a maisinsinaak kadagiti tattao. Masansan a mariknak ti kinaawan namnama ken pannakaupay. No dadduma kayatkon ti matay.”—Jill.

      “TI SEKSUAL a pannakaabuso iti kinaubing ket . . . makaringbaw, makadadael, ken nakababain a panangraut iti panunot, kararua, ken bagi ti maysa nga ubing . . . Ti pannakaabuso rautenna ti isuamin a paset iti panagbiag ti maysa a tao.” Kasta ti kunaen ti The Right to Innocence, ni Beverly Engel.

      Saan nga amin nga ubbing agpapada iti panagtignayda iti pannakaabuso.a Dagiti ubbing addaanda iti nagduduma a personalidad, nadumaduma nga abilidad a mangsaranget iti parikut, ken nadumaduma a rikrikna a mabalin a pagpannurayan no kasapulan. Adut’ agpannuray met iti relasion ti ubing iti manangabuso, ti kinakaro ti pannakaabuso, no kasano kapaut ti pannakaabuso, ti edad ti ubing, ken dadduma pay a bambanag. Kasta met, no maibutaktak ti panangabuso ket ti ubing makaawat iti naayat a tulong, masansan a mapabassit ti pannakadangran. Nupay kasta, adu a biktima ti agsagaba iti nasasaem a nadangran a rikrikna.

      No Apay a Makadangran

      Mangipaay ti Biblia iti pannakaawat no apay a mapasamak ti pannakadangran. Kuna ti Eclesiastes 7:7: “Pudno a ti pannakailupitlupit pagmaagenna ti masirib a tao.” No pudno daytoy iti nataengan a tao, panunotenyo laengen ti epekto ti naranggas a pannakailupitlupit ti maysa a bassit nga ubing—nangnangruna no ti manangabuso ket maysa a taltalken a nagannak. Masapul a laglagipen, a ti umuna a sumagmamano a tawen iti biag ket napategda iti emosional ken naespirituan a panagdakkel ti ubing. (2 Timoteo 3:15) Bayat dagidiay a naganus pay a tawtawen a mangrugi ti agtutubo a mangpataud kadagiti moral a pagbeddengan ken ti pannakarikna iti personal a kinapateg. Babaen iti pannakaisinggalutna kadagiti dadakkelna, masursuro ti ubing ti kaipapanan ti ayat ken ti panagtalek.—Salmo 22:9.

      “Kadagiti ubbing a naabuso,” kuna ni Dr. J. Patrick Gannon, “daytoy a pannakaibangon ti panagtalek madeskaril.” Ti manangabuso dinadadaelna ti isuamin a panagtalek ti ubing; inikkatna ti aniaman a pakakitaan iti kinatalged, panagsolsolo, wenno panagraem iti bagina ket inusarna kas maysa laeng a banag a maipaay iti bukodna a pannakapnek.b Saan a maawatan dagiti babassit nga ubbing ti kaipapanan dagiti imoral nga ar-aramid a naipilit kadakuada, ngem kaaduanna masarakanda a makaupay, nakabutbuteng, nakababain ti kapadasan.

      Ngarud maawagan ti panangabuso ti ubing a “kadadaksan a panangliput.” Mapalagipantayo maipapan iti saludsod ni Jesus: “Asino ti tao nga adda kadakayo a no ti anakna dumawatto iti tinapay—isu ikkannanto aya ti maysa a bato?” (Mateo 7:9) Ngem ti manangabuso itedna iti ubing, saan a ti ayat ken panangipateg, no di ket ti kadadaksan iti amin a “bato”—seksual a pannakaraut.

      Apay Agtultuloy ti Pannakadangran

      Kuna ti Proverbio 22:6: “Iruammo ti ubing iti dalan a rebbengna a papanan; ket uray inton lakayen saannanto a pagpanawan.” Nalawag, ti impluensia ti nagannak agpaut aginggat’ tungpal-biag. Ngem, ania ngay no nasanay ti ubing nga awan ti gawayna a manglapped iti seksual a pannakaraut? Ania ngay no nasanay a mangaramid iti kinalulok a maisukat iti “ayat”? Ania ngay no nasanay a mangmatmat iti bagina nga awan ti mamaayna ken narugit? Saan kadi a mangiturong dayta iti aginggat’ tungpal-biag a makadangran a kababalin? Ti pannakaabuso iti kinaubing dina ikalintegan ti di umiso a kababalin ti nataengan kamaudiananna, no di ket makatulong dayta a mangilawlawag no apay a dagiti biktima ti panangabuso mabalin a naiduma ti panagtignayda wenno panagriknada,

