Jehova, ti Di-Mangidumduma nga “Ukom iti Isuamin a Daga”
“Ti Ama . . . mangukom a di mangidumduma sigun iti aramid ti tunggal maysa.”—1 PEDRO 1:17.
1, 2. (a) Apay a rebbeng nga agpada a managbutengtayo ken maliwliwatayo iti kapanunotan a ni Jehova isu ti naindaklan nga Ukom? (b) Iti suppiat ni Jehova maibusor kadagiti nasion, aniat’ akem dagiti naindagaan nga adipenna?
NI Jehova isu ti naindaklan nga “Ukom iti isuamin a daga.” (Genesis 18:25) Kas Katan-okan a Dios ti uniberso, isut’ addaan naan-anay a kalintegan a mangukom kadagiti parsuana. Daytoy ket maigiddato a nakaam-amak ken makaliwliwa a kapanunotan. Makatignay unay nga inyebkas ni Moises daytoy a kasla di agtunos a sasao, a kunkunana: “Ni Jehova a Diosyo isu ti Dios dagiti didios ken Apo dagiti ap-appo, ti dakkel a Dios, nabileg ken nakabutbuteng, nga awan idadumana a tao ken di met umawat iti panuksok, a mangiwayat ti panangukom agpaay iti ul-ulila ken balo ken ayatenna ti ganggannaet iti panangited kenkuana iti taraon ken pagan-anay.”—Deuteronomio 10:17, 18.
2 Anian a makatukay a kinabalanse! Maysa a naindaklan, nabileg, nakabutbuteng a Dios, ngem di mangidumduma ken siaayat a mangidepensa iti intereses dagiti ulila, balo, ken ganggannaet. Asinot’ agtarigagay iti naay-ayat pay nga Ukom ngem ni Jehova? Iti panangiladawanna iti bagina kas addaan suppiat maibusor kadagiti nasion ti lubong ni Satanas, umawag ni Jehova kadagiti adipenna ditoy daga tapno agbalinda a saksina. (Isaias 34:8; 43:9-12) Isut’ saan nga agpannuray iti panangsaksida tapno paneknekanna ti kinadiosna ken ti nainkalintegan a kinasoberanona. Ngem sagutanna dagiti saksina iti naisangsangayan a pribilehio a panangsaksi iti amin a sangatauan a bigbigbigenda ti kinatan-okna. Dagiti saksina a mismo agpasakopda iti nalinteg a kinasoberanona, ken babaen iti publiko a ministerioda, tignayenda dagiti sabsabali a mangikabil kadagiti bagbagida iti sidong ti autoridad ti Katan-okan nga Ukom.
Ti Wagas a Panangukom ni Jehova
3. Kasano a mabalin a magupgop ti wagas a panangukom ni Jehova, ken kasano a naiyilustrar daytoy iti kaso da Adan ken Eva?
3 Iti karrugi ti historia ti sangatauan, personal nga inukom ni Jehova dagiti sumagmamano a managbasol. Dagiti pangarigan iti wagas a panangtamingna kadagiti hudisial a bambanag nangituyang iti pagsurotan agpaay kadagidiay adipenna nga agbalinto inton agangay a responsable a mangidaulo kadagiti hudisial nga aramid iti ilina. (Salmo 77:11, 12) Ti wagas a panangukomna ket mabalin a magupgop a: kinatibker no kasapulan, asi no mabalin. Iti kaso da Adan ken Eva, perpekto a natauan a parsua a sipapakinakem nga immalsa, dida maikari iti asi. Ngarud, sinentensiaan ida ni Jehova iti ipapatay. Ngem nagkurri ti asina kadagiti annakda. Intantan ni Jehova ti pannakaiwayat ti sentensia nga ipapatay, ket ngarud impalubosna a maaddaan annak da Adan ken Eva. Siaayat nga impaayanna dagiti annakda ti namnama ti pannakailasat manipud pannakaadipen iti basol ken ipapatay.—Genesis 3:15; Roma 8:20, 21.
