EDEN
[Pagragsakan].
1. Maysa a rehion a nangisaadan ti Namarsua iti kasla minuyongan a parke kas orihinal a taeng ti umuna a natauan a pagassawaan. Ti sasao a ti minuyongan adda “idiay Eden, a sumango iti daya,” nalawag nga ipasimudaagna a ti minuyongan sinaklawna laeng ti maysa a benneg ti rehion a naawagan Eden. (Ge 2:8) Nupay kasta, ti minuyongan idi agangay ket naawagan “minuyongan ti Eden” (Ge 2:15), ket kadagiti naud-udi a teksto, nadakamat dayta kas “Eden, ti minuyongan ti Dios” (Eze 28:13), ken kas “minuyongan ni Jehova.”—Isa 51:3.
Iti Septuagint, ti Hebreo a sao maipaay iti “minuyongan” (gan) ket naipatarus iti Griego kas pa·raʹdei·sos. Gapu iti daytoy, ti sao a “paraiso” ket mainaig iti minuyongan ti Eden.
Kunaen ti Genesis 2:15 a ti “Dios innalana ti tao ket insaadna iti minuyongan ti Eden.” Nupay kasla ipasimudaag daytoy a naparsua ti tao iti ruar ti minuyongan, ti ‘panangala’ ti Dios iti tao mabalin a tumukoy laeng iti panangbukelna ken panangparsuana iti dayta manipud kadagiti elemento ti daga, kalpasanna intudingna nga agnaed pay laeng dayta iti minuyongan a nakapataudan ti biagna. Naipaannong iti tao ti pannakatalon ken pannakaaywan daytoy a minuyongan. Ti kaykayo ken mulmula ti Eden ramanenna amin dagiti makaipaay iti napintas a buya kasta met dagiti makaipaay iti adu a nagduduma a taraon. (Ge 2:9, 15) Daytoy laeng a kinapudno ipasimudaagnan a nalawa a disso ti saklaw ti minuyongan.
Adu a nagduduma nga animal ti adda iti minuyongan. Ti Dios inyegna ken Adan ti “amin a naamo nga animal ken . . . agtaytayab a parsua iti langlangit ken . . . tunggal atap nga animal iti tay-ak,” a naipabiang ken Adan ti panangnagan kadagita kas maysa kadagiti kaunaan nga annongna. (Ge 2:19, 20) Ti daga ti Eden ket padpadanuman ti karayan nga “agay-ayus manipud Eden.” (Ge 2:10) Gapu ta lamolamo ti tao, mabalin nga ipapan a kalalainganna ken makaay-ayo idi ti klima.—Ge 2:25.
Ania ti naiparit a bunga idiay Eden?
Adda agbunga a kaykayo idiay Eden tapno ti tao “agpennek” a mangan. (Ge 2:16) Ngem maysa a kayo ti naiparit iti natauan a pagassawaan, daydiay “kayo ti pannakaammo iti naimbag ken dakes.” Inadaw ni Eva ti panangiparit ni Jehova a naited ken Adan a karaman iti dayta uray ti ‘panangsagid’ iti kayo, nga ipapatay ti dusa iti panangsalungasing ken di panagraem iti nadibinuan a linteg. (Ge 2:17; 3:3) Nadumaduma a panangilawlawag ti kunaen dagiti nabayagen a patpatien kas kaipapanan ti maiparit a bunga: simbolo ti seksual a panagdenna, nga inrepresentar ti maysa a “mansanas”; itakderanna laeng ti panangilasin iti umiso ken di umiso; ken ti pannakaammo a nagun-od no madanonen ti kinanataengan kasta met daydiay nagun-od iti kapadasan, a mabalin nga usaren iti naimbag wenno dakes. Nupay kasta, gapu iti bilin ti Namarsua nga “agbungakayo ken agadukayo ket punnuenyo ti daga” (Ge 1:28), ti bunga ti kayo saan ngarud a mabalin a tumukoy iti seksual a panagdenna agsipud ta awan pay idi ti sabali pay a pamay-an iti panagpataud ken panagpaadu malaksid iti seksual a panagdenna. Saan la ketdi a ti abilidad laeng a mangilasin iti umiso ken di umiso ti matuktukoy, ta ti awanan basol a tao masapul a mailasinna ti umiso ken di umiso tapno makapagtulnog iti bilin ti Dios. Saan met a ti pannakaammo a magun-od no madanon ti kinanataengan ti matuktukoy, ta saan a basol ti tao ti pannakagtengna iti kasta a kasasaad, ken saan met a lohikal a panunoten a ti Namarsua obligarenna ti tao nga agtalinaed iti di nataengan a kasasaadna.