      Adu a biktima ti panangabuso ti agsagaba iti adu a nagduduma a sintomas, agraman ti panagliday. Dadduma marurodda iti kankanayon ken no maminsan makaringbaw a rikna iti basol, bain, ken pungtot. Dadduma a biktima mabalin nga agsagabada ti kinaawan panagrikna, ti di pannakaiyebkas wenno pannakarikna iti emosion. Ti nababa a panangmatmat iti bagi ken pannakarikna nga awan gaway saplitenna met ti adu. Ni Sally, nga inabuso ti pangamaenna, malagipna: “Tunggal molestiaennak mariknak nga awan gawayko ken di makakuti, nabibineg, simmikkil, mariribukan. Apay a mapaspasamak daytoy a panangabuso?” Ireport ti sikologo a ni Cynthia Tower: “Ipakita dagiti panagadal a masansan a dagiti naabuso idi ubbingda pay matmatanda ti bagida kas biktima iti intero a panagbiagda.” Mabalin a makiasawada iti manangabuso a lalaki, makisarita a kasla maam-amak, wenno mariknada nga awan pannakabalinda a mangidepensa iti bagida no agpeggadda.

      Gagangay, dagiti ubbing addaanda iti 12 wenno ad-adu pay a tawen nga agsagana maipaay kadagiti emosion a matignay bayat ti pubertad. Ngem no dagiti narugit nga ar-aramid maipilitda iti agtutubo, mabalin nga isut’ maringbawan dagiti natignay a rikna. Kas impakita ti maysa a panagadal, daytoy mabalin a lapdanna ti kabaelanna a mangtagiragsak iti kinasinged iti panagasawa. Impudno ti maysa a biktima a managan Linda: “Masarakak a ti seksual a paset ti panagasawa ti karirigatan a banag iti biagko. Mariknak ti nakaam-amak a rikna a ni tatangko ti kadendennak, ket agamakak.” Dadduma a biktima mabalin nga agtignayda iti kasunganina ket makapataudda ti inkapilitan nga imoral a tartarigagay. “Nalulok ti panagbiagko ket makidennaak kadagiti naan-anay a ganggannaet,” kuna ni Jill.

      Dagiti biktima ti panangabuso marigatanda met a mangsalimetmet iti nasalun-at a relasion. Masarakan dagiti dadduma a marigatanda a makilangen kadagiti lallaki wenno iti tao nga addaan autoridad. Dadduma gagaraenda a dadaelen ti pannakipagayam ken ti panagasawa babaen iti panangabuso wenno panangtengngel. Ket dagiti dadduma liklikanda nga interamente ti nasinged a relasion.

      Addada pay dagiti biktima a mangdangran a mismo iti bagbagida. “Kagurak ti bagik gapu ta timmulok iti pananggargari iti panangabuso,” inamin ni Reba. Nakalkaldaang, ti saksakit iti pannangan, ti kapilitan a panagtartrabaho, ti panangabuso ti alkohol ken droga, gagangayen kadagiti biktima iti panangabuso—ti nagagar a panangikagumaan a manglipat iti rikriknada.c Dadduma iparangarangda ti pananggurada iti bagida iti ad-adda a direkta a pamay-an. “Sinugatko ti bagik, kineddelko ti takkiagko, sininitko ti bagik,” kuna ni Reba. “Mariknak a maikariak a maabuso.”

      Nupay kasta, dikay ikeddeng a nasapsapa ti pagbanaganna a siasinoman a makarikna wenno agtignay iti kasta a pamay-an ket seksual a naabuso. Mabalin a mairaman ti dadduma a pisikal wenno emosional a bambanag. Kas pangarigan, kunaen dagiti eksperto a dagiti umasping a sintomas gagangayen kadagiti adulto a dimmakkel kadagiti di nasayaat panangtaripatoda a pampamilia—a sadiay dagiti dadakkelda ti nangmalmalo kadakuada, nangtagtagibassit ken nangibabain kadakuada, dida inkankano dagiti pisikal a kasapulanda, wenno dagiti dadakkelda ket adikto iti droga wenno alkohol.