4. Kasano a pinakilangenan ni Jehova ni Cain, ken apay a paginteresantayo a nangnangruna daytoy a kaso?
4 Ti wagas a pannakilangen ni Jehova ken Cain ket paginteresantayo a nangnangruna gapu ta isu daytoy ti immuna a nairekord a kaso a mangiramraman iti maysa kadagiti imperpekto a saringit da Adan ken Eva, a “nailako iti sidong ti basol.” (Roma 7:14) Siningir kadi daytoy ni Jehova ket isut’ nakilangen ken Cain iti naiduma unay a pamay-an manipud iti wagas a pannakilangenna kadagiti nagannakna? Ken makaipaay kadi daytoy a kaso iti leksion kadagiti manangaywan ita? Kitaentayo. Iti pannakailasinna iti di umiso a reaksion ni Cain idi saan a sipapabor a naawat ti datonna, ni Jehova siaayat a binallaaganna maipapan iti nakaipananna a peggad. Kunaen ti maysa a nagkauna a pagsasao: ‘Ti panangliklik ket nasaysayaat ngem ti panangagas.’ Inaramid amin ni Jehova ti inggat’ kabaelanna babaen panangballaagna ken Cain maipapan iti panangipalubosna iti managbasol a pagannayasanna a mangituray kenkuana. Inkagumaanna a tulongan nga “agbaw-ing tapno agaramid iti naimbag.” (Genesis 4:5-7) Isu daytoy ti immuna a gundaway a kinalikaguman ti Dios ti panagbabawi ti maysa a managbasol a tao. Kalpasan nga impakita ni Cain ti di managbabawi a kababalin ken inaramidna ti kinadakesna, isut’ sinentensiaan ni Jehova iti pannakapukaw, a pinakuyoganna daytoy iti maysa a bilin a mangiparparit kadagiti sabsabali a tattao a mangpapatay kenkuana.—Genesis 4:8-15.
5, 6. (a) Kasanot’ panangtaming ni Jehova iti sakbay-Layus a kaputotan? (b) Aniat’ inaramid ni Jehova sakbay panangiwayatna iti panangukom maibusor kadagiti agnanaed iti Sodoma ken Gomorra?
5 Sakbay ti Layus, idi a ‘nakita ni Jehova a ti kinadakes ti tao ket naruay unay iti daga, isut’ nagladingit iti pusona.’ (Genesis 6:5, 6) Isut’ “nagladingit” yantangay nagladingitanna a ti kaaduan kadagiti sakbay-Layus a kaputotan di-umisot’ panangusarda iti wayawayada nga agpili ket masapul nga iwayatna ti panangukom kadakuada. Kaskasdi, inikkanna ida iti umdas a pakdaar, nga inusarna ni Noe iti adu a tawtawen kas “manangasaba ti kinalinteg.” Kalpasanna, awanen rason ni Jehova nga ‘agkedked a mangdusa iti dayta a lubong dagiti di-nadiosan a tattao.’—2 Pedro 2:5.
6 Kasta met laeng nga obligado ni Jehova a mangtaming iti suppiat maibusor kadagiti narugit nga agnanaed iti Sodoma ken Gomorra. Ngem paliiwenyo no kasanot’ panangiwayatna. Isut’ nakangngeg iti maysa a “sangit ti panagreklamo” maipapan iti nakarimrimon a kondukta dagitoy a tattao, babaen laeng kadagiti kararag ni nalinteg a Lot. (Genesis 18:20; 2 Pedro 2:7, 8) Ngem sakbay a nagtignay, isut’ ‘immulog’ tapno siguruenna dagiti kinapudno babaen kadagiti anghelna. (Genesis 18:21, 22; 19:1) Nagtutor met tapno ipanamnamana ken Abraham nga isut’ di agtignay a di-nainkalintegan.—Genesis 18:23-32.
7. Aniada a leksion ti maadal dagiti panglakayen nga agserserbi kadagiti hudisial a komite manipud kadagiti ulidan ti wagas a panangukom ni Jehova?
