TUMATAYAB
Dagiti tumatayab ket nabara ti darada, dutdotan nga addaan duri ken agitlog. Iti Biblia, agarup 300 a daras a natukoy dagiti tumatayab, nga adda agarup 30 a nadumaduma a kita nga espesipiko a nadakamat. Natukoy ti panagtayabda, masansan a tapno libasanda dagiti kabusorda (Sal 11:1; Pr 26:2; 27:8; Isa 31:5; Os 9:11); ti panagaponda iti kaykayo (Sal 104:12; Mt 13:32); ti panagumokda (Sal 84:3; Eze 31:6); dagiti pannakaaramatda, nangnangruna dagiti sibong a kalapati ken pagaw, kas sakripisio (Le 1:14; 14:4-7, 49-53) ken kas taraon (Ne 5:18), agraman dagiti itlogda (Isa 10:14; Lu 11:11, 12); ken ti panangipaay ti Dios iti kasapulanda ken panangaywanna kadakuada (Mt 6:26; 10:29; idiligyo ti De 22:6, 7).
Dagiti tumatayab ket karaman kadagiti kaunaan a sibibiag a kararua ditoy daga, a naparsuada iti maikalima nga “aldaw” ti panamarsua agraman dagiti parsua iti danum. (Ge 1:20-23) Kadagiti pangkaaduan a termino a nausar iti Biblia a tumukoy kadagiti tumatayab, ti masansan unay nga agparang isu ti Hebreo a sao nga ʽohph, a naadaw iti berbo a “tumayab,” ken kangrunaan a kaipapananna ti “agtaytayab a parsua.” (Ge 1:20) Kinuna ni G. R. Driver a ti ʽohph “kasla mangiladawan iti ritmiko a panagkayabkab dagiti payak iti angin ken iti resultana nga iyaakar.” (Palestine Exploration Quarterly, London, 1955, p. 5) Ti termino saanna laeng a saklawen dagiti amin a tumatayab (Ge 9:10; Le 1:14; 7:26), agraman ti pugo (Sal 78:27; idiligyo ti Ex 16:13) ken kasta met dagiti tumatayab nga agkaan iti agruprupsa a lasag (1Sm 17:44, 46; 2Sm 21:10), no di ket mayaplikar met kadagiti nagpayak nga insekto a karaman kadagiti “agpangpangen [Heb, sheʹrets]” a nagpayak a parsua. (Le 11:20-23; De 14:19; kitaenyo ti AGPANGPANGEN A BANAG.) Ti Hebreo a tsip·pohrʹ ket agparang met iti adu a teksto ken maysa dayta a pangkaaduan a termino a nayawag iti amin a tumatayab. (Ge 7:14) Ti maikatlo a Hebreo a termino, ʽaʹyit, ket agaplikar laeng kadagiti tumatayab nga agsippayot. Ti sasao a “pinalukmeg nga agtatayab” iti 1 Ar-ari 4:23 iti KJ ken RS ket nailawlawag iti sidong ti KAKOK.
Dagiti sumaganad a termino ket masarakan iti Griego a Kasuratan: orʹne·on, kaipapananna laeng ti “tumatayab” (Apo 18:2); pe·tei·nonʹ ken pte·nosʹ, agpada a literal a kaipapananda ti “agtayab.” (Ro 1:23; 1Co 15:39; idiligyo ti Int.) Iti Aramid 17:18, dagiti pilosopo a taga Atenas inawaganda ni apostol Pablo kas “tarabitab.” Ti Griego a sao ditoy (sper·mo·loʹgos) ket nayawag iti maysa a tumatayab nga agtuktok kadagiti bin-i. Iti piguratibo a pamay-an, naaramat met daytoy a tumukoy iti maysa a tao nga agpidpidut kadagiti tedtedda babaen ti panagpalimos wenno panagtakaw, wenno, kas iti nadakamat a pagarigan, maysa a mangul-ulit iti tedtedda a pannakaammo, a sumanao kadagiti banag nga awan serserbina.
