EZION-GEBER
Maysa a lugar a damo a nadakamat a nagpakarsuan dagiti Israelita idi arinunos ti 40 a tawen a panagallaalla ti nasion idiay let-ang. Ti simmaruno a nagpakarsuanda ket idiay Cades iti let-ang ti Zin. (Nu 33:35, 36) Manipud Cades, kiniddaw ti Israel manipud iti ari ti Edom a palubosanna koma ida a lumasat iti dagana, ngem saanna a pinatgan dayta. (Nu 20:14-22) Kastoy ti imbinsabinsa ni Moises idi agangay: “Gapuna limmasattayo nga adayo iti kakabsattayo, ti annak ni Esau, nga agnanaed idiay Seir, manipud iti dalan ti Araba, manipud Elat ken manipud Ezion-geber.” (De 2:8) Ti Elat (Elot) ken Ezion-geber ket agpada a naipakita iti dadduma pay a paset ti Kasuratan kas nagsaad iti Nalabaga a Baybay, nabatad nga iti ngatuen ti Gulpo ti ʽAqaba, ti makin-amianan a daya a sanga ti Nalabaga a Baybay.—1Ar 9:26; 2Cr 8:17.
Maitunos iti Deuteronomio 2:8, ti immun-una a salaysay iti Numeros 21:4 deskribirenna dagiti Israelita kas ‘agdaldaliasat manipud Bantay Hor [a sadiay a natay ni Aaron] a dumalan iti Nalabaga a Baybay tapno likawenda ti daga ti Edom.’ Kunaen ti dadduma nga eskolar a kalpasan a pimmanaw dagiti Israelita iti Bantay Hor, nagdaliasatda iti makin-abagatan nga ungto ti Natay a Baybay ken simmang-atda iti naapres a ginget ti Zered (ti nagbedngan ti Edom ken Moab). Nupay kasta, maibatay kadagiti nadakamat a teksto, patien ti adu a komentarista a naliklikaw pay ti ruta a linasatda tapno maliklikanda ti sentro ti Edom, maysa a ruta a namagsubli kadakuada “a dumalan iti Nalabaga a Baybay” ket ngarud malasatanda iti rehion ti Ezion-geber. Isingasingda a ti ruta a nagdalanan dagiti Israelita ket agpaabagatan nga agturong iti Gulpo ti ʽAqaba ken, apaman a nakadanonda iti maysa a disso iti amianan ti Ezion-geber, nalabit bimmaw-ingda iti makin-amianan a daya a limmasatda iti Wadi Yatm, iti kasta nanglikawda iti makin-abagatan nga ungto ti makin-abagatan a kabambantayan ti Edom.
Bayat ti Panagturay ni Solomon. Nadakamat manen ti Ezion-geber kalpasan ti 400 a tawen, iti panagturay ni Solomon (1037-998 K.K.P.). Iti daytoy a lugar iti gulpo a nagpaaramid ni Solomon iti maysa a bunggoy dagiti barko (addaan kadagiti tripulante a taga Fenicia ken taga Juda) ken ditoy met a nagluas dagita. Ti taga Fenicia nga Ari Hiram ti Tiro, nga aktibo met unay iti industria ti barko, nakisugpon ken Solomon iti daytoy a negosio. (1Ar 9:26-28; 10:11) Agarup maysa a siglo kalpasanna, ni Ari Jehosafat (936-a. 911 K.K.P.) inkagumaanna a biagen daytoy nga industria a naisaad idiay Ezion-geber, ngem napaay agsipud ta narba dagiti barkona kas impadto ni Jehova.—1Ar 22:48, 49; 2Cr 20:36, 37.
