GENESIS, LIBRO TI
Ti umuna a libro ti Pentateuko (Griego a sao maipaay iti “lima a lukot” wenno “nagkalima a tomo”). “Genesis” (kaipapananna ti “Namunganayan; Pannakaipasngay”) ti impanagan ti Griego a Septuagint iti umuna kadagitoy a libro, idinto ta ti Hebreo a paulona a Bereʼ·shithʹ (Idi Punganay) naala iti umuna a sao iti panglukat a sasao dayta.
No Kaano ken Sadino a Naisurat. Ti libro ti Genesis nabatad a paset ti maymaysa nga orihinal a surat (ti Torah), ket mabalbalin a nakompleto ni Moises idiay let-ang ti Sinai idi tawen 1513 K.K.P. Kalpasan ti Genesis 1:1, 2 (a mangsalsalaysay iti pannakaparsua ti langlangit ken ti daga), ti libro nabatad a saklawenna ti kapaut a rinibu a tawen a nairaman iti pannakaisagana ti daga maipaay a pagnaedan ti tao (kitaenyo ti ALDAW; PANAMARSUA, PARSUA), ket kalpasan dayta saklawenna ti periodo manipud pannakaparsua ti tao agingga iti tawen 1657 K.K.P., idi natay ni Jose.—Kitaenyo ti KRONOLOHIA (Manipud Pannakaparsua ti Tao Agingga iti Agdama).
Nangisurat. Ti isusupiat a sigud nga indatag ti sumagmamano a managduadua a ti panagsurat saan a pagaammo idi kaaldawan ni Moises ket laksiden itan ti kaaduan. Iti librona a New Discoveries in Babylonia About Genesis (1949, p. 35), ipatuldo ni P. J. Wiseman a ti arkeolohikal a panagsirarak mangipaay iti naruay a pammaneknek a “ti arte ti panagsurat nangrugi kadagiti kasapaan a tiempo ti pakasaritaan a pagaammo ti tao.” Gistay amin nga agdama-aldaw nga eskolar bigbigenda a ti panagsurat nabayagen nga adda sakbay pay ti tiempo ni Moises (idi maikadua a milenio K.K.P.). Ti sasao a kas iti daydiay masarakan iti Exodo 17:14, “Isuratmo daytoy iti libro kas maysa a pakalaglagipan,” patalgedanda ti kinapudno a ti panagsurat gagangayen a maar-aramid idi kaaldawan ni Moises. Nupay addaan ni Adan iti pannakabael a mangpartuat iti maysa a porma ti panagsurat, yantangay kas perpekto a tao, isu impaayan ti Dios iti maysa a pagsasao, buyogen ti pannakabael a naan-anay a mangaramat iti dayta, awan ti pammaneknek iti Biblia nga inaramidna dayta.—Ge 2:19, 23.
Nangalaan ni Moises iti impormasion nga inlanadna iti Genesis?
Amin nga impormasion nga adda iti libro ti Genesis nainaigda kadagiti pasamak a naaramid sakbay ti pannakaipasngay ni Moises. Mabalin a direkta a naawat dayta babaen ti nadibinuan a palgaak. Nabatad nga adda la ketdi maysa a tao nga immawat iti impormasion a nainaig kadagiti pasamak sakbay ti pannakaparsua ti tao iti kasta a pamay-an, mabalin a ni Moises wenno maysa nga immun-una ngem isu. (Ge 1:1-27; 2:7, 8) Nupay kasta, daytoy nga impormasion ken dagiti nabatbati a detalye mabalin a nayallatiw ken Moises babaen iti berbal a tradision. Gapu iti napaut a panagbiag ti tattao iti dayta a periodo, mabalin a ti impormasion dimmanon ken Moises manipud ken Adan babaen iti lima laeng nga agsasaruno a tattao, awan sabali, da Matusalem, Sem, Isaac, Levi, ken Amram. Kas maikatlo a posibilidad, mabalin a nakagun-od ni Moises iti adu kadagiti impormasion maipaay iti Genesis manipud kadagiti adda idin a sursurat wenno dokumento. Idi pay maika-18 a siglo, daytoy a panangmatmat ti intandudon ti Olandes nga eskolar a ni Campegius Vitringa, nga imbasarna ti konklusionna iti masansan a panagparang iti Genesis (sangapulo a daras) ti sasao (iti KJ) a “dagitoy ti kaputotan ti (wenno, ni),” ken, iti maminsan, ti sasao a “daytoy ti libro dagiti kaputotan ni.” (Ge 2:4; 5:1; 6:9; 10:1; 11:10, 27; 25:12, 19; 36:1, 9; 37:2) Iti daytoy a sasao, toh·le·dhohthʹ ti Hebreo a sao maipaay iti “kaputotan,” ket ad-adda nga umiso a maipatarus kas “dagiti pakasaritaan” wenno “dagiti namunganayan.” Kas pagarigan, saan la ketdi a maitutop ti sasao a “kaputotan ti langlangit ken ti daga,” idinto ta maikanatad ti “pakasaritaan ti langlangit ken ti daga.” (Ge 2:4) Maitunos iti daytoy, ti Aleman a patarus nga Elberfelder, ti Pranses a Crampon, ken ti Espaniol a Bover-Cantera aramatenda amin ti termino a “pakasaritaan,” kas iti Baro a Lubong a Patarus. Awan duadua a no kasano nga interesado itatta dagiti tattao iti umiso a rekord ti pakasaritaan, kasta met nga interesado iti dayta dagiti tattao nanipud pay idi un-unana.
