TAWEN
Ti kangrunaan a Hebreo a sao maipaay iti “tawen,” sha·nahʹ, nagtaud iti sao a kaipapananna ti “uliten; aramiden manen” ket, kas iti Griego a kaibatoganna nga e·ni·au·tosʹ, ipaawatna ti ideya ti maysa a siklo ti tiempo. Ditoy daga, nabatad a ti panangrugi manen ti pampanawen isu ti pagilasinan iti panagngudo dagiti tinawen a periodo; ti met pampanawen tartarawidwidan dagiti panagrikus ti daga iti likmut ti init. Ngarud, ti Namarsua nangipaay iti pamay-an iti panangrukod iti tiempo sigun iti tawtawen babaen ti panangisaadna iti daga iti naituding a pagrikusanna, a ti axis ti daga naipuesto iti nakairig nga anggulo mainaig iti linia a pagdaliasatanna iti likmut ti init. Ti kombiniente a pamay-an iti panangbingbingay iti tawen iti ab-ababa a periodo naipaay met babaen ti patinayon a panagbaliwbaliw ti langa ti bulan. Naipasimudaag dagitoy a kinapudno iti nasapa a paset ti rekord ti Biblia.—Ge 1:14-16; 8:22.
Manipud idi punganay, dagitoy nga impaay ti Dios a mangipatuldo iti tiempo ket inaramaten ti tao, a rinukodna ti tiempo babaen iti tawtawen a nabingbingay iti bulbulan. (Ge 5:1-32) Ti kaaduan a nagkauna a tattao inusarda ti tawen a buklen ti 12 a lunar a bulan. Ti kadawyan a lunar a tawen ket addaan iti 354 nga aldaw, dagiti bulan ket addaan iti 29 wenno 30 nga aldaw, agpannuray iti panagparang ti tunggal baro a bulan. Gapuna, agarup 111⁄4 nga aldaw ti kurangna no idilig iti pudpudno a solar a tawen a 3651⁄4 nga aldaw (365 nga aldaw 5 nga oras 48 a minuto ken 46 a segundo).
Idi Tiempo ni Noe. Ti tiempo ni Noe ti pakakitaantayo iti damo a rekord ti nagkauna a panangpattapatta iti kaatiddog ti tawen. Nabatad a biningbingayna ti tawen iti 12 a bulan, a ti tunggal bulan ket 30 nga aldaw. Iti Genesis 7:11, 24 ken 8:3-5, ti “rekord” a sinalimetmetan ni Noe ipakitana a ti 150 nga aldaw ket katupag ti lima a bulan. Iti daytoy a salaysay, direkta a nadakamat ti maikadua, maikapito, ken maikasangapulo a bulan ti tawen ti Layus. Kalpasan ti maikasangapulo a bulan ken ti umuna nga aldaw dayta, naadda ti periodo nga 40 nga aldaw, kasta met ti dua a periodo, a ti tunggal periodo ket 7 nga aldaw, wenno agdagup iti 54 nga aldaw. (Ge 8:5-12) Adda met di masinunuo a tiempo iti nagbaetan ti pannakaibaon ti wak ken ti damo a pannakaibaon ti kalapati. (Ge 8:6-8) Kasta met nga adda sabali pay a di masinunuo a periodo a naipakita kalpasan ti maikatlo ken maudi a pannakaibaon ti kalapati iti Genesis 8:12. Iti sumaganad a bersikulo, makitatayo a nadakamat ti umuna nga aldaw ti umuna a bulan ti simmaganad a tawen. (Ge 8:13) Saan a naipalgak no ania a pamay-an ti inaramat ni Noe wenno dagiti tattao sakbay kenkuana tapno mapagtunos ti tawen a buklen ti 30-aldaw a bulbulan ken ti solar a tawen.
Egipto ken Babilonia. Iti kadaanan nga Egipto, ti tawen buklen ti 12 a bulan, a ti tunggal bulan ket 30 nga aldaw, ket lima a kanayonan nga aldaw ti nainayon iti tinawen tapno mapagtunos ti tawen ken ti solar a tawen. Iti sabali a bangir, dagiti taga Babilonia nagaramatda iti lunar a tawen ngem nanginayonda iti maika-13 a bulan, naawagan Veadar, bayat dagiti masinunuo a tawen tapno ti pampanawen gumiddanda latta iti bulbulan a gagangay a katupagda. Ti kasta a tawen ket naawagan lunisolar wenno napagsugpon a tawen, ket nakadkadlaw a no dadduma ab-ababa dayta ken no dadduma at-atiddog ngem iti pudpudno a solar a tawen, agpannuray no ti lunar a tawen addaan iti 12 wenno 13 a bulan.