Ti napasnek a panangadal kadagiti tumatayab ket mangipaay iti makakombinsir a pammaneknek maipapan iti sursuro ti Biblia a pinarsua ida ti Dios. Nupay dagiti tumatayab ken dagiti reptilia agpadada nga agitlog, nalamiis ti dara dagiti reptilia ken masansan a naginadda, idinto ta nabara ti dara dagiti tumatayab ken maysada kadagiti kaaktibuan a parsua ditoy daga; nagpartak met ti panagpitik ti pusoda. Ti panangmatmat dagiti ebolusionista a dagiti siksik ken kamauna ti reptilia nagbalinda a dutdotan a paypayak idi agangay ket parparbo laeng ken awan nakaibatayanna. Nupay dagiti fossil dagiti tumatayab nga inawagan dagiti sientista iti Archaeopteryx (wenno, nagkauna a payak) ken Archaeornis (wenno, nagkauna a tumatayab), ket addaanda kadagiti ngipen ken atiddog nga ipus ken duri, makita met a dutdotan dagitoy, nga addaanda iti saksaka a pagbatay uray kadagiti rawis, ken addaanda kadagiti agpaypayso a payak. Awan masarakan nga ispesimen nga addaan kadagiti siksik a nagbalin a dutdot wenno kamauna a nagbalin a payak, tapno adda man laeng koma pammatalged iti teoria ti ebolusion. Kas iti kinuna ni apostol Pablo, dagiti tumatayab naidumada a “lasag” kadagiti dadduma pay a parsua ditoy daga.—1Co 15:39.
Ti salmista inawaganna dagiti “nagpayak a tumatayab” nga idaydayawda ni Jehova (Sal 148:1, 10), ket maaramidanda daytoy babaen ti mismo a pannakaaramidda ken ti komplikado a pannakadisenioda. Ti maysa a tumatayab mabalin nga addaan iti 1,000 agingga iti nasurok a 20,000 a dutdot. Nupay kasta, ti tunggal dutdot ket buklen ti maysa nga ungkay a pagtubuan ti ginasut a rungo a mangbukel met iti maysa a makin-uneg a panagsasanga. Ti tunggal rungo ket addaan iti sumagmamano a gasut a babbabassit a sawit ket tunggal babbabassit a sawit addaan met iti ginasut a sima ken babassit a kawit. Gapuna, napattapatta a ti maysa nga innem a pulgada a dutdot ti payak ti kalapati ket addaan iti ginasut a ribu a sawit ken minilion a sima. Dagiti prinsipio ti aerodynamics a naisigud iti pannakadisenio dagiti payak ken bagi dagiti tumatayab ket adayo a narikrikut ken naan-annayas ngem kadagiti moderno a disenio ti eroplano. Nalag-an ti tumatayab gapu iti naglungog a tultulangna. Gapuna, ti iskeleton ti frigate bird, a ti pakaukradan ti payakna ket 2 m (7 pie), mabalin nga agdagsen laeng iti agarup 110 g (4 oz). Ti sumagmamano a tulang ti payak dagiti dadakkel a tumatayab nga agalindayag addaanda pay ketdi iti kasla bayakan a pannakatukal, kas kadagiti patapaya iti uneg dagiti payak ti eroplano, iti uneg dagiti naglungog a pasetna.
Idi tiempo ti Layus, nangiserrek ni Noe iti daong iti sumagmamano a paris ti tumatayab “sigun kadagiti kakikitada” tapno maispal dagitoy. (Ge 6:7, 20; 7:3, 23) Saan a masierto no mano a nagduduma a “kakikita” ti tumatayab ti adda idin, yantangay naungawen ti sumagmamano a kita ti tumatayab kadagiti naglabas a tiempo. Nupay kasta, makapainteres ta iti listaan dagiti tumatayab sigun iti moderno a panangklasipikar ti siensia kas naidatag iti The New Encyclopædia Britannica (1985, Tomo 15, p. 14-106), agdagup laeng iti 221 dagiti “pamilia” ti tumatayab, a pakairamanan ti sumagmamano a naungaw itan wenno pagaammo laengen babaen iti fossil a langada. Siempre, adda rinibu a kita a karaman kadagitoy a “pamilia.”—Kitaenyo ti DAONG Num. 1.
