CUS

1. Ti kaunaan a nainaganan nga anak ni Ham ken ama ti innem nga annak: da Seba, Havila, Sabta, Raama, Sabteca, ken Nimrod. (Ge 10:6-8; 1Cr 1:8-10) Karaman ni Cus ken dagiti nainaganan a kaputotanna kadagidiay nagtaudan dagiti tattao idi a “naiwaras dagiti nasion iti daga kalpasan ti layus.” (Ge 10:32) Gapuna, nupay awan dagiti nadakamat a detalye iti salaysay ti Genesis maipapan a mismo ken Cus, nausar ti naganna iti intero a Hebreo a Kasuratan kas mangibagi kadagiti kaputotanna ken iti daga wenno kadagiti rehion a nagnaedanda, kas nadeskribir iti Num. 2.

Nupay kasta, mapaliiw ditoy a ni Cus ket nabatad unay a maysa a kangrunaan a nagtaudan (nalabit kadua ni Put) ti napugot a rasa ti natauan a pamilia (Jer 13:23), kas ipasimudaag dagiti lugar a nagnaedan ti sumagmamano kadagiti kaputotanna. Daytoy ti mangpaneknek a biddut ti teoria dagidiay mangipappapilit a ti lunod a nayebkas ken Canaan ket agaplikar kadagiti nangisit a tattao, ta awan ti kasta a nagtaud ken Canaan, ti kabsat ni Cus, no di ket inapo ti nadumaduma a Canaanita a tribu ti Palestina. (Ge 9:24, 25; 10:6) Ngarud, awan ti aniaman a Nainkasuratan a pannakainaig ti kinapugot ti sumagmamano a kaputotan ni Cus iti lunod a nayebkas ken Canaan.

2. Malaksid kadagiti salaysay iti kapuonan iti Genesis kapitulo 10 ken 1 Cronicas kapitulo 1, ken ti pannakausar ti nagan iti superskripsion ti Salmo 7, a nausig iti Num. 3, naaramat ti nagan a Cus iti amin a dadduma pay a teksto a tumukoy iti putot dayta nga anak ni Ham ken ti lugar a nagnaedanda.

Gapu iti anakna a ni Nimrod, nainaig ti nagan ni Cus iti Babel ken iti pagarian a binuangay ni Nimrod kadagidi tiempo kalpasan ti Layus. (Ge 10:8-12) Inaig ti dadduma ti nagan ni Cus iti kadaanan a siudad ti Kis, kas impalgak dagiti panagkabakab iti makimbaba a Mesopotamia iti asideg ti Babilonia, ket naikuna a dayta ti siudad a nangawatan dagiti emperador idi maikatlo a milenio K.K.P. idiay Babilonia iti titulo nga “ari ti lubong.” Nupay bin-ig a sarsarita laeng ti maysa a kadaanan a rekord a naawagan iti “The Sumerian King List,” naglaon dayta iti sasao a: “Kalpasan a ti Layus limmapunos (iti daga) (ken) idi a ti kinaari bimmaba (manen) manipud langit, ti (immuna a) kinaari ket idiay Kis.” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 265) Kastoy ti komento ni Propesor Albright idi tinukoyna daytoy a kadaanan a siudad: “Saan a nadakdakamat dayta iti Biblia, malaksid no ti Kis isu ti dati a Cus iti Gen. 10:8, a posible unay. No kasta, mabalin a ni Nimrod ket naibilang kas kaunaan nga agturay ti Kis.” (Analytical Concordance to the Bible ni Young, Suplemento iti “Dagiti Nabiit Pay a Takuat Kadagiti Daga iti Biblia,” ni W. Albright, 1955, p. 14) Ngarud, nupay ti Babilonia idi agangay ket naan-anayen a dinominaran ti Semitiko a panangituray, agparang nga adda sumagmamano a historikal a pammaneknek a tumunos iti rekord ti Biblia a nagturay sadiay dagiti Cusita sakbay dayta.