Nupay awan ti pammaneknek iti Biblia, natarusan ni Vitringa ken ti dadduma a ti toh·le·dhohthʹ iti Genesis ket tumukoy iti adda idin a naisurat a historikal a dokumento nga ik-ikutan ni Moises ken nagpannuray iti kaaduan nga impormasion a nailanad iti Genesis. Patienda a dagiti nadakamat a tattao a direkta a nainaig kadagita a “pakasaritaan” (Adan, Noe, annak ni Noe, Sem, Tare, Ismael, Isaac, Esau, ken Jacob) ket mabalin nga isuda dagiti mannurat wenno sigud nga agik-ikut kadagidiay a naisurat a dokumento. Nupay kasta, daytoy a kapanunotan saanna latta a mailawlawag no kasano a naadda iti ikut ni Moises ti amin a kakasta a dokumento. Saanna met a mailawlawag no apay a dagiti dokumento a naala kadagiti tattao a saan a nabigbig kas matalek a managdaydayaw ken Jehova (kas kada Ismael ken Esau) ti agbalin a gubuayan ti adu nga impormasion a naaramat. Posible unay a ti sasao a “Daytoy ti pakasaritaan ti (wenno, ni)” ket agpaay kas introduksion laeng tapno nalaklaka a bingayen ti nadumaduma a benneg ti intero a pakabuklan ti atiddog a pakasaritaan. Idiligyo ti panangaramat ni Mateo iti umasping a sasao kas pangirugi iti Ebangheliona.—Mt 1:1; kitaenyo ti PANAGSURAT.
Awan ngarud ti magtengan a piho a konklusion no maipapan iti mismo a gubuayan a nangalaan ni Moises iti impormasion nga inlanadna. Imbes a babaen iti maysa laeng kadagiti naibinsabinsa a pamay-an, mabalin a nagun-od ti impormasion babaen kadagiti amin a tallo a pamay-an—mabalin a babaen iti direkta a nadibinuan a palgaak, berbal a pannakayallatiw ti mensahe, wenno naisurat a rekord. Ti napateg a punto isu daytoy: ni Jehova a Dios indalanna ni mammadto Moises, ngarud ti panagsuratna ket babaen ti nadibinuan a pannakapaltiing.—2Pe 1:21.
Daytoy a libro ket agpaay idi kas naipaltiing a giya iti masanguanan a kapkaputotan. Maibasa dayta kadagiti umili iti adu a pasamak (De 31:10-12; 2Ar 23:2, 3; Ne 8:2, 3, 18), ket ti ar-ari ti Israel masapul nga agsursuroda manipud iti dayta.—De 17:18, 19.
