NILO

Ti Griego a nagan a nayawag iti atiddog a karayan a ti makin-amianan a gingetna ket paset ti kadaanan nga Egipto. Daytoy ti makagapu no apay a nadam-eg ti daga ti Egipto. (MAPA, Tomo 1, p. 531) Iti Hebreo a Kasuratan, kanayon a matukoy ti karayan babaen ti termino a yeʼorʹ (no dadduma yeʼohrʹ). Ti mismo a sao kaipapananna ti “waig” wenno “kanal” (kas iti Daniel 12:5 ken Isaias 33:21) wenno “kanal a napno iti danum” (usok a naaramid iti panagminas, kas iti Job 28:10). Adda maysa a pannakaaramat naaramat ti yeʼorʹ kas pangtukoy iti Karayan Tigris (Hiddekel iti Biblia) idiay Mesopotamia. (Da 12:5-7; idiligyo ti 10:4.) Iti amin a dadduma pay a panagparangna, ti konteksto ti mangipamatmat no tumukoy dayta iti Nilo wenno, no pangadu ti pormana, tumukoy kadagiti kanal ti Nilo. (Sal 78:44; Isa 7:18) Ti Egipcio a nagan (jrw) ti karayan, a naar-aramat sipud Maikasangapulo ket Walo a Dinastia nga agpatpatuloy, ket umasping unay iti Hebreo a naganna.

Ti Pagdalanan ti Nilo. Ti Nilo ket ibilbilang ti kaaduan kas kaatiddogan a karayan ditoy daga. Ti kaatiddogna nga 6,671 km (4,145 mi) ket narukod manipud kadagiti gubuayan ti dandanumna, a mangrugi kadagiti danaw ti agdama a Rwanda ken Burundi. Dagitoy a gubuayan ket agayus iti Danaw Victoria, sa lumasat iti maysa a karayan agingga iti Danaw Albert (Danaw Mobutu Sese Seko); iti amianan daytoy a danaw, maawagan ti karayan kas Puraw a Nilo. Idiay Khartoum, agtipon ti Puraw a Nilo ken ti Asul a Nilo, nga agdissuor manipud bambantay ti makin-amianan nga Etiopia. Iti amianan ti Khartoum, agbalin ti karayan kas sentro ti Nilo, ket tumipon iti dayta ti dandanum ti maysa pay a karayan, ti Karayan Atbara, a sumabet iti Nilo iti agarup 300 km (190 mi) iti amianan a daya ti Khartoum. Kalpasanna agsikkosikko ti Nilo iti langalang a tanap ti makin-amianan a Sudan, a lumasat iti innem a tukad ti natangken a granito a bato a mamataud iti innem a dissuor iti nagbaetan ti Khartoum ken Aswan (Siene iti Biblia), ti paset a pagpatinggaan ti Nubia ken pangrugian ti kadaanan nga Egipto. Adu ti mapukaw a danumna nga agalibungubong gapu iti dumardarang nga init ken gapu ta maaramat dagita kadagiti irigasion ti Egipto. Kamaudiananna, ti dandanum ti Nilo agayus iti Baybay Mediteraneo agarup 2,700 km (1,700 mi) iti amianan ti Khartoum.

Medio akikid ti Ginget Nilo iti kaaduan a lugar a pagdalanan ti karayan. Agayus ti karayan iti maysa a ginget bayat ti ilalasatna iti Nubia, a sadiay desierto ti agsumbangir a sikiganna. Umakaba ti ginget iti amianan ti Aswan (maaw-awagan idi iti Makinngato nga Egipto), ngem dagiti bato a derraas iti agsumbangir a sikigan ket saan nga aginnaddayo iti nasursurok ngem 20 km (12 mi). Nupay kasta, no dumanon ti karayan iti amianan ti moderno a Cairo mabingay dayta iti dua a kangrunaan a sanga. Dagitoy a sanga ket maaw-awagan ita iti Rosetta ken Damietta, nga isu met ti nagan dagiti puerto a siudad nga adda iti wangawanganda iti igid ti Baybay Mediteraneo. Daytoy a panagsina ti dandanum ti Nilo pataudenna ti nalutulot a Delta ti Nilo. Idi un-unana, adda pay dadduma a sanga ti Karayan Nilo, kas paneknekan dagiti klasikal a Griego a historiador ken geograpo a nangdakamat iti lima agingga iti pito a sangsanga. Ngem dagitoy a sanga ken ti sumagmamano a kanal ket nabayagen a nagaburan iti lan-ak ken bimmassit wenno napukawdan.

