Agimtuod dagiti Agtutubo . . .

Aniat’ Maaramidak kadagiti Butangero iti Eskuelaan?

AGES-ESKUELA ni Ryan iti maysa a bassit nga eskuelaan iti probinsia a sadiay ti kinaranggas ket di mapaspasamak. Ngem idin naiyakar iti dakdakkel ken nais-istrikto nga eskuelaan​—ket di nagbayag nagbalin a puntiria dagiti butangero iti eskuelaan. Insalaysay ni Ryan: ‘Ti 15-minutos a panaglugan nagbalin a panagtutuok a kasla agpauten iti adu nga or-oras bayat a dagiti manangtuokko saandak laeng a pagsasawan no di ket dangrandak pay iti pisikal. Pagbalinenda a swastika ti ipit ti papel, pabeggangenda dayta babaen iti pangsindi iti sigarilio, ket kalpasanna naglibasda ket minarkaanda ti imak. Nagikkisak ken nagsangitak.’

Ni Elizabeth nagturposen a nageskuela sumagmamano a tawenen a napalabas. Ngem makasangit pay laeng no malagipna dagiti al-aldaw ti panageskuelana. “Naiduma ti langak kadagiti dadduma nga ubbing,” inlawlawagna, “ta sabali a rasa ni inangko. Gapuna manipud iti maikadua a grado agingga iti high school, kankanayon nga ang-angawendak ken didak kaykayat. Kasla adda klab a ‘Diak Kayat ni Elizabeth,’ ket uray pay idi naudin a tawtawen, diak mapmapan kadagiti kasilyas iti eskuelaan tapno didak butbutngen dagiti dadduma nga ubbing a babbai a mangikabil iti [ul-ulo] dagiti kabusorda’ iti kasilyas. Pinanunotko a siak ti kangrunaan a puntiria.”

Ti riribuk idiay eskuelaan ket inaldawen a kapadasan iti nakaam-amak a dakkel a percentahe dagiti ages-eskuela nga agtutubo a kankanayon a makaawat ti naisao ken naisurat a pammutbuteng, mariribuk kadagiti kuarto a pagidulinan kadagiti alikamen, kankanayon a butbutngenda a mangited kadagiti kuarta a maipaay iti pangngaldawda​—ken piliten pay dagiti butangero​—a makidenna.a Ket no maysaka kadagiti biktima, daytoy ket mabalin a nagdakkelanen a parikut iti biagyo ta dikan maipamaysa ti mangpanunot iti sabali a banag! Siraragsak, adda maaramidan iti dayta! Ngem umuna pay a maawatanyo ti parikut.

Aniat’ Mamataud iti Butangero?

Umanamong dagiti kaaduan a managsirarak nga awan ti naipasngay a butangero. “Ti maysa a butangero idiay eskuelaan ket maysa a biktima idiay pagtaengan,” kuna ti sikologo a ni Nathaniel Floyd. Ti butangero mabalin nga ipasana laeng ti di umiso a panangtrato a magunggun-odanna idiay pagtaengan.​—Idiligyo iti Eclesiastes 7:7.

Dadduma nga eksperto isitarda ti “panangbuybuya iti kasta unay a kinaranggas iti telebision” ken “ti bassiusit nga ayat ken panangipateg ken ti kasta unay a wayawaya iti kinaubing” a kas dadduma a bambanag a mamataud iti dayta. Uray pay ti gagangay a nasingpet nga agtutubo magargari nga agbalin a butangero gaput’ tarigagay nga agbalin a paset ti grupo wenno tapno maiturong ti atension kadakuada.

Kasasaad ti Biktima

Aniaman a maibilang a naiduma, kas iti karkarna a pisikal a langa wenno pakapilawan, wenno ti basta baro iti eskuelaan, mabalin a gargarienna ti panangatake dagiti butangero. Nupay kasta, maysa a nangnangruna a kababalin ti masarakan kadagiti adu a biktima dagiti butangero. Ni Elizabeth, a naadaw nga immun-una, saritaenna dayta: “Kankanayon a nalakaak nga agsangsangit, ta nalaka laeng a mailasin dagiti dadduma a nasaktanak wenno mabutengak.”

