Masanguanan ti Relihion Gapu iti Napalabasna

Paset 2—2369-1943 K.K.P.​—Mangnganop, Torre, ken Dakayo!

“Adda laeng maymaysa a relihion, nupay no addada ginasgasut a kita ti relihion.”​—George Bernard Shaw, Irish a mannurat iti drama (1856-1950)

IDI naparsua ti tao, ken kasta met idi kalpasan ti Layus iti kaaldawan ni Noe, pudno nga adda laeng maymaysa a relihion. ‘Ngarud apay,’ mabalin nga agsiddaawkayo, ‘nga addada ginasgasut​—ken ad-adu pay​—a kita itatta?’

Tapno maammuantayo, iturongtayo ti atensiontayo ken Nimrod, maysa kadagiti inapo ni Noe. Maipapan kenkuana kunaenna: “Daytoy ti nangrugian ti naidamdamag iti kinamannakabalin iti daga. Isu maysa a mannakabalin a mangnganop idi iti imatang ni Jehova. . . . Ket ti nangrugian ti pagarianna idi ti Babel ken Erac ken Acad ken Calne, iti daga ti Sinnaar. Nanipud iti dayta a daga napan iti Asiria ket binangonna ti Ninive ken Rehobot-Ir ken Cale.”​—Genesis 10:8-11.

Agsipud ta ni Nimrod ti “nangrugian ti naidamdamag iti kinamannakabalin iti daga,” nalawag a rinugianna ti maysa a banag a baro. Ngem ania dayta? Dagiti sasao a “ti nangrugian ti pagarianna” ti mangipaay kadatayo ti pamalatpatan. No ni Nimrod addaan iti pagarian, ngarud isu idi ti maysa nga ari, maysa nga agturay. Gapuna ti komento ti Aleman a Biblia ni Dr. August Knobel siuumiso ti panangawagna kenkuana a “ti immuna nga agturay kalpasan ti Layus,” a mangilawlawag nga awan ti kas kenkuana a timmaud kasakbayanna. Maitunos iti dayta, ti The Bible in Living English ipatarusna ti Genesis 10:8: “Isu ti immuna a nagbalin nga agturay iti daga.”

Ni Nimrod ti nangisaad iti bagina met laeng a maibusor iti Namarsua, isu a saan a pulos a nangiranta a dagiti tattao iturayanda ti bagbagida met laeng. Ket idi “napan iti Asiria,” pinalawa ni Nimrod ti napolitikaan a pagturayanna, mabalin a babaen iti puersa iti armas. No kasta, daytoy ti namagbalin kenkuana a “mannakabalin a mangnganup” saan laeng a kadagiti animal no di ket kadagiti pay met tattao.

Pudno Kadi nga Adda Nimrod, Torre?

“Dagiti eskolar inkagumaanda, nga awan ti pudno a panagballigi,” kunaen ti Collier’s Encyclopedia, “nga ilasin ni Nimrod a kadua dagiti adu nga ar-ari, bannuar, wenno didios, a mairaman kadakuada ni Merodach (Marduk), maysa a dios dagiti taga Asiria ken taga Babilonia; ni Gilgamesh, maysa a bannuar dagiti taga Babilonia a nalaing a mangnganup; ken ni Orion, maysa a mangnganup iti Klasikal a mitolohia.” Gapuna maysa a surat a reperensia nga Aleman ti nangamin nga iti kinapudnona “awan ti ammotayo maipapan kenkuana no di ti adda a nailanad iti salaysay ti Biblia.”

Nupay kasta, pudno a timmaud ni Nimrod. Ti tradision dagiti Arabiko ti nangdakamat kenkuana. Ti naganna, kas Nimrud wenno Nimroud, agparang kadagiti nagnagan iti luglugar idiay Asideg a Daya. Dagiti berso a makaisuro iti Sumerian-Akkadian ipadamagda dagiti maingel nga ar-aramidna. Ket ti historiador a Judio a ni Josephus ti nanginagan kenkuana.

Ti napolitikaan a sistema ni Nimrod, a nadisenio a mangsukat iti nainkalintegan a Panangituray ti Dios iti sangatauan, ngarud innalanan ti narelihiusuan a kasasaadna. Dagiti tattao rinugiandan ti nangibangon iti “maysa a torre a ti tuktokna makagteng sadi langit” tapno “mangaramidda iti pakaidayawan [ti bagbagida met laeng],” saan a ti pakaidayawan ti Dios.​—Genesis 11:4.