Ti “Dokumentario a Teoria” Dagiti Kritiko. Maysa a teoria ti indatag ti sumagmamano a kritiko ti Biblia a ti Genesis ket saan a gapuanan ti maymaysa a mannurat wenno mananggupgop, awan sabali, ni Moises, no di ket gapuanan dayta ti nadumaduma a mannurat, a ti sumagmamano kadagitoy nagbiagda nabayag kalpasan ti tiempo ni Moises. Maibatay iti pagarup a panagduduma ti estilo ken panagaramat iti sasao, intandudoda ti makunkuna a dokumentario a teoria. Sigun iti daytoy a teoria, adda tallo a gubuayan ti impormasion, nga awaganda iti “J” (Jahwist), “E” (Elohist), ken “P” (Priest Codex). Gapu iti mamindua a pannakadakamat ti maysa a pasamak wenno gapu iti panagaarngi dagiti salaysay a masarakan iti nadumaduma a paset ti Genesis, ti sumagmamano manginayonda iti kanayonan pay a gubuayan ti impormasion, a sinasinaenda pay ketdi ti libro ti Genesis ket kunaenda nga adda aganay 14 a nadumaduma a gubuayan. Irupirda nga agduduma ti panangmatmat ken teolohia dagitoy a nadumaduma a gubuayan wenno mannurat, ngem ipettengda a ti Genesis, bilang napagmaymaysa a gapuanan dagitoy a gubuayan, ket maikuna latta a maysa nga agsisilpo a salaysay. Adu dagiti di lohikal a punto nga aramatenda kas pangsuporta kadagiti teoriada, a ti sumagmamano kadagita ket mabalin a dakamaten.
Ti orihinal a nakaibatayan ti dokumentario a teoria isu ti pannakaaramat ti nagduduma a titulo maipaay iti Dios; kuna dagiti kritiko a daytoy ti mangipatuldo a nadumaduma ti mannurat. Nupay kasta, makita ti di kinanainkalintegan ti kasta a panangmatmat agsipud ta iti maysa laeng a bassit a paset ti Genesis, masarakantayo dagiti sumaganad a titulo: “ti Kangatuan a Dios” (ʼEl ʽEl·yohnʹ, Ge 14:18); “Namataud iti langit ken daga” (14:19); “Soberano nga Apo” (ʼAdho·naiʹ, 15:2); “Dios ti panagkita” (16:13); “Dios a Mannakabalin-amin” (ʼEl Shad·daiʹ, 17:1); “Dios” (ʼElo·himʹ, 17:3); ‘ti pudno a Dios’ (ha·ʼElo·himʹ, 17:18); “Ukom ti intero a daga” (18:25). Ti panangaramat iti daytoy kas pangibatayan iti panangikuna a ti tunggal maysa kadagitoy a benneg gapuanan ti sabali a mannurat ket mangpataud iti dadakkel a parikut ken agbalin a di lohikal. Ngem kinapudnona, ti nadumaduma a titulo a nayaplikar iti Dios iti Genesis naaramat gapu iti kaipapananda, nga ipalgakda ti nadumaduma a galad ni Jehova, ti nadumaduma nga aramidna, ken dagiti pannakilangenna iti ilina.
Ti dadduma pay a pagarigan ket: Gapu iti pannakaaramat ti sao a ba·raʽʹ, ‘pinarsua,’ naikuna a ti Genesis 1:1 ket insurat ti gubuayan a maaw-awagan “P.” Nupay kasta, ti isu met laeng a sao masarakantayo iti Genesis 6:7 iti gubuayan a maipagpagarup a “J.” Ti sasao a “daga ti Canaan” nga agparang iti sumagmamano a teksto (a karaman kadagita ti Ge 12:5; 13:12a; 16:3; 17:8) naikuna a naisalsalumina a pakailasinan ti mannurat a pagaammo kas “P”; gapuna, patien dagitoy a kritiko a ti “P” ti nangisurat kadagitoy a teksto. Ngem iti kapitulo 42, 44, 47, ken 50, ti isu met laeng a sasao masarakantayo kadagiti surat a kunaen dagiti isu met laeng a kritiko kas gapuanan ti “J” ken “E.” Gapuna, nupay kunaen dagiti kritiko a kasapulan dagiti teoriada tapno mailawlawag dagiti naipagarup a di panagtutunos iti Genesis, ipakita ti panangusig a dagiti teoria a mismo ket napnuan kadagiti di panagtutunos.