Ti Metoniko a Siklo. Adda tiempo a napatanor ti sistema a pananginayon iti pasngat wenno maika-13 a bulan pito a daras iti kada 19 a tawen, a ti resultana ket gistay pumadpada iti 19 a pudpudno a solar a tawen. Daytoy a siklo ket naawagan iti Metoniko a siklo maibatay iti nagan ti Griego a matematiko a ni Meton iti maikalima a siglo K.K.P.
Dagiti Hebreo. Saan nga ibaga ti Biblia no daytoy ti sistema a sigud nga inaramat dagiti Hebreo tapno mapagtunosda ti lunar a tawenda ken ti solar a tawen. Yantangay ti nairekord a nagnagan ti lunar a bulbulanda ket nagnagan ti pampanawen, daytoy ti mangipakita a nangaramidda iti kasta a panamagtunos. Mamindua iti tunggal tawen, ti tengnga ti init mabatoganna ti equator, ket kadagita a tiempo agpada ti kaatiddog ti aldaw ken rabii iti isuamin a lugar (agarup 12 nga oras ti lawag ti aldaw ken 12 nga oras ti sipnget). Dagitoy a dua a tiempo ket maawagan iti vernal equinox, wenno equinox iti primavera, ken autumnal equinox, wenno equinox iti otonio. Mapasamakda iti agarup Marso 21 ken Setiembre 23 iti tunggal tawen iti agdama a kalendariotayo. Dagitoy a pasamak a nainaig iti equinox nainkalintegan a makaipaayda kadagiti pamay-an a panangtukoy no kaano a ti lunar a bulbulan adayo unayen ti umun-unaanna iti nainaig a pampanawen ket ngarud agpaay kas giya iti panangaramid iti kasapulan a panangatur babaen ti pananginayon iti maysa a pasngat a bulan.
Idi un-unana, ti panagbilang iti tawtawen ket saklawenda manipud otonio agingga iti sumaruno nga otonio, a ti umuna a bulan mangrugi iti agarup katengngaan ti agdama a bulantayo a Setiembre. Tumunos daytoy iti nabayagen a patpatien dagiti Judio a ti pannakaparsua ti tao napasamak iti otonio. Yantangay ti Biblia ipaayna ti rekord ti edad ni Adan maibatay iti tawtawen (Ge 5:3-5), nainkalintegan a ti panagbilang mangrugi iti tiempo ti pannakaparsuana, ket no pudno a napasamak daytoy iti otonio, daytoy ti mangilawlawag iti kadaanan a kaugalian a panangirugi iti baro a tawen iti dayta a tiempo. Kanayonanna pay, nupay kasta, ti kasta a tawen nangnangruna a maikanatad iti biag ti tattao kas agtaltalon, kangrunaanna iti dayta a paset ti daga nga ayan ti kaaduan a tattao agpadpada idi sakbay ti Layus ken iti nasapa a paset ti tiempo kalpasan ti Layus. Ti tawen nagngudo iti maudi a periodo ti panagani ken nangrugi iti panagarado ken panagmula iti umuna a paset ti bulantayo nga Oktubre.
Ti sagrado ken ti sekular a tawen. Binaliwan ti Dios ti panangrugi ti tawen maipaay iti nasion ti Israel idi tiempo ti Ipapanawda iti Egipto, nga imbilinna a rumbeng a mangrugi dayta iti bulan ti Abib, wenno Nisan, iti primavera. (Ex 12:1-14; 23:15) Nupay kasta, ti otonio dayta a tawen ti nagtultuloy a nagpaay kas mangtanda iti panangrugi ti sekular a tawenda wenno ti tawen mainaig iti panagtalon. Gapuna, iti Exodo 23:16, ti Piesta ti Panagurnong, a napasamak iti otonio iti bulan ti Etanim, ti maikapito a bulan iti sagrado a kalendario, ket maikunkuna kas adda iti “ipapanaw ti tawen” ken iti Exodo 34:22 kas adda “iti panagbaliw ti tawen.” Umasping iti dayta, ipakita dagiti pagalagadan maipapan iti tawtawen a Jubileo a nangrugida iti Etanim a bulan ti otonio.—Le 25:8-18.