Nupay dagiti arkeologo dida nailasin dagiti kadaanan a rebbek a kas ti Torre ti Babel ni Nimrod, nakasarakda ti nasurok a dua a dosena a nalawag nga umasping a patpatakder idiay Mesopotamia. Kinapudnona, daytoy a kita iti torre isu ti kasasaad ti arkitektura sadiay. Ti libro a Paths of Faith kunaenna a dagiti templo dagiti taga Babilonia “naisentroda iti maysa a ziggurat, a dayta ti patakder a piramid ti itsurana nga addaan iti maysa a pagdaydayawan iti tuktokna.” Kunana pay: “Umasping kadagiti relihiuso a patpatakder manipud kadagiti piramid iti Egipto agingga kadagiti stupa iti India wenno pagoda dagiti Buddhista iti lubong, ti ziggurat . . . nalabit ket maysa nga adayon nga inapo iti torre ti simbaan.”

Ti Aleman nga arkeologo a ni Walter Andrae nangaramid iti nasaknap a panagkali iti daytoy a lugar idi pangrugian iti maika-20 a siglo. Ti pagdaydayawan idiay tuktok ti ziggurat, insuratna, ket naipagarup a “ti ruangan . . . isu a pagulogan ti Dios iti langit a bumaba iti agdan ti ziggurat tapno makagteng iti naindagaan a pagtaenganna.” Di ngarud pagduaduaan a dagiti umili iti Babel kunaenda a ti nagan iti siudadda kaipapananna “Ruangan iti Dios,” a nagtaud iti Bab (ruangan) ken ilu (Dios).

Ngem addada pay kanayonan a rason iti di panagduadua iti salaysay ti Biblia maipapan ken ni Nimrod ken ti torrena, kas makitatayonto.

Dagiti Nagbanaganna a Nangiraman Kadakayo

Ni Nimrod, ti immuna a nangilaok iti relihion iti politika, nangipasdek iti padron kadagiti amin a simmaruno a panagkakadua. Daytanto kadi ti anamongan ti Dios? Ti prinsipio a nailanad iti Biblia kamaudiananna a ti “maysa a naimbag a kayo saan a makaipaay iti dakes a bunga, ket ti dakes a kayo saan a mangipaay iti naimbag a bunga” ngarud ti maiyaplikar.​—Mateo 7:18.

Idi punganay, dagiti agnaed iti daga agpapada ti pagsasaoda.a Ngem idi ni Nimrod ken dagiti manangsuportarna inkagumaanda ti nangibangon itoy a torre iti Babel, imparangarang ti Dios ti dina pannakaay-ayo. Mabasatayo: “Kasta ti panangiwaras ni Jehova kadakuada iti rabaw ti langa ti amin a daga nanipud sadiay; ket binaybay-anda ti panangbangonda iti siudad. Gapu itoy ti siudad nanaganan ti Babel [manipud ba-lalʹ, a kaipapananna “riribuken”], gapu ta sadiay pinariribuk ni Jehova ti pagsasao ti amin a daga.” (Genesis 11:1, 5, 7-9) Anian ti pannakaupay dagiti manangibangon idi kellaat a dida mapagsasaritaan no ania ti napasamak, nangnangruna dida pay napagnunummuan no apay a napasamak dayta! Awan duadua nga adu a teoria ti napataud, a ti panagdudumadumada ti ninayonan pay ti saan a pannakabael dagiti grupo dagiti pagsasao nga agsasarita.

Idi dagitoy naiwaraswarasda iti nagduduma a paspaset iti daga, gagangay nga intugotda dagiti relihiuso a teoriada. Bayat ti panaglabas ti tiempo, dagitoy a kapanunotan, nupay kangrunaanna agpapadada, nalaokanda iti lokal a tradision ken paspasamak. Manipud iti “maymaysa laeng a relihion” idin timmaud ti “ginasut a kita.” Nalawag, daytoy nga immuna nga eksperimento iti relihiuso-napolitikaan nga aramid ket dakes ti nagbanaganna.

Dagiti nagbanaganna nagsaknap iti adu a siglo tapno mangiraman kadakayo, maysa a banag a mabalin nga apresiarenyo no pinadasyon a salaysayen ti relihion a kadua ti maysa nga adda iti sabali a pammati. Uray pay dagiti gagangay a relihiuso a sasao kas iti “Dios,” “basol,” “kararua,” ken “ipapatay” kaipapananna dagiti nagduduma a bambanag kadagiti nagduduma a tattao. Maitutop dagiti sasao ti Ingles nga eskolar a ni John Selden, isu a nagkuna 300 a tawtawenen ti napalabas: “No naimbag ti pannakausig ti banag, mammano a makasarakka ti tallo a [tattao] iti sadinoman iti isu met laeng a relihion nga agpapada iti isuamin a punto.” Daytoy ket tawid ti sangatauan, amin gapu iti dayta mannakabalin a mangnganup iti nabayagen a panawen a, gapu iti pannakapukawna iti bendision iti Namarsua, saanna a naturpos ti torrena.