No ti tunggal paset ken tunggal sentensia ti material a naikuna a karaman iti tunggal teoretiko a gubuayan maisina manipud salaysay ti Genesis, ket kalpasanna masangal manen, ti resultana ket adu a salaysay a ti tunggal maysa ket di lohikal ken agsisimparat. No patientayo a dagitoy a nadumaduma a gubuayan ket inaramat ken pinagtitipon ti maysa a mananggupgop iti naud-udi a tiempo, mapilitantayo a mamati a dagitoy nga agsisimparat a salaysay, sakbay a napagmaymaysa, ket inakseptaren ti nasion ti Israel kas historikal ken inar-aramatdan iti adu a siglo. Ngem asino koma a mannurat, nangnangruna no maysa a historiador, ti mangsangal iti kakasta nga agsisina a salaysay, ket no aramidenna ti kasta, ania koma a nasion ti mangakseptar kadagita kas pakasaritaan dagiti umilina?
Kas panangyilustrar iti di kinanainkalintegan dagiti manangitandudo iti “dokumentario a teoria,” kastoy ti kunaen ti Egiptologo a ni K. A. Kitchen: “Iti kritisismo mainaig iti Pentateuko, nabayagen a kaugalian a ti pakabuklan ket bingbingayen iti nadumaduma a dokumento wenno ‘im-ima’. . . . Ngem ti kaugalian a kritisismo mainaig iti Daan a Tulag iti panangikuna a dagitoy nga aspeto adda iti nadumaduma nga ‘im-ima’ wenno dokumento ket agbalin a nabatad a di lohikal no mayaplikar iti dadduma pay a kadaanan a sursurat iti Daya nga addaan iti kasta met laeng a kasasaad.” Kalpasanna dakamatenna ti maysa a pagarigan manipud Egipcio a biograpia a mabalin a maikuna a gapuanan ti nadumaduma nga “im-ima,” no mausar dagiti teoretiko a pamay-an nga inaramat dagiti kritiko ti Genesis. Ngem ipakita ti pammaneknek a dayta a gapuanan ket “napanunot, naputar, naisurat, ken naikitikit iti las-ud ti sumagmamano a bulan, lawlawas, wenno nakurkurang pay. Ti estilo dayta, nga agbalbaliw laeng sigun kadagiti topiko a maus-usig ken iti maikanatad a pamay-an iti panagidatag, ipasimudaagna a saan la ketdi a gapuanan ti nadumaduma nga ‘im-ima.’” (The New Bible Dictionary, inurnos ni J. Douglas, 1980, p. 349) Iti kinapudnona, ti kinakapuy dagiti teoria dagiti kritiko degdeganna ti bileg ti pammaneknek a maymaysa laeng a tao, ni Moises, ti nangirekord iti agkakanaig ken agtutunos a salaysay a masarakan iti Genesis kas impaltiing ti Dios.
Ti Kinahistorikal ti Genesis. Ti Genesis ti kakaisuna a gubuayan a pagaammo ti tattao a mangipaay iti lohikal ken agtutunos a pakasaritaan ti bambanag manipud punganay. No awan ti linaonna a pudpudno a pakasaritaan maipapan iti umuna a lalaki ken babai, ti laeng koma adda kadatayo ket dagiti parparbo nga estoria wenno mangisimbolo a panangilawlawag maipapan iti punganay ti tao a masarakan kadagiti salaysay ti pagano a nasnasion maipapan iti panamarsua. No idilig ti libro ti Genesis kadagiti pagano a salaysay maipapan iti panamarsua, silalawag a makita a nasaysayaat ti salaysay ti Biblia.
Gapuna, kunaen ti kangrunaan a Babiloniko a sarsarita a ti dios a ni Marduk, ti kangrunaan a dios ti Babilonia, pinapatayna ti diosa a ni Tiamat, kalpasanna innalana ti bangkayna ket “biningayna iti dua a kapaset a kasla iti kappo: Ti kaguduana impangatona ket pinagbalinna a tangatang.” Iti kasta, naadda ti daga ken ti tangatangna. No maipapan iti pannakaparsua ti natauan a biag, kunaen daytoy a sarsarita a dagiti didios tiniliwda ti dios a ni Kingu ket “impatawda kenkuana ti basolna ket ginessatda ti ur-uratna. Babaen iti darana sinukogda ti tao.” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni James Pritchard, 1974, p. 67, 68) Dagiti Egipcio a sarsarita maipapan iti panamarsua ramanenda met ti ar-aramid ti sumagmamano a didios, ngem saanda nga agtutunos no asino a dios ti siudad ti namunganay iti panagparsua (no daydiay dios ti siudad ti Memfis wenno ti Thebes). Kunaen ti maysa nga Egipcio a sarsarita a ti dios-init a ni Ra pinarsuana ti sangatauan manipud luluana. Dagiti Griego a sarsarita kapadpadada dagiti sarsarita dagiti taga Babilonia. Dagiti kadaanan a rekord dagiti Tsino ket kaaduanna a kalendario ken kronolohikal a pattapatta wenno rekord a pakaseknan laeng ti maysa a lugar ken iti apagbiit a tiempo.