Inlista ti magasin a Parents dagiti sumaganad a kababalin a gagangayen kadagiti biktima dagiti butangero: “panagdanag, kinamanagbabain, kinaannad, kinasensitibo, kurang a panagraem iti bagi met laeng,” ken ti “pagannayasan nga agsangit wenno umadayo no maatake”! (Dakam ti nangitaliko.) Saan, saan a pabasolen dagiti biktima iti panagsagabada. Nupay kasta, ti pannakaammo a maawis dagiti butangero iti kinaawan ti gaway ket makatulong kadakayo a mangtengngel kadakuada.

Mannakisarita, Saan nga Agresibo

Umuna, dikay magargari a bumales iti butangero. Saan laeng a dakes ti ‘panangibales ti dakes iti dakes’ no di ket daytat’ mangipaay pay iti riribuk a di maitutop kadakayo, ken mabalin a pakaruenna laeng ti parikut. (Roma 12:17) Ngem nupay no ti kinaagresibo ket saan a nainsiriban, ti kinamannakisarita mabalin a makatulong. “Babaen laeng ti panangibaga a sumardeng ti butangero,” insingasing ti magasin a Parents, “nga ilawlawag a dina kayat ti ar-aramiden ti butangero, ket kalpasanna umadayon, ad-adda a pabassiten ti biktima ti pannakariribukna manen iti masanguanan.” Wenno kas kinuna ti maysa a sikologo, ‘agdepensaka ket pumanawkan a buyogen ti kinadayaw.’

Ti sabali pay a pamay-an (iti umiso a tiempo ken lugar) isu ti panangikagumaan a makirinnason a sikakalma iti butangero. ‘Pannakirinnason​—kenkuana?’ mabalin nga isaludsodyo. Wen, mabalin nga adda dina maawatan iti biangyo, a di ingaggagara a nangtignay iti panagrurodna kadakayo. Siempre, ti sikakalma ken situtured a pannakisarita iti butangero ti mangipakaammonto iti butangero a dikay kayat ti agbalin nga awan gawayna a biktima. Inlawlawag ni Dr. Kenneth Dodge: “Dagiti butangero sapsapulenda dagidiay di mangikankano, dagidiay agsangit. Ti ubing a di agtignay a kas ti matarigagayan ket didanto pilien manen a puntiria.” Nagsayaatan ti panangibaga ti proverbio: “Ti panagbuteng iti tao mangyeg iti silo.”​—Proverbio 29:25.

Ibagayo kadagiti Dadakkelyo!

Ania ngay no saan nga agsardeng ti panangriribuk? Dagiti mannursuro ken managsirarak agtutunosda amin a masapul nga ibagayo ti parikut kadagiti dadakkelyo. Pudno, mabalin a mariknayo a di maawatan dagiti dadakkelyo. Ket mabalin a binutbutengnakayo nga ad-adda pay no idarumyo ti butangero. Ngem adda kalintegan dagiti dadakkelyo a mangammo iti mapaspasamak kadakayo idiay eskuelaan, saan kadi?

Daytoy dina kayat a sawen a direkta a kasaritayo ti butangero. Ngem makaipaayda kadakayo iti pammaregta ket iti kasta pabilgenda ti kumapkapuyen a panagtalekyo iti bagiyo ken ti pammatiyo nga agbiag a maitunos kadagiti prinsipio ti Dios. Makaipaayda met iti praktikal a pammagbaga. Mabalinda, kas pangarigan, nga isingasing a makisaritakayo kadagiti opisiales ti eskuelaan maipapan iti panangriribuk. Isingasing ti mannursuro a ni Gerald Hoff: “Padasenyo nga umuna ti mapan iti guidance counselor, nangnangruna no tultulongannakayo dagiti dadakkelyo, ngem dikay ibagbaga kadagiti dadduma nga estudiante nga ar-aramidenyo ti kasta, no mabalin. Ti manangbalakad nasanay a mangammo no kasano ti nasayaat a pannakisarita iti butangero, ngem no kumaro dagiti bambanag, rebbengenna ti mangipakaammo iti dayta iti prinsipal.”

