KAPITULO 30

Pagsayaatak Kadi Dagiti Elektroniko nga Ay-ayam?

“MAKAPAGAGAR ken makaparagsak dagiti ay-ayam iti kompiuter,” kuna ti maysa nga agtutubo a lalaki nga agnagan iti Brian. “Kadagita nga ay-ayam, maaramidmo dagiti bambanag a dimo maaramid iti pudno a biag, ngem adda dagiti pagdaksanna.” Kuna ni Deborah a kaay-ayona met dagiti ay-ayam iti kompiuter. Nupay kasta, imballaagna: “Makaibus iti tiempo ken makaadikto dagita.”

Awan duadua a saan laeng a basta moderno a paglinglingayan dagiti elektroniko nga ay-ayam. Pudno a makalinglingay ken asaenna pay ti laingmo. Ngem saan laeng a dayta ti maaramidanna. Ti elektroniko nga ay-ayam papartakenna ti reaksionmo. Dadduma kadagita ti mabalin pay ketdi a mangpalaing kenka iti matematika ken iti panagbasa. Malaksid iti dayta, nalabit a ti kabaruan nga elektroniko nga ay-ayam ti magusgustuan a pagsasaritaan dagiti kaeskuelaam. No napadasam ti nagay-ayam iti kasta, adda met maibagam kadagiti kapatadam.

Sigurado a no agpilika a naimbag, makabirokka iti ay-ayam a makalinglingay ken maitutop kadagiti Kristiano. Ngem apay a rumbeng nga agannadka?

Ti Pagdaksanna

Ti dakesna, saan nga amin nga elektroniko nga ay-ayam ket naimbag. Adu nga elektroniko nga ay-ayam ti mangitantandudo iti aw-awagan ti Biblia kas “dagiti aramid ti lasag”​—dagiti narugit nga aramid a kondenaren ti Dios.​—Galacia 5:19-21.

Kuna ni Adrian, nga agtawen iti 18, a ti maysa a nalatak nga ay-ayam ket mangipabpabuya iti “rinnupak dagiti agkalaban a grupo, panagdroga, imoralidad, naalas a sasao, nakaro a kinaranggas, ken nadara nga eksena.” Ti dadduma nga ay-ayam itantandudona dagiti espiritistiko nga aramid. Kumarkaro pay ketdi dagita iti tunggal baro a ruar nga ay-ayam. Mabalinmo nga ay-ayamen iti Internet ti adu kadagitoy a naranggas nga ay-ayam. Ad-adda a mangpagagar dayta. “Manipud iti kompiuter iti pagtaenganyo,” kuna ni James, “mabalinmo a kaay-ayam dagiti tattao nga adda iti sabali a deppaar ti lubong.”

Lumatlatak ita ti ay-ayam iti Internet, a mabalin a pilien ti maysa no ania a karakter ti pagbalinanna​—tao, animal, wenno kagudua-tao ken kagudua-animal​—a kasla addada iti maysa a lubong a pakasarakan kadagiti rinibu a dadduma pay nga agay-ayam. Addaan daytoy kadagiti pagtagilakuan, luglugan, balbalay, klab, hotel​—nga umarngi iti agpaypayso a lubong. Babaen ti Internet, makapagkokomunikar dagiti agaayam bayat a mapaglalangenda dagiti karakter nga inaramidda iti kompiuter, a maawagan iti avatar.

Dagiti Mafia, bugaw, manangkikil, manangpeke, ken mammapatay ket sumagmamano laeng kadagiti dakes a karakter kadagitoy nga ay-ayam iti Internet. Dagiti agay-ayam mabalinda nga aramiden dagiti banag a pulos a saanda nga aramiden iti pudpudno a biag. Sumagmamano la a talmeg iti keyboard ti kompiuter, mabalinen nga agseks dagiti avatar nga inaramid dagiti agay-ayam bayat nga isuda a mismo, pagsarsaritaanda ti maipapan iti seks babaen ti Internet. Iti dadduma nga ay-ayam, dagiti avatar nga inaramid dagiti agay-ayam ket mabalin a makiseks kadagiti avatar nga umarngi kadagiti ubbing. Di ngarud pakasdaawan nga adda dagidiay agrekreklamo ta dagiti tattao ar-aramidenda nga ay-ayam dagiti naalas nga aramid.