Awan uray maysa kadagita a kadaanan a gubuayan ti impormasion ti makaipaay kadatayo iti pakasaritaan, kapuonan, ken kronolohia a kas iti ipaay ti libro ti Genesis. Iti pangkaaduan, mapagduaduaan ken makariro ti sursurat dagiti kadaanan a nasion no maipapan iti kinasiasino dagiti namangon iti nasionda. Naiduma unay ti kinaeksakto ken kinadetalyado ti pamay-an a pannakaidatag ti nagkauna a pakasaritaan ti Israel. Iti kinapudnona, inanamaentayo a kasta maigapu iti panggep ti Dios maipaay iti ilina. Ibaga kadatayo ti Biblia a ti nasion ti Israel ket direkta a tinarawidwidan ti Dios ken nakilangen kadagidi ammada, nangnangruna kada Abraham, Isaac, ken Jacob. Kalpasanna inaramatna ni Moises iti naisangsangayan unay a pamay-an, a babaen kenkuana impaayna iti Israel ti Linteg a nangipasdek kadakuada kas maysa a nasion. Nailanad ti pakasaritaan ti Israel saan laeng nga agpaay a pakagunggonaan ti Israel no di ket pakagunggonaan met dagiti amin a mangadal iti daldalan ken pannakilangen ti pudno a Dios tapno agserbida kenkuana.
Kas sungbatna kadagidiay mangibilang a sarsarita wenno sariugma ti adu a paset ti Genesis, kuna ni Wilhelm Möller: “Iti panagkunak saan a nakappapati nga iti aniaman a puli, dagiti parbo nga estoria ken sarsarita ket nagbalin nga ad-adda a maakseptar kas aktual a kinapudno bayat ti panaglabas ti tiempo, iti kasta nalabit situtuloktayo itan a mangakseptar kadagiti estoria ti Nibelungenlied wenno Red Riding Hood kas pudno a pakasaritaan. Ngem sigun kadagiti kritiko, kastoy la ketdi ti napasamak iti Israel.” (The International Bible Encyclopaedia, inurnos ni J. Orr, 1960, Tomo II, p. 1209) Ituloyna a kunaen a dagiti mammadto inakseptarda kas umiso ti salaysay ti pannakadadael ti Sodoma ken Gomorra (Isa 1:9; Am 4:11) ken inakseptarda kas pudpudno a persona da Abraham, Isaac, ken Jacob. (Isa 29:22; Mik 7:20) Saan laeng a daytoy, no di ket iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ni Abraham nadakamat iti adu a paset, dinakamat pay ketdi ni Jesu-Kristo iti Mateo 22:32, mainaig iti argumento maipapan iti panagungar. Nagaramat koma ni Jesus iti sabali a pangngarig no saan a pudpudno a nagbiag da Abraham, Isaac, ken Jacob.—Mt 22:31-33.