Saan a dakamaten ti rekord ti Kasuratan no ania ti kakikita daydi a kayo. Ngem nalawag a ti kayo ti pannakaammo ti naimbag ken dakes ket simbolo ti nadiosan a kalintegan wenno karbengan nga ik-ikutan ti Namarsua iti tao. Dayta ti karbengan ti Dios a mangikeddeng kadagiti parsuana no ania ti “naimbag” ken “dakes,” iti kasta siuumiso laeng a kalikagumanna a maannurot ti naipaduyakyak a naimbag ken maliklikan ti naikuna a dakes tapno ti tao agtultuloy nga anamongan ti Dios kas Soberano nga Agturay. (Kitaenyo ti KAYKAYO.) Daytoy a pannakaiparit ken ti pannakaisawang idi agangay ti sentensia a naipataw iti nasukir a pagassawaan ipaganetgetda a ti orihinal a basol isu ti tignay a panagsukir ti tao iti pannanganna iti naiparit a bunga.—Ge 3:3.
Nupay ti sumagmamano a moderno a kritiko saanda nga umanamong iti kinasimple ti salaysay a napasamak idiay Eden, nalawag koma a gapu kadagiti aktual a kasasaad mayanatup laeng ti maysa a simple a pannubok. Simple idi ti panagbiag ti kaparparsua a lalaki ken babai, saan a komplikado ken napadagsenan iti adu a naririkut a problema, pakaburiboran, ken pakarigatan a dimteng iti natauan a puli gapu iti panagsukir iti Dios. Nupay simple laeng dayta a pannubok, sibabagas ken naan-anay nga iparangarangna ti sapasap a kinapudno maipapan iti kinasoberano ti Dios kasta met ti kinapudno a ti tao agpampannuray iti Dios ken adda pagrebbenganna Kenkuana. Ket rumbeng laeng a maikuna a nupay simple ti salaysay ti paspasamak iti Eden, adayo a nasaysayaat ti panangidatagna kadagiti detalye no idilig kadagiti teoria a mangikunkuna a nangrugi ti tao iti maysa a rukib imbes nga iti maysa a minuyongan, ken mangiladladawan iti tao kas ignorante ken di makailasin iti naimbag ken dakes. Ti kinasimple ti pannubok idiay Eden naiparangarang iti prinsipio nga insawang ti Anak ti Dios adu a milenio idi agangay, a “ti tao a matalek iti kabassitan matalek met iti adu, ket ti tao a nakillo iti kabassitan nakillo met iti adu.”—Lu 16:10.
Nupay kasta, ti kaadda idiay Eden daytoy maipagel a kayo ket nalawag a saan a nairanta nga agserbi kas “siit iti lasag” iti natauan a pagassawaan, ket saan met a nairanta a mangibangon iti maysa nga isyu, wenno agbalin a topiko a pagdedebatean. No binigbig da Adan ken Eva ti pagayatan ti Dios maipapan iti dayta a banag ken rinaemda dagiti pammilinna, ti minuyongan a taengda nagtultuloy koma kas lugar ti kinaragsak. Ipakita ti rekord a ti Kabusor ti Dios inserrekna iti sangatauan ti isyu ken naiduma a kapanunotan maipapan iti kayo, agraman ti sulisog a mangsalungasing iti bilin ti Dios. (Ge 3:1-6; idiligyo ti Apo 12:9.) Gapu ta inaramat da Adan ken Eva ti wayawayada a mangngeddeng iti panagrebeldeda iti lehitimo a kinasoberano ti Dios, naipukawda ti Paraiso ken dagiti bendision iti uneg dayta. Nakarkaro pay ngem iti dayta, sinayangda ti gundaway a makapangan iti sabali pay a kayo ti Eden, daydiay mangirepresentar iti pannakaikari nga agbiag iti agnanayon. Gapuna kunaen ti salaysay a ni Jehova “pinagtalawna ti tao ket insaadna iti daya ti minuyongan ti Eden dagiti kerubin ken ti dumardarang a tadem ti maysa a kampilan nga agtultuloy nga agpuspusipos tapno bantayanda ti dalan nga agturong iti kayo ti biag.”—Ge 3:22-24.
Lokasion ti Eden. Pattapatta laeng ti orihinal nga ayan ti minuyongan ti Eden. Ti kangrunaan a pakailasinan ti geograpiko a lokasionna isu ti deskripsion ti Biblia maipapan iti maysa a karayan nga “agay-ayus manipud Eden,” a sadiay nabingay iti uppat a gubuayan wenno “sanga,” a dagitoy ti karkarayan a napanaganan iti Eufrates, Hiddekel, Pison, ken Gihon. (Ge 2:10-14) Pagaammo unay ti Eufrates (Heb., Perathʹ), ket “Hiddekel” ti naaramat a nagan ti Tigris kadagiti kadaanan a kitikit. (Idiligyo met ti Da 10:4.) Nupay kasta, awan ti makaammo no sadino ti ayan ti sabali pay a dua a karayan, ti Pison ken ti Gihon.—Kitaenyo ti CUS Num. 2; HAVILA Num. 1.