Kalpasan ti sangalubongan a Layus, nangidaton ni Noe kadagiti “agtaytayab a parsua a nadalus” agraman kadagiti animal kas sakripisio. (Ge 8:18-20) Sipud idin, impalubos ti Dios a mairaman dagiti tumatayab iti taraon ti tao, ngem saanda a kanen ti dara. (Ge 9:1-4; idiligyo ti Le 7:26; 17:13.) Gapuna, nabatad a ti ‘kinadalus’ ti sumagmamano a tumatayab iti daydi a tiempo ket nainaig iti impasimudaag ti Dios a maawat kas sakripisio; ipakita ti rekord ti Biblia a no maipapan iti pannakaaramatda kas taraon, awan kadagiti tumatayab ti naituding kas “narugit” agingga idi naited ti Mosaiko a Linteg. (Le 11:13-19, 46, 47; 20:25; De 14:11-20) Dagiti banag a pangibatayan no aniada a tumatayab ti naituding a “narugit” iti seremonial a pamay-an ket saan a sibabatad a nailanad iti Biblia. Ngarud, nupay ti kaaduan kadagidiay naituding a narugit ket tumatayab nga agsippayot wenno mangan iti basura, saan nga amin ket kasta. (Kitaenyo ti ABUBILIA.) Naikkat daytoy a panangiparit kalpasan ti pannakaipasdek ti baro a tulag, kas imbatad ti Dios ken Pedro babaen iti sirmata.—Ara 10:9-15.
Iti dadduma a kaso, narigat a matukoy dagiti tumatayab nga espesipiko a nadakamat iti Biblia. Kaaduanna a makatulong kadagiti leksikograpo ti ramut a sao ti nagan yantangay daytoy ti kadawyanna a mangdeskribir iti tumatayab, kasta met dagiti adda iti konteksto a mangipasimudaag kadagiti kababalin ken taeng dagiti tumatayab, ken ti panangpaliiw kadagiti tumatayab a pagaammo a masarakan iti dagdaga a nadakamat iti Biblia. Iti adu a kaso, naikuna a ti nagnagan ket onomatopoeic, kayatna a sawen, panangtulad iti uni a patauden ti tumatayab.
Gapu iti nagduduma a kasasaad ti daga ti Palestina, manipud kadagiti nalamiis nga alimpatok ti bantay agingga kadagiti nakabarbara a ginget ken manipud kadagiti natikag a desierto agingga kadagiti tanap iti igid ti baybay, nga asidegda amin iti makin-abagatan a daya a nagsulian ti Baybay Mediteraneo, daytoy a lugar ket pagpupuniponan ti adu a nadumaduma a kita ti tumatayab. Ti Bantay Hermon, iti amianan, ket naabbongan iti niebe iti kaaduan a paset ti tawen, idinto ta napudot ken tropikal ti rehion nga agarup 200 km (125 mi) iti abagatan iti igid ti makimbaba a Ginget Jordan ken iti asideg ti Natay a Baybay. Tunggal maysa kadagitoy a lugar ket addaan kadagiti tumatayab a maibagay iti mismo nga aglawlawna, iti kabambantayan wenno tropikal, a kas met laeng kadagiti lugar a kalalainganna ti temperaturana ken kadagiti desierto a rehion. (Sal 102:6; 104:16, 17) Kanayonanna pay, ti Palestina ket adda iti maysa kadagiti kangrunaan a ruta a tinawen a sursuroten dagiti tumatayab (dagiti tikbaboy, pagaw, pugo, langaylangayan, sallapingaw, bulbul, kakok, ken dadduma pay) no umakarda nga agdaliasat nga agturong iti amianan manipud Africa no primavera wenno iti abagatan manipud Europa ken Asia no otonio. (Sol 2:11, 12; Jer 8:7) Gapuna, adda dagiti gundaway nga iti uneg ti makatawen, napattapatta nga agarup 470 a kita ti tumatayab ti masarakan idiay Palestina. Gapu iti pannakadadael dagiti kabakiran ken mulmula ti Palestina iti panaglabas ti adu siglo, nalabit nga idi tiempo ti Biblia dakdakkel pay ti populasion dagiti tumatayab.