Pateg ti Libro. Ibaga kadatayo ti Genesis no kasano a napaadda ti uniberso. Nabatad ti panangdeskribirna kadagiti pagsidsiddaawan iti panamarsua, iti wagas a di malab-awan dagitoy ti kangrunaan a panggep ti libro. Daytoy a libro saan ngarud a kas kadagiti pagano a sarsarita iti panamarsua, a mangipangpangruna kadagitoy a pagsidsiddaawan ken agaramat kadagiti di lohikal a kapanunotan ken agdadata a kinaulbod tapno maipaganetgetda dagita. Salaysayen ti Genesis ti aramid a panamarsua, ken ipakitana ti panggep ti Dios iti panangparsuana iti tao, ti relasion ti tao iti Dios, ken ti relasion ti tao iti an-animal. Ibagana kadatayo ti makagapu iti ipapatay ken riribuk a mapaspasaran ti sangatauan ken ti namnama a pannakaispal. Ipatuldona nga amin a tattao nagtaudda iti maymaysa a tao a ni Adan, a nagbasol ken nakaipukaw iti biag nga agpaay kadagiti putotna; iti kasta matulongannatayo dayta a mangtarus no kasano a ti subbot a sakripisio ti maymaysa a tao, ni Jesu-Kristo, maabbonganna ti basbasol ti sangatauan. Ti Genesis tulongannatayo a makakita no kasano a ti simboliko a serpiente, ni Satanas a Diablo, pinataudna ti isyu ti kinaumiso ti kinasoberano ti Dios. Ipasiguradona ti pannakadadael ni Satanas, kasta met nga ipaayna ti sigurado a namnama a pannakabang-ar ti sangatauan. Ibinsabinsana ti namunganayan ti Babilonia ken, ngarud, ti isuamin nga ulbod a relihion ditoy daga kalpasan ti Layus, iti kasta tumulong kadatayo a mangammo iti pakabigbigan ti Babilonia a Dakkel iti libro ti Apocalipsis.—Kitaenyo ti BABILONIA A DAKKEL.
Kinuna ni Jesus a no ti asinoman agserbi iti Dios, dayta a tao masapul nga agdaydayaw Kenkuana buyogen ti espiritu ken kinapudno. (Jn 4:24) Idatag ti salaysay ti Genesis ti kinapudno maipapan iti punganay ti tao ken kadagiti pannakilangen kenkuana ti Dios. Yantangay pudno ti isuamin a nailanad iti Genesis, saan ket a sarsarita laeng, mabalinantayo nga ammuen ti kinapudno maipapan iti pakasaritaan ti tao. Makitatayo nga agingga iti tiempo ti Layus, pudno unay nga ammo dagiti tattao ti kinapudno ti salaysay ti Biblia maipapan iti Eden, ta adda idi sadiay ti minuyongan ket iti ruanganna adda dagiti kerubin agraman ti dumardarang a kampilan. (Ge 3:24) Ngem dagidiay nangsurot kadagiti bukodda a tarigagay saanda nga inkankano dagiti kinapudno nga adda iti imatangda. Nupay kasta, ni Noe nagserbi iti Dios maitunos iti orihinal a panggep a nakaparsuaan ti tao, awan sabali, ti panagserbi Kenkuana, ken maitunos iti pudno a pakasaritaan. Kalpasan ti Layus, nupay nangyussuat ni Nimrod iti panagrebelde iti Dios idiay Torre ti Babel, dagiti patriarka a nagtaud iti linia ni Sem nagtalinaedda iti pudno a dalan ti biag. Idi tiempon a ti Dios organisarenna ti Israel nga agbalin a nasion ken itedna kadakuada ti Linteg, saan a dimteng dayta kadakuada a kasla maysa a banag a saanda a pulos ammo, a kasla ket tay maysa a dakkel a panagbalbaliw iti wagas ti panagbiagda. Saan, ta iti kagimongan dagiti patriarka naaramidandan ti adu kadagiti banag a masarakan iti Linteg. Kas kunaen ti Cyclopædia (1881, Tomo III, p. 782) da M’Clintock ken Strong: “Daytoy a teokrasia saan la ketdi a nakastrek iti pakasaritaan no awan ti mangiruangan a paspasamak. Nailanad kadagiti salaysay ti Genesis ti bambanag a nangiturong iti pannakaipasdek ti teokrasia.”
Kalpasanna, daytoy ti nangisagana iti dalan maipaay iti Mesias ken ti pannakabuangay ti kongregasion Kristiano. Idi dimteng ni Jesu-Kristo, di nagbayag isu nailasin dagidiay mangar-aramid iti amin a kabaelanda nga agbiag maitunos iti Linteg. Saan a kellaat lattan a nagparang ket impakaammona ti bagina kas naindaklan a manangisalakan ken panguluen nga awan ti aniaman a pamalatpatan maipapan iti kinasiasinona wenno pammatalged kadagiti kualipikasionna manipud iti pakasaritaan. Ti impormasion nga impaay a mismo ti Genesis ken agpatpatuloy tinulonganna dagiti nasingpet-panagpuspusoda a tattao a manglasin ken mangsurot kenkuana. Gapuna, maysa a nabileg nga organisasion dagiti Judio a Kristiano ti mabalin a maipasdek kas pamuon, naisagana a mangidanon iti makakombinsir a mensahe ti ebanghelio kadagiti nasion. Dagiti pagano a nasion ket inyadayo dagiti bukodda nga inapo manipud iti kinapudno. ‘Naisinada iti estado ti Israel ken ganggannaetda kadagiti tulag ti kari, ket awan ti namnamada ken iti lubong awananda iti Dios.’ (Efe 2:12) Gapuna, sakbay a makapagbalinda a Kristiano kasapulan nga adalenda dagiti prinsipio ti Dios manipud punganay.