Dagiti Moderno a Natawid Manipud Babel

“Awan kadagiti relihion nga ammotayo itatta ti timmaud nga addaan iti nakaad-adu a didios a kas ti Sumerian-Assyrian-Babilonian,” kuna ti autor a ni Petra Eisele. Saritaenna dagiti 500 a didios, a kunkunana a dadduma a nasaknap a listaan ti addaan iti agingga ti 2,500 a nagnagan. Kamaudiananna, bayat ti panaglabas ti tiempo, “ti opisial a teologo iti Babilonia ti nangipasdek iti herarkia dagiti didios sigun iti kinatan-okda, a biningay-bingayna ida a tinallo,” kuna ti New Larousse Encyclopedia of Mythology. Maysa a nalatak a tinallo a didios ket buklen ni Anu, Enlil, ken Ea. Ti sabali ket buklen dagiti maitantan-ok a didios a da Sin, Shamash, ken Ishtar, a maawagan met Astarte, ti ina a diosa, asawa ni Tammuz.

Ni Marduk, ti kalalatakan a dios iti Babilonia, a naawagan kamaudiananna ti Enlil wenno Bel, ket maysa a dios iti gubat. Kuna ti Paths of Faith a daytoy “buklen ti relihiuso a panangbigbig iti historikal a kinapudno a ti gubat ti nangnangruna a nakaipamaysaan ti panunot dagiti ad-adipen dagiti didios a taga Babilonia.” Ti mannakabalin a mangnganup kas ken ni Nimrod, a mangbiktima iti tao ken animal, ket nainkalintegan a mangdaydayaw iti maysa a dios iti gubat, saan a “ti Dios iti ayat ken talna” isu a saritaen ti Biblia.​—2 Corinto 13:11.

Dagiti didios dagiti taga Babilonia ken Asiria ket nakaskasdaaw ti “kinataoda,” ta addaanda kadagiti kasapulan ken derrep a kas kadagiti matay a tao. Daytoy ti nangiturong iti pannakapataud dagiti relihiuso a ritual ken ar-aramid, kas ti panagbalangkantis idiay templo, a narigat pay nga ibilang a nagtaud iti dios.

Ti panangkulam, exorcismo, ken ti astrolohia ket paset met ti relihion iti Babilonia. Kunaen ni Petra Eisele a “posible a ti panangtengngel dagiti mangkukulam iti Laud . . . ket nagtaud iti Caldea.” Ket dagiti taga Babilonia nakaaramidda iti nakaskasdaaw nga irarang-ay iti panagadal iti astronomia bayat ti panangpadpadasda a mangbasa iti masanguanan kadagiti bitbituen.

Dagiti taga Mesopotamia mamatida met iti saan nga ipapatay ti natauan a kararua. Daytoy ket maipamatmat babaen iti panangikalida kadagiti bambanag a kadua dagiti natay a maipaay nga usarenda iti biag kalpasan ti ipapatay.

Itan, usigenyo iti apagkanito dagiti dadduma a kangrunaan a relihion itatta. Ammoyo kadi ti aniaman a mangisursuro a ti natauan a kararua ket saan a matay, a ti Dios ket maysa a trinidad iti tallo a dios a maymaysa, a mangipalubos a saan a makarkarit ti saan nga ipapatay kadagiti miembrona, a makinamin iti politika, wenno addaan kadagiti miembro a situtulok a mangidaton kadagiti biagda iti maysa a dios iti gubat imbes nga iti Dios iti talna? No kasta, ngarud mabigbigyo ti moderno nga arig-anak a babai dagiti organisasion iti Babel, a mangparparang-ay pay laeng iti panangtengngelda iti relihion manipud idi kaaldawan iti torre ni Nimrod. Maitutop ngarud, ti nagan a “Babilonia” ket nausar iti Biblia a mangtukoy iti intero a sangalubongan nga imperio iti ulbod a relihion.​—Kitaenyo ti Apocalipsis, kapitulo 17 ken 18.

Siempre, saan nga amin a tattao idi kalpasan ti Layus natnagda iti Binababilonia a relihiuso a pannakariribuk. Kas pangarigan, ni Abraham, a naipasngay sangapulo a kaputotan ti kaadayona manipud ken Noe, tinaginayonna ti pudno a panagdayaw. Ti Dios nangaramid iti maysa a tulag iti daytoy a kaputotan ni Shem, a nangikari kenkuana idiay Genesis 22:15-18 a mainaig iti dayta a maymaysa a pudno a relihion, amin a pampamilia iti daga mabendisionandanto. Daytoy a tulag ket nalawag a nagepekto idi 1943 K.K.P., a kaipapananna a ti linea iti panagsuppiat iti nagbaetan ti “kakaisuna a [pudno] a relihion” ken dagiti “ginasgasut a kita” iti ulbod a relihion ket ad-addan a mailasin. Ti napateg a panagsango dagiti dua mabiiten a mapasamak. Basaenyo dayta iti maikatlo a paset iti sumaganad a bilang ti Agriingkayo!: “Egipto​—Pagbabakalan dagiti Didios.”