Irupir ti dadduma, kas kada Calvin ken Delitzsch, a ti Eden adda iti asideg ti wangawangan ti Gulpo ti Persia iti Makimbaba a Mesopotamia, agarup iti disso a sadiay aginnassideg ti Tigris ken ti Eufrates. Innaigda ti Pison ken Gihon kadagiti kanal iti nagbaetan dagitoy nga agus. Nupay kasta, ti kasta a kasasaad pagparangenna a dagitoy a karayan ket gubuayan ti dandanum, imbes a sangsanga a sumina manipud iti maysa nga orihinal a gubuayan. Ngem iti kinapudnona, ti Hebreo a teksto ipatuldona ti maysa a lugar iti kabambantayan a rehion iti amianan ti tantanap ti Mesopotamia, ti disso nga ayan dagiti gubuayan ita dagiti karayan nga Eufrates ken Tigris. Gapuna kunaen dagiti komento ti The Anchor Bible (1964) maipapan iti Genesis 2:10: “Iti Heb[reo], ti wangawangan ti karayan ket maawagan ‘ungto’ (Jos xv 5, Jos xviii 19); ngarud ti pangadu a porma ti roʼs, ‘gubuayan [wenno, sanga],’ tumukoy la ketdi ditoy iti surong. . . . Daytoy naud-udi a pannakausar ket naan-anay a pasingkedan ti kaar-arngina nga Akk[adiano] a sao a resu.” Ita, dagiti karayan nga Eufrates ken Tigris saanda nga agtaud iti maymaysa a gubuayan, imposible met a maammuan ti eksakto a pakailasinan dagiti karayan a Pison ken Gihon. Mabalin nga epekto daytoy ti Layus ni Noe, a sigurado a namagbaliw iti kasta unay iti langa ti daga, iti kasta nagaburan dagiti pagayusan ti sumagmamano a karayan ken timmaud ti sabsabali pay.
Nabayagen a maikunkuna nga adda ti minuyongan ti Eden iti maysa a kabambantayan nga agarup 225 km (140 mi) iti abagatan a laud ti Bantay Ararat ken sumagmamano a kilometro iti abagatan ti Danaw Van, iti makindaya a paset ti moderno a Turkia. Ti Eden ket mabalin a napalikmutan iti nainkasigudan a barikada, kas iti bambantay, yantangay naikuna a nagtakder dagiti kerubin iti mismo a dayaen ti minuyongan, ti disso a rimmuaran da Adan ken Eva.—Ge 3:24.
Kalpasan a napagtalaw ni Adan manipud pimmaraiso a minuyongan ken awanen ti asinoman a ‘mangtalon ken mangaywan iti dayta,’ mabalin nga ipapan a rimmabuy dayta ket pinagnaedan laeng ti an-animal agingga a napunas gapu iti nagdadarison a dandanum ti Layus, a saanen nga ammo ti tao ti ayan dayta malaksid iti pannakailanadna iti nadibinuan a rekord.—Ge 2:15.
2. Maysa a lugar a nadakamat a kadua ti Haran ken Canne kas kangrunaan a sentro ti panagkomersio ti Tiro, a kangrunaanna nga aglaklako kadagiti napino a kawes, alpombra, ken tali. (Eze 27:23, 24) Naikuna a dayta ti napaababa a porma ti nagan a Bet-eden a natukoy iti Amos 1:5. “Ti annak ti Eden” ket karaman kadagiti dadduma pay nga agnanaed iti luglugar a pinarmek dagiti puersa ti Asiria (2Ar 19:12; Isa 37:12), ket kunaen ti dadduma a daytoy nga Eden (Bet-eden) isu ti bassit a distrito ti Bit-adini nga adda iti igid ti makintengnga a paset ti Karayan Eufrates.—Kitaenyo ti BET-EDEN.
3. Maysa kadagiti Levita a nagtignay iti awis ni Ari Ezekias maipaay iti narelihiosuan a reporma; idi agangay, nadutokan nga agtrabaho iti panangidaulo ni Core, “ti agay-aywan iti ruangan iti daya,” idi maibunong dagiti nasantuan a kontribusion maipaay iti nadumaduma a benneg ti papadi.—2Cr 29:12; 31:14, 15.