      Naespirituan a Pannakadangran

      Ti makaallilaw unay nga epekto a mabalin nga ipaay dayta a pannakaabuso iti kinaubing isut’ mabalin a pannakadangran iti naespirituan. Ti pannakamolestia ket “kinarugit iti lasag ken espiritu.” (2 Corinto 7:1) Babaen ti panangaramid iti kinalulok iti ubing, babaen ti pananglabsing iti pisikal ken moral a pagalagadanna, babaen ti panangdadael iti talekna, ti manangabuso minulitanna ti espiritu ti ubing, wenno ti kangrunaan a panagpampanunotna. Daytoy mabalin a lapdanna kamaudiananna ti moral ken naespirituan nga irarang-ay ti biktima.

      Ti libro a Facing Codependence, ni Pia Mellody, kunana pay: “Aniaman a nakaro a pannakaabuso . . . ket pannakaabuso met iti naespirituan, ta mulitanna ti panagtalek ti ubing iti Nangatngato a Pannakabalin.” Kas pangarigan, maysa a Kristiano a babai a managan Ellen ti nagimtuod: “Kasano ti panangpanunotko ken Jehova kas maysa nga Ama no pampanunotek nga addaanak ti maysa a naranggas, nauyong a naindagaan nga ama?” Kuna ti sabali pay a biktima, a managan Terry: “Diak pulos nakilangen ken Jehova kas maysa nga Ama. Imbilangko kas Dios, Apo, Soberano, Namarsua! Ngem kas Ama, saan!”

      Dagita nga indibidual saanda a nakapuy iti naespirituan wenno agkurangda iti pammati. Maisupadi ketdi, ti kankanayon a panangikagumaanda a mangsurot kadagiti prinsipio ti Biblia ti mangpaneknek iti naespirituan a kinabilegda! Ngem panunotenyo no kasano ti panagrikna ti dadduma no mabasada ti maysa a teksto ti Biblia a kas ti Salmo 103:13, a kunaenna: “Kas panangngaasi ti maysa nga ama kadagiti annakna, kasta ti panangngaasi ni Jehova kadagiti agbuteng kenkuana.” Mabalin a maawatan ti dadduma daytoy. Ngem no awan ti nasayaat a pannakaawat iti no ania ti kaipapanan ti maysa nga ama, mabalin a narigatda a maawatan ti emosional a kaipapanan daytoy a teksto!

      Mabalin a narigat a makita ti dadduma no kasano ti agbalin a “kas maysa nga ubing” iti imatang ti Dios—awan gawayna, napakumbaba, managtalek. Mabalin a medmedanda ti pudno a rikriknada iti Dios no agkarkararagda. (Marcos 10:15) Mabalin nga agkedkedda a mangiyaplikar iti sasao ni David idiay Salmo 62:7, 8 iti bagida: “Adda iti Dios ti pannakaisalakanko ken dayawko. Ti nabileg a bato ken kamangko adda iti Dios. Agtalekkayo kenkuana iti amin a tiempo, dakayo nga umili. Ibukbokyo ti pusoyo iti sanguananna. Ti Dios isu ti kamang a maipaay kadatayo.” Dagiti rikna iti pannakabasol ken ti di pannakaikari mabalin a pakapuyenna pay ti pammatida. Kinuna ti maysa a biktima: “Mamatiak unay iti Pagarian ni Jehova. Nupay kasta, pudno a diak marikna a nakasaysayaatak tapno agnaed sadiay.”

      Siempre, saan nga amin a biktima kasta ti riknada. Dadduma ti nagbalin a nasinged ken Jehova kas maysa a naayat nga Ama ket dida marigatan a makilangen kenkuana. Aniaman ti kaso, no biktimakayo iti seksual a panangabuso iti kinaubing, mabalin a dakkel ti pategna kadakayo ti pannakaawat no kasano ti panangapektar dayta iti panagbiagyo. Mabalin a dadduma kontentodan a mangawat iti kasasaad. Ngem no matmatanyo a dakkel unay ti pannakadangran kadakayo, dikay maupay. Mabalin a maagasan ti pannakadangranyo.

      a Ti salaysaytayo ipamaysana ti awagan ti Biblia a por·neiʹa, wenno pannakiabig. (1 Corinto 6:9; idiligyo iti Levitico 18:6-22.) Daytoy iramanna ti amin a porma iti imoral a panagdenna. Dadduma nga ar-aramid ti panangabuso, kas iti panangipabuya, panangbuybuya iti seksual a bambanag, ken pannakaisarang iti pornograpia, nupay saan a por·neiʹa, mabalin met a dadaelenna ti ubing iti emosional.

      b Yantangay gagangay nga agtalek dagiti ubbing kadagiti nataengan, ti panangabuso iti maysa a pagtaltalkan a miembro ti pamilia, inauna a kabsat, gayyem ti pamilia, wenno uray pay ti maysa a gangannaet pataudenna ti pannakadadael iti panagtalek.

      c Kitaenyo ti Agriingkayo! a Disiembre 22, 1990.