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 21]

Dagiti Leyenda a Mangiparangarang ti Salaysay ti Biblia

Dagiti tattao iti makin-amianan a Burma patienda a tunggal maysa idi punganay ket “nagbiag iti maysa a dakkel a bario ket agsasaoda iti maymaysa a pagsasao.” Kalpasanna ingakatda ti mangibangon iti maysa a torre nga agturong idiay bulan, a kasapulanna ti panagtrabahoda iti nagduduma a tukad ti torre, ket iti kasta napukawda ti komunikasionda iti maysa ken maysa. “Nagin-inot a nakagun-odda kadagiti nagduduma a kababalin, ug-ugali, ken pamay-an ti panagsao.” Dagiti Yenisei-Ostyaks iti makin-amianan a Siberia kunaenda a dagiti tattao insalakanda ti bagbagida met laeng bayat iti maysa a layus babaen ti panagpatawda kadagiti troso ken balsa. Ngem ti napigsa nga angin iti amihan ti nangwarawara kadakuada gapuna a “nangrugida, kalpasan ti layus, a nagsao kadagiti nadumaduma a pagsasao ken mangporma kadagiti nadumaduma a tattao.”​—“Tne Mythology of All Races.”

Dagiti immuna nga Aztecs insuroda a “kalpasan ti Layus maysa a higante ti nangibangon iti maysa nga artipisial a turod a makagteng kadagiti ul-ulep, isu a mangpapungtot kadagiti didios, isu a nangitappuak iti apuy wenno bato manipud langit.” Sigun iti Maya, ni Votan, ti immuna a tao, ket timmulong a nangibangon iti maysa a dakkel a balay a makagteng sadi langit, isu a nagtungpal a “ti nangitedan ti Dios iti tunggal tribo iti partikular a pagsasao.” Ket dagiti Maidu nga Indians iti California kunaenda a “bayat ti seremonia ti pompon, [amin dagiti tattao] ti kellaat a nagsao iti nadumaduma a pagsasao.”​—“Der Turmbau von Babel” (Ti Panangibangon iti Torre ti Babel).

Dagiti leyenda a kas kadagitoy mangipaayda iti pamatian ti kapanunotan ti autor a ni Dr. Ernst Böklen a “dakdakkel ti posibilidad a ti Genesis 11 ken dagiti mainaig nga estoria a nagtaud kadagiti dadduma a tattao ket naibatayda iti aktual a historikal a pakalaglagipan iti napalabas.”

[Kahon iti panid 22]

Nagtaud Kadi ti Krus iti Babilonia?

Ti “Babilonia,” “Caldea,” ken “Mesopotamia” tuktukoyenda ti isu met laeng a pangkaaduan a lugar a maawagan itatta nga Iraq. Nagsurat ni Julien Ries iti Université Catholique de Louvain-la-Neuve idiay Belgium: ‘Ti krus ket adda iti kadaanan a kultura iti Asia, Europa, Norte Africa, ken America [agraman] idiay Mesopotamia [a sadiay] ti krus nga addaan kadagiti uppat a takkiag nga agpapada ket isu ti pagilasinan iti langit ken ti dios nga Anu.’ Ad-adda nga espisipiko ti “Expository Dictionary of New Testament Words,” a kunkunana a ti krus “nagtaud iti kadaanan a Chaldea, ket daytat’ nausar kas simbolo iti dios a ni Tammuz (ta ti itsurana ket kas iti mistiko a Tau, ti pangrugian ti naganna).” Gapuna ti krus nalawag a timmaud sakbay ti Kinakristiano. Dadduma ti mangisingasing a ni Tammuz, a maawagan met Dumuzi, ket dati a maysa nga ari ket nadaydayaw kalpasan ti ipapatayna. Kas pangarigan, nagsurat ni O. R. Gurney iti “Journal of Semitic Studies”: “Idi punganay ni Dumuzi ket maysa a tao, maysa nga ari iti Erac.” Mabalin kadi a daytoy tuktukoyenna ni Nimrod, a kunaen ti Biblia, “Ti nangrugian ti pagarianna idi isu ti Babel ken Erac”? (Genesis 10:10) Itatta, awan ti pamay-an ti panangammo a sigurado.

[Ladawan iti panid 23]

Dagiti rebbek dagiti ziggurat iti Mesopotamia mangipaayda iti panangsuportar iti salaysay iti Biblia maipapan iti Torre iti Babel