Apay a Napateg no Ania ti Piliem nga Ay-ayam?

Mabalin a kunaen dagidiay agay-ayam kadagita a naranggas wenno naalas nga ay-ayam: “Awan dakesna. Saan met nga agpaypayso. Ay-ayam laeng dayta.” Ngem dika paallilaw iti kasta a di umiso a panagrasrason!

Kuna ti Biblia: “Babaen a mismo iti ar-aramidna ipabigbig ti maysa nga ubing ti bagina no ti aramidna nasin-aw ken nalinteg.” (Proverbio 20:11) No agay-ayamka kadagiti naranggas ken imoral nga ay-ayam, makuna ngata a nasin-aw ken nalintegka? Maulit-ulit nga ipakita dagiti panagadal nga agbalin nga ad-adda nga agresibo dagidiay agbuybuya kadagiti naranggas a paglinglingayan. Kinapudnona, kuna dagiti dadduma nga eksperto a gapu ta mabalin a makiraman dagiti agay-ayam iti aktual a mapaspasamak iti video, dakdakkel ti epekto dayta kadakuada ngem ti telebision.

No agay-ayamka kadagiti naranggas wenno imoral nga ay-ayam, arigna nga agay-ayamka iti makasabidong a kemikal​—mabalin a saan nga insigida a makita ti makadadael nga epektona ngem sigurado nga adda epektona. Kasano? Ti pannakaisarang iti nakaro a radiasion mabalin a dadaelenna ti kulapot ti bituka isu a dagiti bakteria iti bagis makastrekda iti dara, a pakaigapuan ti panagsakit. Umasping iti dayta, ti panagbuya kadagiti seksual nga eksena ken nakaro a kinaranggas mabalin a dadaelenna ti ‘moral a riknam’ ket dagiti tarigagay ti lasag ti mangringbawton iti panunot ken tigtignaymo.

Ania nga Ay-ayam ti Piliek?

No palubosandaka dagiti dadakkelmo nga agay-ayam iti elektroniko nga ay-ayam, kasanom a matingiting no ania ti piliem ken kasano kapaut ti panagay-ayammo? Nasayaat no usigem dagiti sumaganad a saludsod:

Ania ngata ti panangmatmat ni Jehova kaniak no piliek daytoy nga ay-ayam? “Ni met laeng Jehova sukimatenna daydiay nalinteg kasta met daydiay nadangkes, ket ti asinoman a mangay-ayat iti kinaranggas pudno unay a guraen ti kararuana,” kuna ti Salmo 11:5. Maipapan kadagidiay makiramraman kadagiti espiritistiko nga aramid, kuna ti Sao ti Dios: “Isuamin nga agar-aramid kadagitoy a banag ket nakarimrimon ken Jehova.” (Deuteronomio 18:10-12) No kayatmo ti agbalin a gayyem ti Dios, nasken a surotem ti balakad a nailanad iti Salmo 97:10: “Guraenyo ti dakes.”

Ania ti epekto dayta nga ay-ayam iti isipko? Isaludsodmo iti bagim, “Nalaklaka ngata wenno narigrigatkonto nga ‘adaywan ti pannakiabig’ no piliek daytoy nga ay-ayam?” (1 Corinto 6:18) Dagiti ay-ayam a mangisarang kenka kadagiti makagargari a pabuya wenno makaparasuk a saritaan dinaka matulongan a mangipamaysa iti panunotmo kadagiti bambanag a nalinteg, nadalus, ken nadayaw.​—Filipos 4:8.

Kasano kapaut ti panagay-ayamko? Makaibus iti oras uray dagiti saan a dakes nga ay-ayam. Gapuna, kuentaem no kasano kaadu nga oras ti busbusbosem nga agay-ayam. Ib-ibusen kadi dayta ti tiempo a kasapulam para kadagiti napatpateg nga aktibidad? Maipangpangrunam dagiti napatpateg a banag no isuratmo no mano nga oras ti busbusbosem nga agay-ayam.​—Efeso 5:16.