  • “Tiempo a Panangagas”
    Agriingkayo!—1991 | Oktubre 8

    • “Tiempo a Panangagas”

      Ni Ann maysa a managimdeng a makipagrikna kadagiti daduma a tattao; tumultulong iti siasinoman nga addaan iti parikut. Addaan panagtalek iti bagina ken awan pakababalawan ti langana, awan ti makaammo nga isut’ nadangran ti emosionna, agingga a maysa nga aldaw nalagipna. “Addaak iti trabaho,” nalagip ni Ann, “ket nangrugin a mariknak ti nasaem ken nakaro a panagbain. Dandani diak makatakder! Nagsagabaak iti adu nga aldaw. Idin nalagipko ti panangmolestia ti agsioman kaniak—pudno unay, daytat’ panangrames. Ket saan laeng a namnaminsan.”

      ADDA “tiempo a panangagas.” (Eclesiastes 3:3) Para kadagiti adu a biktima iti pannakaabuso iti kinaubing—kas ken Ann—ti pannakalagip iti nabayagen a nalipatan a pakalaglagipan ket maysa a napateg a paset iti pannakaagas.

      Nupay kasta, kasano a malipatan ti asinoman ti maysa a nasaem a banag a kas iti seksual a pannakaraut? Usigenyo no kasano ti kinaawan gaway ti maysa nga ubing nga agkedked iti panangawis ti ama wenno dadduma a nabilbileg a nataengan a makidenna. Isut’ di makataray. Maamak nga agikkis. Ket maamak a mangibaga—iti asinoman! Wen, mabalin nga inaldaw a makitkitana ti manangabusona ket agtignay a kasla awan ti napasamak. Ti panangsalimetmet iti kasta a panagpammarang narigat para iti maysa a nataengan; dandani imposible para iti maysa nga ubing. Gapuna usarenna ti kasta unay a panagpampanunot isu a naipaay kadagiti ubbing ket malipatannanton! Agpammarang a di napasamak ti panangabuso a lipatennan wenno dinan pampanunoten dayta.

      Kinapudnona, sagpaminsan, datay amin lipatentayo dagiti bambanag a ditay kayat a makita wenno mangngeg. (Idiligyo ti Jeremias 5:21.) Ngem dagiti biktima iti panangabuso usarenda daytoy nga abilidad kas pamay-an iti pannakalasat. Ipadamag ti dadduma a biktima: “Agpammarangak a daytat’ mapaspasamak iti sabali a tao ket buybuyaek laeng.” “Agpammarangak a nakaturogak.” “Solsolbarek dagiti parikutko iti math iti isipko.”—Strong at the Broken Places, ni Linda T. Sanford.

      Di ngarud pakasdaawan, ti libro a Surviving Child Sexual Abuse kunaenna: “Mapattapatta nga agingga iti 50 por siento kadagiti makalasat iti seksual a panangabuso iti ubing ti di makaammo kadagitoy a kapadasan.” Daduma, nupay kasta, mabalin a malagipda a mismo ti panangabuso ngem lapdanda dagiti rikna a mainaig iti dayta—ti saem, ti unget, ti panagbain.

      Pananglipat—Panangpampanunot

      Saan kadi a kasayaatan, ngarud, a dagitoy a bambanag lipatenen—a basta lipaten laengen dagiti biktima ida? Dadduma mabalin a pilienda nga aramiden ti kasta. Dadduma basta di makalipat. Kas kunaen ti Job 9:27, 28: “No umisemak ket padasek a lipaten ti rigatko, malagipko met laeng ti sinagabak a mangtuok kaniak.” (Today’s English Version) Ti pananglipat iti nakaam-amak a pakalaglagipan ket makabannog iti panunot, maysa a nakaro a panagpampanunot a mabalin nga addaan pay iti nakaro nga epekto iti salun-at.