No dadduma ikeddeng dagiti nagannak ti makisarita kadagiti opisiles iti eskuelaan. Kaawatan, mabalin nga agkedkedkayo iti pannakibiangda iti kastoy a pamay-an. Ni Ryan, a nadakamat iti pangrugian, nalagipna: “Dinawatko ken nanang ken tatang a makibiangda agsipud ta kabutengko ti panagtignay dagiti gang a maibusor kaniak, ken kasta met inanamaek a sumayaat dagiti bambanag iti tunggal aldaw.” Ngem kalpasan ti panangmarkada kaniak, impapilit ni tatangna a kasarita dagiti agtuturay iti eskuelaan. Ti resulta? Naala ti naannad nga addang a maigapu kenkuana. “Babaen ti didan panangiramraman kaniak,” kuna ni Ryan, “naaramid ti nainget a puesto a pagtugawan, ket nasiputan a naimbag dagiti nakabasol nga estudiante.”

No saan pay a dumteng ti pakabang-aran, mabalin nga ikeddeng dagiti dadakkelyo a dagiti naing-inget nga addang ket masapul a maaramid a maibusor kadagiti nagbasol.

Dagiti Addang a Manglapped

Ti kasayaatan, nupay kasta, isut’ panangliklik iti panangriribuk iti damo pay laeng. Kasano? Ti maysa ket, ti basta pannakisarita kadagiti dadduma iti uneg ken iti ruar ti klase makatulong a manglapped iti kasasaad a panagsolsolo isu a pakaawisan dagiti butangero. Ti pannakigayyem kadagiti mannursoro ken tsuper ti bus, nga iseman pay ida ken kablaawan iti makaay-ayo a komusta, mangipaay iti ad-adu a makagunggona nga atension, ket daytat’ maysa a proteksion. Maliklikanyo met dagiti tiempo wenno luglugar a mabalin a pakapasamakan ti gulo.​—Proverbio 22:3.

Ikagumaanyo nga ipakita a nataltalna ken nataltalgedkayo. Daytoy met ti mamagbalin a saandakay a puntiriaen dagiti butangero. Kunaen ti Biblia: “Ta saannatay nga inikkan ti Dios ti espiritu ti kinatakrut, no di ket ti kinatibker ken ti ayat ken ti nasayaat a panagpampanunot.” (2 Timoteo 1:7) Mapabilegyo dayta a panagtalek babaen iti panangmennamenna itoy a kinapudno: “Ngem no ti maysa ayatenna ti Dios, daytoy a tao naammuan ti Dios.” (1 Corinto 8:3) Ti pannakaammo nga ammo ti Dios ti parikutyo ket pudno a mangipateg adut’ maitulongna kadakayo nga agballigi iti dayta.

Nalagip ni Ryan: “Nagkarkaragak iti kasta unay bayat amin daytoy, ket kas banagna nasingsingedak ken ni Jehova. Naaddaanak ti ad-adu a panagteppel. Ngem kangrunaanna, nagun-odko ti ad-adu a pammati ken Jehova no kunaenna a ‘dinanto ipalubos a masulisogkayo iti aglabes iti mabalinanyo.’” (1 Corinto 10:13) Matulongannakayo met ti Dios a mangtaming kadagiti parikutyo​—uray pay kas iti kinatured ti managbutbuteng a butangero.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 15]

Maragsakan dagiti butangero a mangsuron kadagiti babbabassit, nakapkapuy a kalabanda

[Ladawan iti panid 16]

No nalabesen ti kasasaad a diyon matengngel, ipudnoyo kadagiti dadakkelyo