FENICIA
[nalabit nagtaud iti sao a kaipapananna ti “kayo a palma”].
Daydiay benneg ti daga iti dapnis ti makindaya a takdang ti Mediteraneo iti nagbaetan ti Siria ken Israel, a ti Bambantay ti Libano ti beddengna iti daya. Agarup pumadpada iti agdama-aldaw a pagilian ti Libano. Iti adu a tawen, Sidon ti kangrunaan a siudad ti kadaanan a Fenicia, ngem idi agangay, no iti kinapateg, dayta ket riningbawan ti Tiro, maysa a siudad nga imbangon ti maysa a kolonia manipud Sidon.—Kitaenyo ti SIDON, DAGITI SIDONIO; TIRO.
Geograpiko a Paspaset. Iti sumagmamano a disso kadagiti tanap iti dapnis daytoy atiddog ken akikid a pagilian, adda naibal-ebal-et a turturod iti sakaanan ti bambantay, a dagitoy a turod ket dumanon iti baybay. Nasayaat ti pannakapadanum dagiti tanap gapu iti adu a waig nga aggapu iti kabambantayan a nagbalin a nainkasigudan a beddeng iti makindaya a lindoras. Adda ditoy ti sumagmamano a pantok a nasurok a 3,000 m (10,000 pie) ti kangatoda, a ti kangatuan ket nasurok a 3,350 m (11,000 pie), pampantok a nabungon iti niebe iti kaaduan a paset ti tawen. Adda idi tiempo a ti kaaduan a paset daytoy a daga ket sinaknapan dagiti nalawa a kabakiran ken nadumaduma a kita ti minuyongan ti kaykayo, kas iti sedro ken saleng, kasta met iti roble, beech, moras, higos, olibo, ken palma a datiles.
Namunganayanna ken Naganna. Ti pakasaritaan dagiti taga Fenicia mangrugi kalpasan ti Layus babaen iti apoko ni Noe a ni Canaan, anak ni Ham. Sangapulo ket maysa a tribu ti nagtaud ken Canaan, a ti maysa kadagitoy ket dagiti Sidonio, kapkaputotan ni Sidon nga inauna ni Canaan. (Ge 10:15-18; 1Cr 1:13-16) No kasta, dagiti Sidonio ket Canaanita. (Jos 13:4-6; Uk 10:12)Dagitoy, agraman ti sabsabali pay, inawaganda ti dagada iti Canaan. Iti maysa a sinsilio idi tiempo ni Antiochus Epiphanes, ti Sirofenicia a siudad ti Laodicea ket nadeskribir kas “ina a siudad ti Canaan.”
Idi agangay, nupay kasta, kinaykayat dagiti Griego nga awagan dagitoy a Canaanita a Sidonio iti sabali pay a termino, dagiti taga Fenicia. Gapuna, ti Canaanita, Sidonio, ken taga Fenicia ket nagnagan a no dadduma mapagsisinnukat a nausar maipaay iti isu met laeng a tattao. Kas pagarigan, iti padto ni Isaias, ti Fenicia ket naawagan “Canaan.”—Isa 23:11; JP; RS; Rbi8 ftn.
Daga Dagiti Komersiante nga Aglaylayag iti Baybay. Karaman dagiti taga Fenicia kadagiti agdindinamag a tattao nga aglaylayag iti baybay iti kadaanan a lubong. Natalged nga agdaliasat dagiti barkoda gapu iti kadakkelda. Nangato dagitoy agpadpada iti purua ken iti kutit, akaba ti awananda, ket makapaglayag dagitoy agpadpada babaen kadagiti layag ken kadagiti gaud. (Eze 27:3-7) Dagiti sasakayan ti Fenicia ti naaramat maipaay iti kaaduan a komersio iti Mediteraneo. Idi maika-11 a siglo K.K.P., dagiti taga Fenicia nga “adipen ni Hiram” ti inaramat ni Solomon a mangkuyog kadagiti barkona a mapan idiay Tarsis (Espania). (2Cr 9:21) Iti bunggoy dagiti barko ni Solomon a naibaon manipud Ezion-geber a mapan idiay Ofir, nausar met dagiti lumalayag a taga Fenicia. (1Ar 9:26-28; 10:11) Idi maikapito a siglo K.K.P., aglaylayag pay laeng dagiti sasakayan ti Fenicia a mapan idiay Tarsis ket agyaw-awidda iti pirak, landok, lata, ken buli.—Eze 27:12.