Ngarud, ti Genesis agpaay kas napateg a pangibatayan iti panangtarus iti amin a sabsabali pay a libro ti Biblia ken nasken dayta iti Nakristianuan a sursuro. Ipasdekna ti tema maipaay iti Biblia, awan sabali, ti pannakaalangon ti kinasoberano ni Jehova ken ti naan-anay a pannakaitungpal ti panggepna maipaay iti daga, babaen iti Pagarianna iti sidong ti naikari a Bin-i. Malaksid pay iti kaunaan unay ken pamunganayan a padto iti Genesis 3:15, addaan ti Genesis iti adu a sabsabali pay a padto, a nakaad-adu kadagita ti natungpalen nanipud pay pannakaputar dayta.
[Kahon iti panid 885]
DAGITI TAMPOK TI GENESIS
Rekord ti panangparsua ken panangisagana ti Dios iti daga agpaay a pagnaedan ti tao, ti akem ti sangatauan iti panggep ti Dios, ken dagiti pannakilangen ti Dios iti tattao nga addaan pammati bayat ti agarup 2,300 a tawen ti nasapa a paset ti pakasaritaan ti tao
Saklawenna ti periodo manipud punganay ti pisikal a panamarsua agingga iti ipapatay ni Jose idiay Egipto (1657 K.K.P.)
Pannakaparsua ti pisikal a langlangit ken daga, ken ti pannakaisagana ti daga agpaay a pagnaedan ti tao (1:1–2:25)
Ti basol ken ipapatay sumrek iti lubong; “bin-i” maipadto kas manangispal (3:1–5:5)
Ti serpiente allilawenna ti babai; ti babai ken ni Adan manganda iti maiparit a bunga
Ti serpiente, ti babai, ken ni Adan masentensiaan; ti bin-i ti babai rumekennanto ti serpiente
Ni Cain, ti inauna nga anak da Adan ken Eva, papatayenna ti kabsatna a ni Abel
Kas kaitungpalan ti panangukom ti Dios, matay ni Adan iti edad a 930 a tawen
Dagiti nadangkes nga anghel ken tattao dadaelenda ti daga; ti Dios ipagtengna ti sangalubongan a Layus (5:6–11:9)
Mayanak ni Noe iti linia ni Set nga anak ni Adan; iti kaaldawanna, dagiti nasukir nga anghel mangasawada iti babbai ket iputotda dagiti Nefilim, maigamer dagitoy iti kinaranggas
Ikeddeng ni Jehova ti pannakadadael babaen iti layus ngem bilinenna ni Noe a mangibangon iti daong maipaay iti pannakataginayon ti pamiliana ken dagiti pamunganayan a kakikita ti an-animal
Dagiti danum ti layus lapunosenda ti intero a daga; madadael amin a tattao, agtaytayab a parparsua, ken an-animal iti daga nga adda iti ruar ti daong
Kalpasan ti Layus, iparit ni Jehova ti pannangan iti dara, ipalubosna ti dusa nga ipapatay maipaay iti panangpapatay, ken ipasdekna ti tulag mainaig iti bullalayaw, nga ikarina a saanen a pulos mangipagteng iti sabali pay a layus
Bayat ti maikadua a kaputotan a mayanak kalpasan ti Layus, rugian dagiti tattao ti mangibangon iti maysa a torre, a supringenda ti panggep ti Dios nga agwarasda a sisasaknap; riribuken ni Jehova ti pagsasaoda, nga iwarawarana ida
Dagiti pannakilangen ni Jehova ken Abraham (11:10–25:26)
Ni Abram a kaputotan ni Sem panawanna ti Ur kas panagtulnog iti awag ti Dios
Idiay Canaan, naikari ken Abram a ti bin-ina ti pakaitedan ti daga
Sumina ni Lot iti ulitegna a ni Abram, agnaed iti asideg ti Sodoma, makautibo, ken kalpasanna mawayawayaan babaen ken Abram; ni Melquisedec bendisionanna ni Abram