      Bayat a tumataengan ti biktima, ti pakarigatan iti biag ti masansan a mangpakapuy iti abilidadna a manglipat iti napalabas. Ti banglo ti cologne, ti pagaammo unay a langa ti rupa, ti makapakellaat a timek, wenno uray ti pisikal a panangsukimat ti maysa a doktor wenno dentista mabalin a gargarienna ti nakaam-amak a pakalaglagipan ken rikrikna.a Saan kadi a basta ikagumaanna a lipaten? Saan, iti kastoy a kanito adu a biktima ti mabang-aran iti panangpadasda a manglagip iti dayta! Kuna ti maysa a babai a managan Jill: ‘Apaman a malagipen ti kapadasan, mapukawen ti kinasaemda. Nasasaem ken napegpeggad ti pananglipat kadakuada ngem ti panangtaming kadakuada.’

      Ti Pateg ti Pananglagip

      Apay a napateg? Ti maysa a rason ket, ti pananglagip palubosanna ti biktima nga agladingit. Ti panagladingit ket gagangay a panagtignay iti nasaem a kapadasan; tulongannatayo a mangsaranget iti makaupay a paspasamak. (Eclesiastes 3:4; 7:1-3) Ti naabuso a biktima, nupay kasta, napaidaman iti panagladingitna, napilitan a mangamin iti kinapudno ti nakaam-amak a kapadasan, napilit a manglapped iti sakit ti nakemna. Ti kasta a pananglipat mabalin nga agbanag iti awagan dagiti doktor a panagdandanag gapu iti napalabas a nasaem a kapadasan—maysa a nabibineg a kasasaad nga awanan ti emosion.—Idilig iti Salmo 143:3, 4.

      Bayat ti pananglagip iti kapadasan, nupay kasta, ti biktima kasla mapadpadasanna manen ti pannakaabuso. Dadduma a biktima temporario pay nga agbalinda a kasla ubing. “No mapanunotko ti napalabas a pasamak a maar-aramid,” kuna ni Jill, “masansan nga addaanak iti pisikal a sintomas. No dadduma mangparigat ti pananglagip, ta mariknak a kasla mapilitak nga agbalin a mauyong.” Ti nabayagen a nalapdan nga unget iti kinaubing kellaaten a rumsua. “Ti pannakalagipko iturongnak iti panagliday ken pungtot,” kuna ni Sheila. Ngem iti sidong dagitoy a naidumduma a kasasaad, maitutop ti panagunget. Agladladingitka, iyeb-ebkasmo ti namedmedan a nalinteg nga unget! Adda kalintegam a manggura iti dakes nga ar-aramid a maibusor kenka.—Roma 12:9.

      Kuna ti maysa a biktima ti panangabuso: “No pudno a malagipkon dayta, mariknakon ti dakkel a bang-ar . . . Uray kasano ammokon no aniat’ sangsanguek. Nupay marigatanak a manglagip iti dayta, impalagipna ti paset ti biagko a nagbalin a nakaam-amak ta diak pagaammo dayta ken misterioso.”—The Right to Innocence.

      Ti pananglagip mabalin met a tulonganna ti biktima a mangammo iti gapu ti parikutna. “Ammok a kankanayon nga addaanak iti nakaro a pananggura ken panagpungtot iti bagik met laeng ngem diak ammo no apay,” kuna ti maysa a biktima iti incesto. Ti pananglagip tulonganna ti adu a makabigbig a ti napasamak ket saanda a basol, nga isuda dagiti biktima.

      Siempre, saan nga amin malagipda ti pannakaabusoda a nakalawlawag unay a kas kadagiti dadduma. Ket kaaduan a manangbalakad umanamongda a saan a nasken a lagipen ti isuamin a detalye iti pannakaabuso ti maysa tapno maagasan kadagiti epektona. Ti basta panangbigbig a napasamak ti pannakaabuso mabalin a dakkel nga addang nga agturong iti pannakaimbag.—Kitaenyo ti kahon iti panid 9.

      Pananggun-od iti Tulong

      No maysaka a biktima iti seksual a panangabuso iti kinaubing, dika ibturan dagiti agsubsubli a pakalaglagipan a bukodmo. Makatulong ti panangisalaysay kadagiti rikriknayo. (Idiligyo iti Job 10:1; 32:20.) Dadduma a nakaro ti pannakariribukda mabalin nga ikeddengda ti mangsapul iti tulong ti kualipikado a mangngagas, manangbalakad, wenno propesional iti mental a salun-at. Iti aniaman a kaso, maysa a taltalken a gayyem, maysa nga asawa, dagiti miembro ti pamilia, wenno dagiti Kristiano a manangaywan a dumngeg nga addaan pannakipagrikna ken panagraem ket napategda met a tumulong.b “Ti kadadakkelan a tulong kaniak isut’ kasayaatan a gayyemko, ni Julie,” kuna ni Janet. “Pinalubosannak a mangisalaysay a maulit-ulit iti pakalaglagipak. Pinalubosannak a mangrikna kadagiti nagbanaganna. Umimdeng ken sumungbat a buyogen ti pannakaawat.”