Dagiti Arte ken Paglaingan. Dagiti taga Fenicia a managobra iti metal nalaingda iti panagsukog, panagpitpit, ken panagkitikit kadagiti aruaten a balitok ken pirak. Ti dadduma pay a nasigo a tumatrabaho nalaingda iti panagkitikit iti kayo ken marfil, panagsukog iti aruaten a sarming, panagabel iti delana ken lienso, ken panagtina iti lupot. Nangnangruna a nagdindinamag ti Fenicia iti industriana a tina a purpura. Dagiti nagayad a pagan-anay a royal wenno Tyrian a purpura ti kanginginaan, ta ti sumagmamano a yarda ti lupot kasapulanna ti adu a ribu a murex, maysa a kita ti kappo—sangkatedted laeng a tina ti maala manipud iti tunggal kappo. Nadumaduma ti kinatayengteng wenno kinarangrang ti tina, agpannuray no sadino iti igid dagiti takdang ti Mediteraneo ti nakasarakan kadagiti kappo. Daytoy, agraman ti naisangsangayan a kinalaing dagiti tumitina a taga Fenicia a masansan a nagusar iti proseso a panangpamindua wenno panangpamitlo iti panagtina, imbungana ti pannakapataud ti adu a kita ti nangingina a tela a kaykayat unay dagidiay nangato ti saadna wenno natatan-ok a tattao.—Eze 27:2, 7, 24.
Idi tiempo ni David ken ni Solomon, agdindinamag dagiti taga Fenicia kas agtagtaga kadagiti bato a pagbangon ken kas mammakir a nalalaing nga agituang kadagiti dadakkel a kayo ti kabakiranda.—2Sm 5:11; 1Ar 5:1, 6-10, 18; 9:11; 1Cr 14:1.
Relihion. Kas Canaanita, inannurot dagiti taga Fenicia ti nakaro ti kinaalasna a relihion a naisentro iti dios ti kinabunga a ni Baal; ramanen dayta ti sodomia, bestialidad, ken seremonial a kinabalangkantis, kasta met dagiti makaparurod a seremonia iti panagisakripisio iti ubing. (Kitaenyo ti LADAWAN, Tomo 1, p. 739; CANAAN, CANAANITA Num. 2 [Panangparmek ti Israel iti Canaan].) Ti Fenicia a siudad ti Baalbek (a. 65 km [40 mi] iti amianan a daya ti Beirut) nagbalin a maysa kadagiti dadakkel a sentro ti panagdaydayaw iti adu a didiosen iti kadaanan a lubong; kadagidi tiempo dagiti Romano, naipatakder sadiay dagiti dadakkel a templo agpaay iti nadumaduma a dios ken diosa, a dagiti rebba dagitoy ket makita pay laeng itatta.
Idi primavera ti 31 K.P., adda sumagmamano nga agnanaed iti Fenicia a nangiparangarang iti pammati babaen ti panagdaliasatda nga agpauneg nga agturong iti Galilea tapno dumngegda ken Jesus ken tapno maagasan dagiti an-annayenda. (Mr 3:7-10; Lu 6:17) Makatawen wenno nasursurok pay kalpasanna, sinarungkaran ni Jesus dagiti tanap iti dapnis ti Fenicia ket dinayawna unay ti pammati ti maysa a babai a taga Sirofenicia nga agnanaed sadiay, nga iti kasta namilagruan nga inagasanna ti anakna a babai a nagunggan iti sairo.—Mt 15:21-28; Mr 7:24-31.
Idi rimsua ti pannakaidadanes idiay Judea kalpasan ti pannakapapatay ni Esteban kas martir, sumagmamano a Kristiano ti nagkamang idiay Fenicia. Sadiay, iti sumagmamano a tiempo, inwaragawagda ti naimbag a damag kadagiti Judio laeng. Ngem kalpasan ti pannakakomberte ni Cornelio, dagiti kongregasion a buklen ti naglalaok a Judio ken di Judio nangrugida a tumanor iti dapnis ti Fenicia kasta met iti dadduma pay a paset ti Imperio ti Roma. Sinarungkaran ni apostol Pablo ti sumagmamano kadagitoy a kongregasion idiay Fenicia kabayatan dagiti panagdaliasatna; ti maudi a nailanad nga isasarungkarna kadagiti manamati sadiay ket idiay Sidon bayat ti panagturongna idiay Roma kas balud idi agarup 58 K.P.—Ara 11:19; 15:3; 21:1-7; 27:1-3.