Kunaen ti Judio a historiador a ni Josephus (iti umuna a siglo K.P.) a ti sagrado a tawen (mangrugi iti primavera) naaramat mainaig kadagiti narelihiosuan a panagngilin ngem ti sigud a sekular a tawen (mangrugi iti otonio) nagtultuloy a naaramat mainaig iti panaglako, panaggatang, ken dadduma pay a kadawyan nga aramid. (Jewish Antiquities, I, 81 [iii, 3]) Daytoy a nagkadua a sistema ti sagrado ken ti sekular a tawen nangnangruna a nalatak iti periodo kalpasan ti pannakaidestiero, kalpasan ti pannakaluk-at dagiti Judio manipud Babilonia. Ti umuna nga aldaw ti Nisan, wenno Abib, ti nagpaay kas mangtanda iti rugi ti sagrado a tawen, ket ti umuna nga aldaw ti Tisri, wenno Etanim, ti nagpaay kas mangtanda iti panangrugi ti sekular a tawen. Iti tunggal kaso, no ania ti umuna a bulan iti maysa a kalendario, dayta ti nagbalin a maikapito a bulan iti sabali a kalendario.—Kitaenyo ti KALENDARIO.
Ti kalendario adda nakainaiganna kadagiti piesta. Dagiti kapatgan a tiempo iti tunggal tawen isu ti tallo a kangrunaan a panawen ti piesta nga imbilin ni Jehova a Dios: Ti Paskua (sinaruno ti Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay) iti Nisan 14; ti Piesta dagiti Lawas, wenno Pentecostes, iti Sivan 6; ken ti Piesta ti Panagurnong (sarunuenna ti Aldaw ti Panangabbong) iti Etanim 15-21. Ti Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay naigiddan iti panagani iti sebada, ti Pentecostes naigiddan iti panagani iti trigo, ken ti Piesta ti Panagurnong naigiddan iti sapasap a panagani iti pagnguduan ti tawen ti panagtalon.
Ti tawen ti Sabbath ken ti tawen a Jubileo. Iti sidong ti Linteg ti tulag, ti kada maikapito a tawen ket tawen ti naan-anay a panaginana maipaay iti daga, maysa a tawen ti Sabbath. Ti periodo wenno lawas ti pito a tawen ket naawagan a “sabbath dagiti tawen.” (Le 25:2-8) Ti kada maika-50 a tawen ket Jubileo a tawen ti panaginana, nga iti dayta nawayawayaan dagiti amin a Hebreo nga adipen ket dagiti amin a pagtatawidan a sanikua a daga naisubli kadagiti sigud a makinkukua kadagita.—Le 25:10-41; kitaenyo ti TAWEN TI SABBATH.
Pamay-an a panangbilang iti panagturay ti ar-ari. Kadagiti rekord ti pakasaritaan, ti panangbilang iti tawtawen ti panagturay wenno panagari ti maysa nga ari kas naan-anay a tawen, mangrugi iti Nisan 1, ket kadawyan nga aramid idiay Babilonia. Dagiti bulan a bayat dagita mabalin nga aktual a nangrugi nga agturay ti ari sakbay ti Nisan 1 ket naibilang kas mangbukel iti tawen nga isasagpatna, ngem iti pakasaritaan naikuna wenno naibilang a karaman dagita iti naan-anay a tawtawen ti panagari ti ari a sinarunona. No daytoy a sistema ket nasurot iti Juda, kas ipatuldo ti Judio a tradision, ngarud no sarsaritaen ti Biblia a ti tunggal maysa kada Ari David ken Solomon ket nagturay iti “uppat a pulo a tawen,” dagita a panagturay saklawenda ti periodo a buklen ti naan-anay nga 40-tawen.—1Ar 1:39; 2:1, 10, 11; 11:42.
Iti Padto. Iti padto, masansan a naaramat ti sao a “tawen” iti naisangsangayan a kaipapanan kas katupag ti 360 nga aldaw (12 a bulan, a ti tunggal bulan ket 30 nga aldaw). (Apo 11:2, 3) Naawagan met dayta iti “panawen” ken pasaray simboliko nga inrepresentar ti maysa nga “aldaw.”—Apo 12:6, 14; Eze 4:5, 6.