MANAGNGATINGAT

Ti animal a mangngalngal manen iti taraon nga inruarna manipud sistema ti panagrunawna. Iti sidong ti Mosaiko a Linteg, dagiti animal nga agngatingat kasta met dagiti nagpisi ti kukoda ket naibilang a nadalus a pagtaraon. Karaman kadagiti “nadalus” ken agngatingat nga animal isu ti kalakian nga ugsa, gasela, korso, antilop, gamusa, matartaraken ken atap a baka, karnero, ken kalding. Iti daytoy a klasipikasion, saan a karaman ti kamelio, koneho iti kabatuan, ken liebre wenno koneho, ta nupay agngatingat dagitoy, saan a nagpisi dagiti kukoda. (Le 11:1-8, 26; De 14:4-8) Kunaen ti sumagmamano a komentarista a dagiti animal nga awanan kuko ken agngatingat ket gagangay a nadaldalus ti pampannanganda ken nasaysayaat ti pannakarunaw ti taraonda a mamindua a nangalngal, iti kasta no makapanganda iti makasabidong a mula, masumra wenno mapukaw ti sabidong babaen ti komplikado a kemikal a reaksion a nainaig iti at-atiddog a proseso ti panagrunaw.

Ti proseso a panagngatingat ket maysa kadagiti makapainteres ken nakaskasdaaw iti panamarsua. Ti kaaduan nga agngatingat nga animal ket addaan iti tallo wenno uppat a benneg iti tian ken gagangay nga agpapada ti panagrikus ti taraonda. Ti kaaduan a taraon nga inalimonda ket agturong iti umuna a benneg ngem saan a naan-anay a nangalngal, ket manipud sadiay agturong dayta iti maikadua a benneg, nga iti dayta lumukneng ken masukog kas nagtitimbukel a banag. No simmardengen nga agarab ti animal ken agin-inanan, maiduron dagita a banag babaen ti panagirteng dagiti piskelna ket maisublida iti ngiwat tapno mangalngal manen ken manayonan pay iti katay. No maalimon ti taraon iti maikadua a gundaway, lumasat dayta iti umuna ken maikadua a benneg sa agturong iti maikatlo, ket kamaudiananna mapan iti maikapat tapno makompleto ti pannakarunawna.

Apay a ti Biblia klasipikarenna ti liebre kas managngatingat?

Ti natukoy iti Kasuratan a panagngatingat ti liebre ket nabayagen a pinagduaduaan ti sumagmamano a kritiko ti Biblia. (Le 11:4, 6; De 14:7) Nupay kasta, saan koma a liplipatan a ti moderno ken sientipiko a klasipikasion dagiti maibilbilang nga agngatingat ket saan a rumbeng a pangibatayan iti panangikeddeng a saan nga umiso ti kunaen ti Biblia, ta awan pay kasta a klasipikasion idi tiempo ni Moises. Uray idi maika-18 a siglo, ti dumadaniw nga Ingles a ni William Cowper, a nabayag a nangpalpaliiw kadagiti tarakenna a liebre, inkomentona nga “agmalmalem a nagngatingatda agingga iti rabii.” Ti nagdindinamag a naturalista iti isu met laeng a siglo nga isu ni Linnaeus ket namati nga agngatingat dagiti koneho. Ngem kasapulan pay ti dadduma a nasientipikuan nga impormasion. Natakuatan ti Pranses a ni Morot idi 1882 nga uliten nga ipauneg dagiti koneho ti kinnanda agingga iti 90 porsiento. Kinuna ni Ivan T. Sanderson maipapan iti liebre: “Ti maysa kadagiti naisangsangayan unay [nga ugali], iti pampanunottayo, isu ti panagrunawda iti taraon. Saan a karkarna daytoy kadagiti Leporid [liebre, koneho] ken pagaammo itan nga adu a Managkibkib (rodent) ti agngatingat. No panawen ti kaadda ti nalangto a mula kas taraon imbes a ti nagango a mula iti tiempo ti lam-ek, dagita nga animal sirarawet a lamutenda dayta ket kalpasanna iyiblengda iti aglawlaw ti taengda nupay saan pay unay a narunaw. Kalpasan ti sumagmamano a tiempo, kanenda manen daytoy, ket mabalin a saan laeng a mammaminsan nga aramidenda ti kasta. Maipapan iti Common Rabbit, agparang a dagiti laeng nataengan nga adulto ti mangar-aramid iti daytoy.”​—Living Mammals of the World, 1955, p. 114.

Ti sumagmamano a Briton a sientista siiinget a pinaliiw ken sinukimatda ti kadawyan nga ar-aramiden dagiti koneho, ket dagiti natakuatanda naipablaak iti Proceedings of the Zoological Society of London, 1940, Tomo 110, p. 159-163. Kastoy ti ababa a panangiladawan iti wagas a panangipauneg manen ti liebre iti inruarna a taraon: No ti koneho mamigat iti nalangto a taraon, lumasat dayta iti tianna sa agturong iti bassit a bagis, ket iti ungto ti tian (cardia) mabati ti agarup 40 wenno 50 gramo a nagbubukel a taraon a sigud nga addan sadiay sakbay ti pannanganna iti nalangto a taraon. Manipud bassit a bagis, ti pinamigatanna sumrek iti caecum wenno serrado nga ungto ti dakkel a bagis ket agtalinaed sadiay iti sumagmamano a tiempo. Bayat dayta nga aldaw, agpababa dagita a babassit a nagbubukel a banag, ket ti bakteria a protina a linaonda marunaw kadagiti bagis. No dumanondan iti dakkel a bagis labsanda ti banag nga adda iti caecum ket sumrekda iti colon a sadiay a maagsep ti nabatbati a basada tapno mapataud ti pagaammo a namaga a nagbubukel nga ibleng a rummuar. Yantangay nalpasen daytoy a paset ti siklo, ti banag a naidulin iti serrado nga ungto ti caecum sumaganad a sumrek iti colon, ngem saanna nga agsepen ti isuamin a basa tapno ti nagbubukel a banag nalukneng a dumanon iti kimmot. Nagbubukel ti porma dagita, a ti tunggal maysa nabungon iti nalagda a marabuteg a banag tapno saanda nga agdedekket. No dagitoy a nagbubukel a banag makagtengdan iti kimmot, imbes a maibellengda, agpikon ti koneho ket alimonenna manen dagita ken idulinna iti ungto ti tianna agingga a makapangan iti sabali manen a taraon. Iti kastoy a pamay-an, makompleto ti nagpaiduma a siklo ket ti kaaduan a taraon lumasat iti maikadua a daras iti pagrunawan ti tian.

Ni Dr. Waldo L. Schmitt, Panguluen a Manangaywan iti Department of Zoology of the Smithsonian Institution, Washington, D.C., insuratna maipapan kadagitoy a takuat: “Agparang nga awan ti rason a pagduaduaan ti kinaumiso dagiti impadamag ti nadumaduma a trabahador a kaugalian dagiti koneho ti mangidulin iti saan unay a narunaw a taraon iti caecum ket inton agangay maipastrek manen daytoy ken lumasat iti maikadua a daras iti pagrunawan ti tian.” Napaliiwna met a maysa daytoy a panangilawlawag iti “karkarna ti kadakkelna a caecum dagiti koneho no idilig iti kaaduan a sabsabali pay a mamalia.”​—Awake!, Abril 22, 1951, p. 27, 28.