Nangnangruna a makapainteres ti dakkel a bilang ti tumatayab nga agsippayot (Heb., ʽaʹyit) a masarakan idiay Palestina, a pakairamanan dagiti agila, kali, falcon, gikgik, ken buitre. Idi tiempo ni Abraham, adda dagiti tumatayab nga agsippayot a nagdisso iti rabaw ti sakripisiona nga an-animal ken tumatayab, iti kasta napilitan a mangbugaw kadagitoy agingga idi lumneken ti init. (Ge 15:9-12; idiligyo ti 2Sm 21:10.) Iti panagbirokda iti taraon, agpannuray dagitoy a tumatayab iti nabileg a panagkitada a kasla teleskopio, imbes nga iti medio nakapuy a panagangotda.
Ti pagaammo unay a buya ti panagaaripuno dagiti aglamut a tumatayab iti maysa a bangkay ket masansan a nagpaay kas nakaal-alinggaget a pakdaar iti maysa a kabusor (1Sm 17:44, 46), ken maulit-ulit a karaman kadagiti naimpadtuan a pakdaar nga impaltiing ti Dios maibusor iti nasion ti Israel ken kadagiti agtuturay iti dayta (De 28:26; 1Ar 14:11; 21:24; Jer 7:33; 15:3) kasta met kadagiti ganggannaet a nasion. (Isa 18:1, 6; Eze 29:5; 32:4) Gapuna, ti maysa nga inusar ni Jehova a mangipakat iti panangukom ket piguratibo a nailadawan kas “maysa a tumatayab nga agsippayot.” (Isa 46:11) Ti pannakalangalang ti maysa a siudad wenno daga ket nailadawan babaen ti panagbalin dayta kas taeng dagiti kita ti tumatayab nga agwaywayas (Isa 13:19-21; idiligyo ti Apo 18:2) wenno ti panagpukaw sadiay ti amin a tumatayab. (Jer 4:25-27; 9:10; 12:4; Os 4:3; Sof 1:3) Ti pakaammo a mangay-ayab iti amin a tumatayab nga aguurnongda tapno pagpiestaanda ti bangkay ni Gog ti Magog ken ti bunggoyna (Eze 39:1-4, 17-21) ket pumadpada iti daydiay nailanad iti Apocalipsis a sadiay dagiti bangkay ti agtuturay dagiti nasion ken ti buybuyotda agbalinda a taraon dagiti “amin a tumatayab nga agtaytayab iti nagtangatangan” kas resulta ti panangdadael nga aramiden ni Kristo Jesus kas Ari.—Apo 19:11-21; idiligyo daytoy iti makaliwliwa a sasao ti Dios iti ilina, idiay Os 2:18-20.
Ti panagdaydayaw kadagiti tumatayab kas mangirepresentar iti pudno a Dios ket naiparit iti nasion ti Israel (De 4:15-17), ngem nalatak daytoy nga aramid kadagiti pagano a nasion, nangnangruna iti Egipto. (Ro 1:23) Ginasut a napreserba a tumatayab ti nasarakan kadagiti tanem dagiti Egipcio, kangrunaanna dagiti tumatayab a kas iti falcon, buitre, ken ibis, nga amin dagita ket sagrado kadagiti Egipcio. Agarup 22 a nadumaduma a simbolo ti tumatayab ti makita iti hieroglipiko ti Egipto.