Kinapateg ti Tinawen a Panaglayus. Ti naisangsangayan iti daytoy a dakkel a karayan isu ti tinawen nga idadakkelna ken ti pannakalayus dagiti igidna a nakayintaran dagiti kataltalonan. Mapasamak daytoy bayat ti napipigsa a tudtudo (kasta met ti panagrunaw ti niebe manipud bambantay) idiay Etiopia, a dayta ti mamagbalin a nakaap-apres ti Asul a Nilo a tumipon iti Puraw a Nilo ken mangyanud iti nadam-eg a lan-ak manipud bambantay ti Etiopia. Nayonan met ti Karayan Atbara ti dimmakkel nga agus, a dayta ti mamaglippias iti danum ti Nilo. Sakbay ti pannakabangon ti Aswan High Dam, dayta idi ti makagapu no apay a mangrugi nga agdakkel ti karayan iti Egipto manipud Hunio nga agpatpatuloy, ken aglippias bayat ti Setiembre sa agin-inut nga ages-es inton agangay. Iti panages-es ti dandanumna, maparabawan ti daga iti nakadamdam-eg a lan-ak.

Yantangay gistay saan nga agtudo idiay Egipto, naan-anay nga agpannuray ti panagtalon kadagitoy tinawen a pannakalayus dagiti nababa a daga. Ti epekto ti di umdas a panagdakkel ti danum ket kapada ti epekto ti tikag, nga agresulta iti panagbisin; ngem no nalabes ti panagdakkel ti danum, madadael dagiti irigasion (kasta met dagiti pagtaengan). Makita a maseknan dagiti Egipcio iti kalalainganna a kaadu ti danum ti layus gapu kadagiti Nilometro (dagiti pagrukod iti kaadalem ti karayan) a natakuatan kadagiti kadaanan a disso. No awan dagitoy a panaglayus, agbalin met a desierto ti agsumbangir nga igid ti karayan kas kadagiti desierto iti asidegna. Nupay kasta, agparang a kankanayon ti panagdakkel ken panages-es ti Nilo, malaksid iti sumagmamano a gundaway. Dayta ti makagapu nga iti intero a pakasaritaanna, naglatak ti Egipto gapu kadagiti naruay nga apit ken kinabaknangna manipud panagtalon.

Daytoy naan-anay a panagpannuray ti ekonomia ti Egipto iti dandanum ti Nilo ket nailadawan iti tagtagainep ni Faraon, ti pito a nalukmeg a baka a sumangsang-at manipud iti Nilo ken agar-arab iti karuotan ti Nilo, ken adda met pito a nakukuttong a baka a naggapu iti isu met laeng a lugar. Mayanatup nga iladawan daytoy ti pannakaibus ti naimbag nga apit gapu iti di nabunga a tawtawen nga epekto ti di umdas a panaglayus.​—Ge 41:17-21.

Ti panaglippias ti dandanum ti Nilo ket naaramat a pangiladawan iti isasarunson dagiti agmarmartsa a buyot (Jer 46:7, 8; 47:2, 3), idinto ta ti panagdakkel ken panages-es ti dandanumna ket inaramat ni mammadto Amos a pangiladawan iti riribuk a naikeddeng iti di matalek nga Israel. (Am 8:8; 9:5) Ti dadduma pay a mammadto inaramatda ti panagmaga ti Nilo a pangiladawan iti didigra a naikeddeng iti Egipto kas resulta ti panangukom ti Dios. Ti di panaglayus ti Nilo saanna laeng a pakapuyen ti panagtalon ken ti panagtaraken iti dinguen no di ket apektaranna pay ti panagkalap ken ti panagpataud iti lienso.​—Isa 19:1, 5-10; Eze 29:9, 10; Zac 10:11.

Tapno mapagtalinaed ti sumagmamano a danum ti layus a mausarto a pagpadanum bayat ti panagmumula, nangaramid dagiti Egipcio kadagiti tambak a daga tapno makulong ti napitak a dandanum kadagiti nalawa a pagurnongan a labneng. Iti kasta, idi inyeg ni Jehova ti umuna a saplit iti Egipto babaen ti panamagbalinna a dara ti danum, nagbalin a dara ti mismo a Nilo agraman ti danum kadagiti kanal ken kadagiti naruno a ban-awna, ken ti “naurnong a dandanumda.”​—Ex 7:14-25.