Ni Abram alaenna ni Agar kas kamalala, ket ni Agar ipasngayna ni Ismael
Baliwan ni Jehova ti nagan ni Abram iti Abraham, ken ti nagan ni Sarai iti Sara; maipasdek ti tulag ti panagkugit
Ti anghel ni Jehova ipakaammona ken Abraham a mangipasngayto ni Sara iti anak a lalaki—ni Isaac
Nabagaan maipapan iti pannakaukom ti Sodoma, agpakaasi ni Abraham maipaay kadagiti nalinteg
Dagiti anghel dagadagenda ni Lot ken ti pamiliana a panawanda ti Sodoma; madadael ti asawa ni Lot gapu iti panagsukir
Mayanak ni Isaac; agbanag iti pannakapagtalaw ni Ismael dagiti panangrurodna ken Isaac iti pannakapusotna
Kas panagtulnog ken Jehova, gayagayen ni Abraham nga isakripisio ni Isaac, ket umawat iti pammasiguro maipapan iti karkari iti tulag
Kalpasan ti ipapatay ni Sara, iyurnos ni Abraham ti panangala iti asawa maipaay ken Isaac
Ni Rebecca nga asawa ni Isaac ipasngayna da Esau ken Jacob
Ni Jacob (Israel) ken ti 12 nga annakna; mapan idiay Egipto maipaay iti pannakataginayon ti biag (25:27–50:26)
Ni Esau ilakona ken Jacob ti kalintegan iti pannakayanak maipaay iti maysa a pannangan; idi agangay, iti panangidagadag ni Rebecca, nagun-od ni Jacob ti pamendision nga inranta ni Isaac nga agpaay ken Esau, ket pumanaw ni Jacob nga agturong idiay Padan-aram, nga agsapul iti asawa
Ni Laban a kabsat ni Rebecca allilawenna ni Jacob iti panangtedna ken Lea kas asawa; kalpasanna, ni Jacob asawaenna ni Raquel; babaen kada Lea ken Raquel ken iti dua nga adipenda a babbai, naaddaan ni Jacob iti 11 nga annak a lallaki ken maysa nga anak a babai a ni Dina sakbay a panawanna ti Padan-aram a kaduana ti pamiliana
Makigubal ni Jacob iti maysa nga anghel, ket masulnot ti nagsuopan ti luppona; kumpet iti kasta unay iti anghel tapno umawat iti bendision, ket ti naganna masukatan iti Israel
Kalpasan ti sikakappia nga isasabetna ken Esau, agnaed ni Jacob iti Succot ken kalpasanna iti Siquem, a sadiay a mapilit ni Dina
Matay ni Raquel iti panangipasngayna iti maika-12 nga anak a lalaki ni Jacob, ni Benjamin
Gapu iti gurada ken Jose nga inauna ni Raquel, isu ilako ti kakabsatna iti ama; agbalin nga adipen ni Potifar idiay Egipto
Maibalud gapu kadagiti ulbod a pammabasol, maipasango ni Jose kadagiti kasasaad a ti pannakabaelna a mangibuksil kadagiti tagtagainep ket makagteng iti atension ni Faraon
Ibuksilan ni Jose dagiti tagtagainep ni Faraon maipapan iti nakaro a bisin ket mapagbalin a maikadua nga agturay iti Egipto
Gapu iti nakaro a bisin idiay Canaan, mapilitan dagiti annak ni Jacob a mapan idiay Egipto tapno mangalada iti taraon; kamaudiananna ipalgak ni Jose ti bagina kadagiti kakabsatna iti ama
Ni Jacob ken ti sangakabbalayanna umakarda idiay Egipto; aywanan ida ni Jose
Matay ni Jacob idiay Egipto kalpasan ti panangisawangna kadagiti naimpadtuan a pamendision iti annak ni Jose, da Efraim ken Manases, ken iti bukodna a 12 nga annak