Ti “Daga ti Cus.” Saan a masigurado no sadino ti ayan ti “daga ti Cus” a natukoy iti Genesis 2:13 kas daga a sigud nga adda iti aglikmutna ti karayan Gihon, maysa kadagiti uppat a sanga ti “karayan nga agay-ayus manipud Eden.” (Ge 2:10) Iti daytoy a teksto, dagiti managipatarus iti Septuagint impaulogda ti Hebreo a sao maipaay iti “Cus” babaen iti Griego a nagan nga Etiopia. Idi umuna a tiempo gistay agpada ti kaipapanan ti nagan a Cus ken kadaanan nga Etiopia, ngem saan nga umiso a kunaen a kasta ti kaso iti Genesis 2:13. Kas panangtulad ni Josephus iti patarus ti Septuagint, innaigna ti Karayan Gihon iti Nilo. (Jewish Antiquities, I, 39 [i, 3]) Nupay kasta, gapu ta maymaysa ti gubuayan ti Gihon ken dagiti karayan Eufrates ken Tigris saan ngarud a mabalin ti kasta a pananginaig, malaksid no ibilang a binalbaliwan unay ti sangalubongan a Layus ti topograpia dayta a lugar.

Gapuna, ti termino a “Cus” iti Genesis 2:13 ket innaig ti dadduma nga eskolar iti Kassu wenno Kassita a masarakan kadagiti Asirio a kitikit, maysa nga ili a saan nga ammo ti namunganayanda a nagnanaed iti rehion a lantag ti bantay ti makintengnga nga Asia. Ti maysa nga artikulo ni P. English iti Journal of Near Eastern Studies (1959, Tomo XVIII, p. 49-53) iparangna ti pammaneknek nga idi un-unana adda dagiti nangisit a tattao a nagnanaed iti makin-abagatan a daya a nagsulian ti Nangisit a Baybay ken idi agangay iti rehion ti Caucasus a naam-amianan pay. Kunaenna nga agkanaig ti nagnagan dagiti rehion ti Abkhazia ken Khazaria a nagnaedan dagita a tribu, ken ti Cus iti Biblia. Siempre, adda posibilidadna a ti Cus iti Genesis 2:13 ket tumukoy iti sumagmamano a kameng ti pamilia ti Cusita a saan a kimmuyog kadagiti kaaduan a Cusita a nagpaabagatan no di ket nagnaedda iti rehion ti Asia Menor a nadeskribir iti ngato.

Ngem adda met dagiti agkuna a ti “daga ti Cus” a pinalawlawan ti Gihon ket adda iti Peninsula ti Arabia, gapu ta agpada ti tuktukoyen ti pannakaaramat ti nagan a “Cusan” ken iti “daga ti Midian” iti Habacuc 3:7, a ti Midian ket kadawyan a masarakan iti asideg ti Gulpo ti ʽAqaba. Mabalin a kasta nga Arabiano a “Cus” ti matuktukoy idi naawagan iti “Cusita” ti Midianita nga asawa ni Moises a ni Zipora.​—Ex 18:1-5; Nu 12:1.

Kalpasan ti Torre ti Babel. Kalpasan a nawarawara dagiti tattao idiay Babel gapu iti pannakariribuk ti pagsasaoda, agparang nga immakar a nagpaabagatan ti kaaduan a kaputotan ni Cus. Saan a masigurado no nakadanonda iti Africa babaen ti ipapanda nga umuna iti Peninsula ti Arabia sada bimmallasiw iti akikid a nagsabatan ti dua a baybay a pagaammo kas Bab el-Mandeb wenno no nagnaedda nga immuna iti Africa sada bimmallasiw a nagturong iti Arabia, nupay ti gagangayen a pannakainaig ti “Cus” iti Africa ket kasla ad-adda a maitunos iti naud-udi a nadakamat nga iyaakarda. Ti nagan ti anak ni Cus a ni Seba ket nainaig iti makindaya nga Africa, idinto ta dagiti nagan da Havila, Sabta, Raama, ken Sabteca ket gagangay a mainanaig kadagiti rehion iti Peninsula ti Arabia. (Kitaenyo ti sinaggaysa nga artikulo iti sidong ti nagnagan ti annak.) Mapaliiw a nupay ti nagnagan dagitoy nga annak ket agparang a tinaginayon dagiti tribu a nagtaud kadakuada, kasla saan a kasta ti napasamak iti nagan ni Nimrod, a ti naganna agparang iti kadaanan a historia nga agpaay iti maysa laeng a tao. Mabalin nga ipasimudaag daytoy nga awan a pulos anak ni Nimrod.