      Napeggad a banag ti panagtalek, ket mabalin a mariknayo a dikay maikari nga umawat iti tulong—wenno mabainkayo a mangisalaysay iti pannakaabusoyo. Ngem ti pudno a gayyem “nayanak a tumulong no adda rigat” ket mabalin a makaipaay iti napateg a tulong no ikkanyo ti gundaway. (Proverbio 17:17) Pilienyo, nupay kasta, ti pagipudnuanyo. Sursuruenyo nga ipalgak nga in-inoten ti pakaseknanyo. No ti gayyem mapaneknekan a mannakipagrikna ken naannad, ngarud mabalinyo nga ipudno ti ad-adu pay.

      Makatulong met ti panangaywanyo a naimbag iti bagiyo iti pisikal. Maaddaankay iti umdas nga inana. Agarsisiokayo iti kalalainganna. Taginayonenyo ti makapasalun-at a taraon. No mabalin, pagbalinenyo a simple ti panagbiagyo. Dikay laplapdan ti panagsangityo. Ti saem mabalin a kasla awan patinggana, ngem kalpasan sumagmamano a tiempo mapukawton. Laglagipenyo: Naibturanyo ti panangabuso kas awan gawayna nga ubing—ket nalasatanyo! Kas maysa a nataengan, addaankay ti kinabaknang ken bileg nga awan kadakayo idi ubingkayo pay. (Idiligyo ti 1 Corinto 13:11.) Gapuna sanguenyo dagiti nasaem a pakalaglagipan ket lapdanyo ti panangapektarda kadakayo. Agtalekkayo iti Dios maipaay iti bileg. Kinuna ti salmista: “Kasano man kaadu dagiti pakadanagan ti pusok, dagiti pangliwliwam bang-arannak.”—Salmo 94:19, The New Jerusalem Bible.

      Panangikkat iti Basol ken Bain

      Ti panangipatingga iti panangpabasol iti bagi ket sabali pay a napateg a pagballigian. “Uray pay itatta narigatko a panunoten nga awan basolko,” kuna ti maysa a biktima a managan Reba. “Pampanunotek no apay a diak linapdan?”

      Laglagipenyo, nupay kasta, a dagiti manangabuso usarenda dagiti kadadaksan a pamay-an ti panangpilit: autoridad (‘Siak ti amam!’), pammutbuteng (‘Papatayenka no ibagam ti ar-aramidek iti asinoman!’), naranggas a panangpilit ken basol (‘No ibagam, mabalud ni Daddy.’) Maisupadi iti dayta, dadduma ti mangusar iti naasi a panangallukoy wenno regregalo ken pannuksok a maisukat iti seksual nga ar-aramid. Dadduma pagparangenda dagiti seksual nga ar-aramid kas ay-ayam wenno kas panangipateg ti nagannak. “Kinunana a kastoy ti ar-aramiden dagiti tattao nga agin-innayat,” kuna ti maysa a biktima. Kasano a maliklikan ti bassit nga ubing ti kasta a panangallukoy ken panangallilaw? (Idilig iti Efeso 4:14.) Wen, ti manangabuso dina ikankano ti pananggundawayna iti kinapudno a dagiti ubbing awan gawayda, nalaka a maawis, “ubbing no iti kinadakes.”—1 Corinto 14:20.

      Nalabit, ti sumaganad nga addang, masapul a palagipanyo ti bagiyo a nalakakayo a maawis ken awan gawayyo kas maysa nga ubing. Mabalin a busbosenyo ti tiempo a kadua dagiti babassit nga ubbing wenno buyaenyo dagiti ladladawanyo iti kinaubingyo. Mabalin a makatulong dagiti tumultulong a gagayyem babaen ti kanayon a panangipalagipda kadakayo a ti panangabuso ket saanyo a basol.