Dadduma Pay a Nainaig a Banag. Malaksid a ti Nilo ti pagtataudan ti danum agpaay kadagiti mula ken taraken nga an-animal, dayta met idi ti gubuayan ti danum nga inumen dagiti Egipcio. (Ex 7:18, 21, 24) Sumam-it ti danumna malaksid iti damo a panagdakkel ti karayan. Iti igid dagiti kanal ken dagiti naruno a ban-aw ti Nilo, agtubo ti adu a mula a papiro; dagitoy ti gubuayan ti material a pagsuratan dagiti Egipcio ken naaramat a pagaramid kadagiti barangay. (Isa 18:2) Dagiti takdang ken ban-aw nga aduan iti runo ket pagtaengan ti adu nga atap a tumatayab nga agkaan iti tukak ken dadduma pay a babassit a parsua. (Ex 8:5, 9-11) Kadagiti ladawan ti Egipto, naipakita ti panaganup iti tumatayab manipud kadagiti babassit a barangay. Naus-usar met a pagdigus ti dandanum ti Nilo; nailanad a nagdigus sadiay ti anak a babai ni Faraon. (Ex 2:5) Adda maysa a ladawan iti Egipto a mangipakita iti kasta a panagdigus ti maysa a natan-ok a babai a kaduana ti uppat nga adipenna a babbai. Ti Nilo met ti kangrunaan a pagdaliasatan iti intero nga Egipto. Dagiti barangay nga agpaamianan agdaliasatda a sumurot iti ayus, idinto ta dagidiay agpaabagatan (agpasurong) iduron ida dagiti kadawyan nga angin a sumrek manipud Baybay Mediteraneo iti amianan. Dagiti komersial a barko manipud Fenicia ken Creta mabalinda ti agpasurong nga agturong iti Thebes (No-amon iti Biblia; Na 3:8) ken iti labesna.

Nagpaay ti Nilo kas nabileg a depensa ti Egipto maibusor iti iraraut. Narigat a maraut ti Egipto manipud Nubia-Etiopia gapu kadagiti dissuorna iti abagatan, idinto ta nalapdan ti iseserrek ti dadakkel a buyot manipud kontinente ti Asia gapu iti nalutulot a daga iti aglikmut ti Delta a rehion. Insingasing ti sumagmamano nga eskolar a ti impasindayag ti Asirio nga Ari Senaquerib a panangpamagana iti amin a kanal ti Nilo babaen iti saksakana ket mangipamatmat iti panagtalekna a kabaelanna nga abaken dagiti depensa a napnuan-danum a kankanal a nanglikmut kadagiti siudad ken salindeg ti Egipto.​—2Ar 19:24.

Dagiti agsasaganad a panawen iti Nilo ti nakaibatayan ti kalendario dagiti Egipcio, nga addaan dayta iti tallo a panawen a sagpapat a bulan: ʼAkhet, wenno Panaglayus; Peret, ti Ilelettaw (nabatad a tumukoy iti daga bayat ti panages-es ti dandanum); ken Shomu, ti Namaga a panawen (kalgaw). Ti periodo a kaaduan ti trabaho ket iti tiempo a nakaad-adalem ti danum; no agtultuloy nga adalem ti danum, maiprograma ti panagbangon tapno adda maipaay a pagtrabahuan.

Ti simboliko a “dakkel nga ulimaw ti baybay a siuunnat iti tengnga dagiti kanal ti Nilo,” a nayaplikar ken Faraon iti libro ti Ezequiel, ket maipagarup a tumukoy kadagiti buaya a nagnaed iti Nilo sipud pay idi nagkauna a tiempo. (Eze 29:3-5) Masansan met nga adda idi dagiti hipopotamo sadiay, a kadawyan a nainaig iti animal a naawagan “Behemot” iti Job 40:15.

Dagiti Egipcio dinaydayawda ti Nilo kas dios ti kinabunga iti sidong ti nagan a Hapi. Nangnangruna a nailadawan daytoy a dios kas lalaki ngem addaan iti dadakkel a suso ti babai, nakoronaan ti ulona iti mulmula iti danum, ken adda barikes ti mangngalap iti nalukmeg a siketna. Tinawen a naangay dagiti piesta, a nabuyogan kadagiti sakripisio, kas pammadayaw kenkuana iti tunggal rugi ti panawen ti panaglayus. Kunaen ti sumagmamano nga eskolar a ti panagturong ni Faraon iti Nilo, a nadakamat iti Exodo 7:15, ket mainaig iti narelihiosuan a panagdaydayaw iti bigat, nupay mabalin a panagpagnapagna laeng dayta iti bigat wenno panangsukimat iti kangato ti karayan.