Nupay adda dagiti masarakan a Cusita idiay Arabia, ti kaaduan a pannakaaramat ti nagan a Cus iti Biblia ket nalawag a tumukoy iti maysa a rehion idiay Africa, ket no nabatad nga agkanaig dagitoy, dagiti managipatarus ipaulogda ti “Cus” kas “Etiopia.” Kanayon a nainaig dayta iti Egipto (Isa 20:3-5; 43:3; Jer 46:7-9) ken kasta met iti Libya. (2Cr 12:2, 3; Da 11:43; Na 3:9) Iparang ti Isaias 11:11 dagiti kadaanan a geograpiko nga awag iti paspaset ti rehion nga agpaabagatan manipud Delta ti Nilo: “Egipto” (wenno “Mizraim,” ditoy ket Makimbaba nga Egipto), “Patros” (Makinngato nga Egipto), ken “Cus” (Nubia-Etiopia). Dakamaten ti Ezequiel 29:10 ti pannakalangalang ti Egipto “manipud Migdol agingga iti Siene ken agingga iti beddeng ti Etiopia [Cus].” Gapuna, ti Cus wenno kadaanan nga Etiopia agparang nga adda idi iti labes pay ti Siene (agdama nga Aswan) ket, sigun iti pammaneknek ti arkeolohia, nagtultuloy iti abagatan nalabit agingga iti agdama a Khartoum. Ngarud, sinaklaw ti Cus ti agdama a Sudan ken ti kaabagatanan a paset ti moderno nga Egipto. Naikuna a “dagiti karayan ti Etiopia [Cus]” ket isu dagiti karayan a maaw-awagan Asul a Nilo ken Puraw a Nilo, nga idiay Khartoum ti pagsabtanda, ken kasta met ti Karayan Atbara, a tumipon iti Nilo iti abagatan ti maikalima a dissuor.​—Sof 3:10.

“Dagiti Arabo nga adda iti sibay dagiti Etiope [Ku·shimʹ]” (2Cr 21:16) ket mabalin nga isuda dagidiay tribu nga Arabo nga agnanaed iti makin-abagatan a laud nga igid ti baybay ti Peninsula ti Arabia ket ngarud sisasangoda iti Africa iti ballasiw ti Nalabaga a Baybay.

Kaaduan a paset ti daga ti Cus ket nabatad a natikag a desierto a pagilian. Nadeskribir ti “rehion dagiti karayan ti Etiopia” kas “daga dagiti umarimbangaw nga insekto nga addaan kadagiti payak” (Isa 18:1), a nalabit dagiti dudon nga agpangen idiay Etiopia ken Egipto ti matuktukoy; nupay kasta, dagiti lamok ti kunaen ti dadduma, ngem ipatuldo met ti dadduma a ti Hebreo a sao maipaay iti “umarimbangaw” (tsela·tsalʹ) ket umarngi ti pannakaibalikasna iti nagan nga inyawag dagiti tribu nga Oromo (Hamitiko a tattao nga agnanaed iti agdama nga Etiopia) iti ngilaw a tsetse (tsaltsalya). Dagiti produkto iti dayta a daga ket marfil, ballatinaw, balitok, napateg a batbato, landok, ken pagpabanglo, ken nadakamat met iti Biblia dagiti “komersiante ti Etiopia” (Isa 45:14) ken ti “topasio ti Cus.”​—Job 28:19.

Naud-udi a Pakasaritaan. Ti Cus, wenno Etiopia, ket sinakup ti Egipto idi agarup tiempo ti Ipapanaw ti Israel manipud Egipto, ket nagtultuloy daytoy iti agarup 500 a tawen. Ti pannakabagi nga agturay a mangtartarawidwid iti daytoy a pagturayan nga adda iti sidong ti Faraon ti Egipto ket pagaammo idi iti titulo nga “Anak ti Ari ti Kush.” Nabatad nga idi arinunos ti maikadua a milenio K.K.P., nakaluk-aten ti Etiopia iti panangituray ti Egipto. Kalpasan dayta, ti immuna a pakasarakan iti kabesera ti Etiopia ket idiay Napata, iti asideg ti maikapat a dissuor, ngem idi agangay addan idiay Meroë, agarup 210 km (130 mi) iti amianan nga amianan-a-daya ti Khartoum.

Dagiti mannakigubat nga Etiope ket karamanda kadagiti puersa ni Faraon Sisac a nangdarup iti Juda idi maikalima a tawen ni Rehoboam (993 K.K.P.). (2Cr 12:2, 3) Kalpasan ti maikasangapulo a tawen ni Ari Asa, wenno idi agarup 967 K.K.P., nagmartsa ni Zera nga Etiope a mangdarup iti Juda a kaduana ti maysa a milion a lallaki ngem naan-anay a naabakda idiay Maresah.​—2Cr 14:1, 9-15; 16:8.