      Kaskasdi, kuna ti maysa a babai: “Kasta unay ti rurodko no malagipko dagiti rikriknak a ginargari ni tatangko.” Dadduma a biktima (58 porsiento iti maysa a panagadal) ti makalagip iti pannakagargari iti sekso bayat ti pannakamolestia. Maawatan ngarud, a daytoy ti mangpabain unay kadakuada. Ti libro a Surviving Child Sexual Abuse palagipannatayo, nupay kasta, a ti “pisikal a pannakagargari [ket] basta automatiko a [panagtignay] ti bagi iti pannakasagid wenno pannakagargari iti dadduma a pamay-an” ket ti ubing “awan panangtengngelna iti kastoy a pannakagargari.” Ti laeng manangabuso ngarud ti naan-anay a mapabasol iti napasamak. SAANYO A BASOL!

      Maliwliwakayo met, iti pannakaammo a matmatannakayo ti Dios “nga awan basolna ken awan ammona” maipapan iti banag. (Filipos 2:15) Kabayatanna aniaman a panagregget a mangaramid iti mangdangran iti bagi a kababalin mabalin a bumassiten, ket masursuroyon nga ipateg ti lasagyo met laeng.—Idilig iti Efeso 5:29.

      Panangawat iti Dadakkelyo

      Mabalin a daytoy ti maysa kadagiti karirigatan nga aramiden iti panagimbag. Dagiti dadduma mariknada pay laeng ti pungtot, panunot nga agibales—wenno pannakabasol. Kinuna ti maysa a biktima ti panangabuso: “Malidayak gapu ta pampanunotek nga inanamaen ni Jehova a pakawanek ti nangmolestia kaniak, ket diak mapakawan.” Iti kasumbangirna, mabalin nga ibturam ti kasta unay a panagamak iti manangabuso kenka. Wenno mabalin a marurodka ken nanangmo ta dina inkankano ti panangabuso wenno inlibakna wenno nagunget idi naipalgak ti panangabuso. “Imbaga ni nanang kaniak a diak ikankano [ni tatangko],” silaladingit a kuna ti maysa a babai.

      Gagangay laeng ti makaunget no ti maysa nagsagaba iti panangabuso. Nupay kasta, mabalin a nabileg ti singgalut ti pamilia, ket mabalin a dikay kayat a pugsaten ti isuamin a pannakilangen kadagiti dadakkelyo. Mabalin pay a panunotenyo ti pannakikappia. Adu, nupay kasta, ti agpannuray kadagiti kasasaad. No dadduma dagiti biktima pakawanenda a dagus dagiti dadakkelda—saan a pakawanen ti panangabuso, ngem dida kayat ti malapunos iti sakit ti nakem wenno di matengngel a buteng. Gaput’ kaykayatda a liklikan ti panangsaranget iti rikrikna, dadduma kontentodan a ‘pakawanen ida iti pusoda’ ket lipatendan dayta.—Salmo 4:4.

      Mariknayo, nupay kasta, a mabalin a marisot laeng dagiti bambanag babaen ti panangsango kadagiti dadakkelyo maipapan iti panangabuso—a rupanrupa, babaen iti telepono, wenno babaen iti surat. (Idiligyo iti Mateo 18:15.) No kasta, siguraduenyo a nakalipatkayon—wenno umdasen ti nagun-odanyo a tulong—a mangibtur iti panagsusubang ti rikrikna a mabalin a tumaud. Yantangay bassit laeng ti maaramidan ti panagrinniaw iti maysa ken maysa, padasenyo ti agbalin a natibker ngem nakalma. (Proverbio 29:11) Mabalin a rugianyo babaen ti panangdakamat no (1) ania ti napasamak, (2) kasanot’ panangapektarna kenka, ken (3) aniat’ inanamaenyo ita kadakuada (kas ti panagpakawan, bayad iti doktor, wenno ti panagbalbaliw iti kababalin). Iti aniaman a pamay-an, ti panangipalgak iti parikut mabalin a makatulong a mangpukaw iti aniaman a rikrikna nga awan gawayyo. Ket daytat’ posible a mangpabaro iti relasionyo kadagiti dadakkelyo.

      Kas pangarigan, mabalin a bigbigen ni tatangyo ti panangabuso, nga iyebkasna ti nakaro a panagbabawi. Mabalin a nangaramid metten iti napasnek a panangikagumaan nga agbalbaliw, nalabit babaen iti panagpaagas iti pannakaadikto iti alkohol wenno babaen iti panagadal iti Biblia. Mabalin met a dawaten ni nanangyo ti pammakawanyo kenkuana gaput’ dina panangsalaknib kadakayo. No dadduma agbanag iti naan-annay a panagkappia. Nupay kasta, dikay masdaaw no aginnagaw pay laeng ti panagayatyo ken pananggurayo kadagiti dadakkelyo ket kaykayatyo ti saan nga agdardaras nga agbalin a nasinged kadakuada. Iti aniaman a pamay-an, nupay kasta, mabalin a maitultuloyyon ti nainkalintegan a pannakilangen iti pamiliayo.