Mapaliiw nga iti kaso ni Solomon ken iti kaso ni Jehosafat, ti sumagmamano kadagiti barko ket nairanta a mapan saan laeng nga idiay Ofir no di ket uray idiay Tarsis. (2Cr 9:21; 20:36, 37) Yantangay nabileg ti pammaneknek nga idiay Espania ti ayan ti Tarsis, pagduaduaan ti sumagmamano no dagiti barko nga aglaylayag manipud Ezion-geber ket nabaelanda ti kasta a panagdaliasat kadagidi nagkauna a tiempo. Maipapan itoy, kitaenyo ti artikulo a TARSIS Num. 4, a sadiay naidatag a posible nga adda maysa a kanal a namagsilpo iti Nilo ken Nalabaga a Baybay. No adda idi kasta a kanal, mailawlawag met no kasano a nakaipatulod ni Ari Hiram idiay Ezion-geber ken Elot (Elat) saan laeng nga iti tattao no di pay ket iti “barbarko” tapno usaren ni Solomon. (2Cr 8:17, 18) Iti sabali a bangir, naisingasing met a dagitoy a barko mabalin a naipatulodda iti maysa a lugar iti igid ti baybay ti Filistia, napagsisina dagita, ken naidaliasatda iti takdang nga agturong iti Gulpo ti ʽAqaba, a nakasangalanda manen. Dagidiay mamati iti daytoy a panangmatmat kunaenda a nagaramat dagiti Krusado iti umasping a pamay-an idi agangay. Babaen man iti maysa a kanal a namagsilpo iti Nilo ken Nalabaga a Baybay wenno babaen iti ruta iti takdang, mabalbalin a naala dagiti tabla manipud kadagiti kabakiran ti sabali a lugar, yantangay ti rehion iti aglikmut ti Ezion-geber ket addaan kadagiti kabakiran ti palma nupay awanan kaykayo a mayanatup iti panagibangon iti barko.
Ayanna. Saan a masigurado no sadino a mismo ti nagsaadan ti kadaanan nga Ezion-geber. Umanamong ti kaaduan nga eskolar a posible nga adda dayta iti Tell el-Kheleifeh (ʽEzyon Gever), agarup 500 m (1,600 pie) manipud Gulpo ti ʽAqaba ken nasurok a 3 km (2 mi) iti amianan a laud ti agdama a siudad ti ʽAqaba. Naduktalan kadagiti panagkabakab sadiay ti lima a kangrunaan a periodo ti panagnaed, a ti kaunaan naipagarup nga addan idi tiempo ni Solomon. Nupay kasta, awan ti nasarakan dagiti arkeologo a panggapuanda a mangikeddeng iti maysa a petsa iti labes dayta a periodo, ngarud awan pay daytoy idi tiempo ti Ipapanaw. Gapu itoy a rason ikeddeng ti sumagmamano a ti Ezion-geber idi kaaldawan ni Moises ket mabalin nga adda iti sabali a disso; wenno, gapu ta dagiti nagkauna a pasdek sadiay ket simple a patpatakder a naaramid iti pitak a ladrilio, ti immun-una a purok narunaw a nagbalin a daga, nga awanen ti nabati a pakakitaan.
Pagipempenan. Dagiti nagkabakab idiay Tell el-Kheleifeh nasarakanda dagiti tedda ti nakadakdakkel a ruangan ti siudad ken kasta met ti maysa a patakder a naipakaammo buyogen ti kinasigurado a dayta ti sentro ti dakkel nga industria ti panagminas ken panagrunaw iti gambang; kinunada a ni Ari Solomon ti makinggapuanan iti dayta nga industria. Ngem kadagiti napalabas a tawen, naawat a di umiso daytoy, ket nupay nabatad nga adda naaramid a panagrunaw iti gambang iti dayta a disso, patien ita dagiti arkeologo a maysa laeng dayta a pagipempenan. Ti kasta a nasarikedkedan a pagipempenan ket kombeniente iti daytoy a disso a nagsasabtan dagiti napapateg a ruta ti komersio iti baybay ken takdang, agpaay a pagidulinan iti balitok, napateg a batbato, ken kayo nga algum manipud Ofir agingga nga idaliasat dagita ti sangkakuyogan a managbiahe nga agturong iti disso a pakaipananda. (1Ar 9:26; 10:11, 12) Maipaay iti kanayonan a detalye maipapan itoy a disso, kitaenyo ti ARKEOLOHIA (Palestina ken Siria).