Ipakita ti sekular a pakasaritaan nga iti naud-udi a paset ti maikawalo a siglo K.K.P. ti Etiopia pinarmekna ti Egipto ket inturayanna dayta iti agarup 60 a tawen. Napasamak daytoy bayat ti “Maikaduapulo ket Lima a Dinastia (ti Etiopia),” a ti karaman kadagiti agturay iti dayta ket ni Ari Taharqa, naawagan Tirhaca iti Biblia. Simmang-at daytoy nga ari maibusor kadagiti puersa ni Senaquerib idi rarautenda ti Juda (732 K.K.P.) ngem isu ket naabak idiay Elteque(h), sigun kadagiti Asirio a kitikit.​—2Ar 19:9; Isa 37:8, 9.

Rinaut dagiti Asirio nga Emperador Esar-haddon ken Asurbanipal ti Egipto bayat dagiti panagturayda, ket idi dinadael ni Asurbanipal (a. 684 K.K.P.) ti Thebes nga adda iti Makinngato nga Egipto (naawagan No-amon iti Na 3:8-10) naan-anayen a naparukma ti Egipto ken napagpatingga met ti panangdominar dagiti Etiope iti ginget ti Nilo. Daytoy ti kaitungpalan ti padto nga insawang ni mammadto Isaias agarup kagudua a siglo a nasapsapa.​—Isa 20:3-6.

Iti bakal ti Carquemis idi 625 K.K.P., karaman dagiti puersa ti Etiopia iti buyot ni Faraon Neco a naabak sadiay iti im-ima ni Nabucodonosor. (Jer 46:2, 9) Ti panangraut ni Nabucodonosor iti Egipto idi agangay (mabalin nga idi 588 K.K.P.) ket namataud kadagiti “nakaro nga ut-ot” iti Cus ken ‘panagpigerger ti managtalek iti bagi nga Etiopia [Cus].’​—Eze 29:19; 30:4-9.

Pinarmek ti Persiano nga Ari Cambyses II (529-522 K.K.P.) ti Egipto idi kaaldawan ni Faraon Psamtik III, ket daytoy ti nangilukat iti gundaway tapno ti Etiopia ket maiturayan ti Persia; maikuna ngarud a nagturay ni Asuero (Xerxes I) “manipud India agingga iti Etiopia [Cus].” (Est 1:1; 8:9) Kastoy ti kuna ni Xerxes iti maysa a kitikit kas pammatalged iti daytoy: “Dagitoy ti pagilian​—mainayon iti Persia​—a pagturturayak kas ari . . . ti India . . . (ken) Kus.”​—Ancient Near Eastern Texts, p. 316.

Naipadto a dagiti destiero a Judeano agsublida iti bukodda a daga manipud adayo a dagdaga, a pakairamanan ti Cus. (Isa 11:11, 12; idiligyo ti Sof 3:10.) Iti padto ni Daniel maipapan iti “tiempo ti panungpalan,” ti agresibo nga “ari ti amianan” ket nadeskribir a sumurot “kadagiti addangna” ti Etiopia ken Libya,” wenno, agtulnogda iti panangiturongna. (Da 11:40-43) Ti Etiopia (Cus) ket karaman met kadagiti nadangkes a buyot a pakibakal ni “Gog iti daga ti Magog” inton dumarup a kasla bagyo kadagidiay inummong manen ni Jehova “iti kamaudianan a paset dagiti tawen.” (Eze 38:2-5, 8) Nupay kasta, makaparagsak nga impadto ti salmista a ti Cus maibilangto kadagidiay mangipaay iti sagsagut iti Dios.​—Sal 68:29-32.

3. Ti superskripsion ti Salmo 7 kunaenna a dayta a salmo ket “maipapan iti sasao ni Cus a Benjaminita.” Awanen ti sabali pay a pannakadakamat daytoy a tao. No dayta a salmo ket nainaig ti nasapa a periodo ti pakasaritaan ni David, mabalin a ti sumagmamano a bumusbusor ken David iti palasio ni Saul ti matuktukoy; no nainaig dayta iti naud-udi a periodo, mabalin nga usaren dayta a nagan kas piguratibo a pangtukoy ken Simei a Benjaminita a nangilunod ken David.​—2Sm 16:5-8.