Saan met ketdi nga ibagbaga ti Biblia nga agad-adal wenno agtartrabaho lattan ti ar-aramidem no di ket ipalpalagipna kadatayo amin nga adda met “tiempo ti panagkatawa . . . ken tiempo ti panaglagtolagto.” (Eclesiastes 3:4) Makapainteres ta ti ebkas a “panaglagtolagto” ipasimudaagna saan laeng a ti panagay-ayam no di ket uray ti pisikal a panagwatwat. Gapuna, apay a dimo usaren ti dadduma a nawaya a tiempom a makipaset kadagiti ay-ayam nga agkalikagum iti pisikal a panagwatwat imbes a nakatugawka laeng iti sango ti kompiuter?

Annadam ti Agpili

Awan duadua a makaparagsak dagiti elektroniko nga ay-ayam nangnangruna no nalaingka kadagita. Dayta ti gapuna nga annadam ti agpili iti ay-ayamem. Isaludsodmo iti bagim, ‘Ania dagiti paglaingak nga asignatura?’ Saan kadi a dagidiay kaay-ayom? Kinapudnona, nalaklakam a masursuro ti maysa nga asignatura no kaay-ayom dayta. Ita, isaludsodmo iti bagim: ‘Ania ti kaay-ayok unay nga ay-ayam? Ania dagiti leksion a masursurok iti daytoy nga ay-ayam?’

Imbes a makipasetka iti ay-ayam a kaykayat dagiti kapatadam, piliem koma daydiay sika a mismo ti nangtingiting. Kangrunaan iti amin, iyaplikarmo ti balakad ti Biblia: “Itultuloyyo a siguraduen no ania ti makaay-ayo iti Apo.”​—Efeso 5:10.

KANGRUNAAN A TEKSTO

“Dakayo a managayat ken Jehova, guraenyo ti dakes.”​—Salmo 97:10.

BALAKAD

Mangisuratka iti ababa nga impormasion maipapan iti tunggal ay-ayam a kayatmo, nga ilawlawagmo ti panggep dayta nga ay-ayam ken dagiti pamay-an a nausar tapno maibanag dayta a panggep. Idiligmo dayta kadagiti prinsipio ti Biblia a nailawlawag iti daytoy a kapitulo, sa ikeddengmo no maitutop dayta nga ay-ayam.

AMMOM KADI . . . ?

Ti kaunaan a rehabilitasion iti lubong a para kadagiti naadikto kadagiti ay-ayam iti Internet ket naipasdek idiay Amsterdam, Netherlands, idi 2006.

DAGITI ARAMIDEK!

No awisennak ti gayyemko nga agay-ayam iti naranggas wenno imoral nga ay-ayam, kastoy ti isungbatko ․․․․․

Masapul nga agingga iti nga oras laeng iti kada lawas ti busbosek nga agay-ayam iti kompiuter, ket masurotko daytoy no ․․․․․

Ti kayatko a saludsoden kadagiti dadakkelko maipapan iti daytoy a banag ket ․․․․․

ANIA TI MAKUNAM?

● Ania ti mabalin nga epekto dagiti elektroniko nga ay-ayam iti panagpampanunot ken emosion ti maysa a tao?

● Apay a napateg nga usigem dagiti moral a pagalagadan ni Jehova no iti panangpilim iti ay-ayam?

● Kasanom a matulongan ti adingmo a naadikto iti ay-ayam nga ammom a makadangran?

[Blurb iti panid 249]

“Adu nga ay-ayam ti mangbibineg iti riknam kadagiti bambanag a kas iti kinaranggas, naalas a panagsasao, ken imoralidad. Nalaklakakanto payen a matnag iti sulisog kadagiti dadduma nga aspeto ti biag. Nasken nga annadam unay ti panangpilim iti ay-ayam.”​—Amy

[Ladawan iti panid 250]

No agay-ayamka kadagiti naranggas wenno imoral nga ay-ayam, arigna nga agay-ayamka iti makasabidong a kemikal​—mabalin a saan nga insigida a makita ti epektona ngem sigurado nga adda epektona