      Iti kasumbangirna, ti panagsasango mabalin a tignayenna ti kasta unay a panangilibak ken dakes a panagsasao ti manangmolestia ken ti dadduma a miembro ti pamilia. Ti dakdakes pay, mabalin a maammuanyo nga isut’ pagpeggadanyo pay laeng. Di ngarud maitutop iti panangpakawan, mabalin nga imposible ti nasinged a relasion.—Idilig iti Salmo 139:21.

      Aniaman ti mapasamak, mabalin nga alaenna ti nawatiwat a tiempo sakbay a mapukaw ti nasaem a rikriknayo. Mabalin a maulit-ulit a palagipanyo ti bagiyo a ti kamaudianan a kinahustisia biang ti Dios. (Roma 12:19) Ti panangisarita kadagiti bambanag iti mannakitinnulong nga umimdeng wenno uray ti laeng panangisuratyo iti rikriknayo mabalin a makatulong kadakayo a makaawat iti dayta babaen iti panangiyebkasyo iti ungetyo. Babaen ti tulong ti Dios maawatanyonto ken maparmekyo ti ungetyo. Bayat ti panaglabas ti tiempo, dagiti nasaem a rikrikna didanton ringbawan ti pampanunotyo.—Idilig iti Salmo 119:133.

      Naespirituan nga Irarang-ay

      Awan ti umdas nga espasiotayo ditoy a magasin tapno isalaysay dagiti amin nga emosional, mainaig iti kababalin, ken naespirituan nga isyu a nairaman. Umdasen ti panangibaga nga adut’ maaramidanyo a mangpalaka iti pananglipatyo babaen ti “panangbalbaliwyo iti panunotyo” babaen iti tulong ti Sao ti Dios. (Roma 12:2) ‘Kamakamenyo dagiti bambanag nga adda iti masanguanan,’ a punnuenyo ti biagyo kadagiti naespirituan a pampanunot ken ar-aramid.—Filipos 3:13; 4:8, 9.

      Kas pangarigan, adu a biktima ti panangabuso ti makasarak iti adu a liwliwa babaen laeng iti panangbasa nga interamente iti Salmo. Nupay kasta, ad-adu pay a gunggona ti magun-odan babaen iti napasnek a panangiyaplikar kadagiti prinsipio ti Biblia. Kabayatanna mabalin a mapalag-an ti pakarigatan iti panagasawa. (Efeso 5:21-33) Sumardengen dagiti makadangran a kababalin. (1 Corinto 6:9-11) Malipatanen dagiti narugit a seksual a rikrikna. (Proverbio 5:15-20; 1 Corinto 7:1-5) Masursuroyo met a timbengen ti personal a relasionyo ken mangibangon iti natibker a moral a pagalagadan.—Filipos 2:4; 1 Tesalonica 4:11.

      Masiguradoyo: Ti pananglipat sapulenna ti pudno a determinasion ken ti naan-anay a panangikagumaan! Nupay kasta, ipanamnama ti Salmo 126:5 kadatayo: “Dagiti agmula kadagiti lulua agapitdanto ti ragsak.” Laglagipenyo met, a ti pudno a Dios, ni Jehova, ket interesado iti pagimbaganyo. Isut’ “asideg kadagiti sitatarumpingay ti pusoda; ket isalakanna dagiti sibabawi ti espirituda.” (Salmo 34:18) Kuna ti maysa a biktima ti panangabuso: “Idi nabigbigkon kamaudiananna nga ammo ni Jehova ti isuamin a rikriknak ken isu ipatpategnak—pudno nga ipatpategnak—idin nariknak ti talna iti unegko.”

      Ti naayat a Diostayo, ni Jehova, saan laeng a talna ti isip ti itukonna. Ikarina ti maysa a baro a lubong iti kinalinteg, a sadiay punasennanto ti amin a pakalaglagipan iti rigat iti kinaubing. (Apocalipsis 21:3, 4; kitaenyo met ti Isaias 65:17.) Daytoy a namnama taginayonennakayo ken pabilgennakayo bayat a rumang-aykayo nga agturong iti naan-anay a pananglipat.