7 Aniat’ maadal dagiti panglakayen ita manipud kadagitoy a pangarigan? Iti kaso da Adan ken Eva, nangipakita ni Jehova iti ayat ken konsiderasion agpaay kadagidiay, nupay adda pannakibagida kadagiti nakabasol, saan a maikari iti pammabasol iti dayta a kaso. Isut’ nangipakita ti asi kadagiti saringit da Adan ken Eva. Iti kaso ni Cain, napakadaan ni Jehova ti peggad nga ayan ni Cain ket siaanus a nakirinnason kenkuana, a pinadpadasna nga iliklik ti pannakaaramid ti basol. Uray kalpasan panamagtalawna kenkuana, naanus ni Jehova ken Cain. Mainayon pay, inwayat ni Jehova ti panangukom iti sakbay-Layus a kaputotan kalpasan laeng a naipakitana ti naruay a naanus a panagibtur. Iti pannakaipasangona iti nabengngeg a kinadakes, ni Jehova “nagsennaay iti pusona.” Nagladingitanna a dagiti tattao immalsada maibusor kadagiti nalinteg a paglinteganna ket isut’ naobligar a mangted di-naanamongan a panangukom kadakuada. (Genesis 6:6; idiligyo ti Ezequiel 18:31; 2 Pedro 3:9.) Iti kaso ti Sodoma ken Gomorra, nagtignay laeng ni Jehova kalpasan pannakapaneknekna kadagiti kinapudno. Anian nga ekselente nga ulidan para kadagidiay mangtaming kadagiti legal a suppiat!
Dagiti Natauan nga Ukom idi Panawen dagiti Patriarka
8. Aniada a kangrunaan a linteg ni Jehova ti pagaammon kadagiti panawen dagiti patriarka?
8 Nupay agminar nga awan naisurat a linteg iti dayta a tiempo, ti kagimongan iti panawen dagiti patriarka ket pagaammoda dagiti kangrunaan a linteg ni Jehova, ken dagiti adipenna ket obligadoda a mangalagad kadagita. (Idiligyo ti Genesis 26:5.) Ti drama idiay Eden impakitana ti pagkasapulan iti panagtulnog ken panagpasakop iti kinasoberano ni Jehova. Ti kaso ni Cain impalgakna ti di pananganamong ni Jehova iti panangpapatay. Dagdagus kalpasan ti Layus, nangted ti Dios iti sangatauan kadagiti linteg maipanggep iti kinasagrado ti biag, panangpapatay, dusa nga ipapatay, ken ti pannangan iti dara. (Genesis 9:3-6) Nakarot’ panangkondenar ni Jehova iti pannakikamalala kabayatan ti pasamak a mangiramraman ken Abraham, Sara, ken ni Abimelech, ari ti Gerar, iti asideg ti Gaza.—Genesis 20:1-7.
9, 10. Aniada a pangarigan ti mangipakita a ti maysa a hudisial a sistema ket adda bayat ti kagimongan iti panawen dagiti patriarka?
9 Kadagidi nga al-aldaw dagiti ulo ti pamilia nagserbida kas ukom ken tinamingda dagiti parikut maipapan iti linteg. Kuna ni Jehova maipapan ken Abraham: “Isut’ naam-ammok unayen nga ibilinnanto kadagiti annakna ken iti sangakabbalayanna iti kalpasanna tapno salimetmetanda koma ti dalan ni Jehova tapno agaramidda ti kinalinteg ken panangukom.” (Genesis 18:19) Impakita ni Abraham ti di-panagimbubukodan ken pannakaawat iti panangrisutna iti maysa a riri iti nagbaetan dagiti pastorna ken dagidiay pastor ni Lot. (Genesis 13:7-11) Iti panagserbina kas naamaan nga ulo ken ukom, kinondenar ni Juda ti manugangna a babai a ni Tamar tapno maubor ken patay ken mapuoran, iti pammatina nga isu ket maysa a mannakikamalala a babai. (Genesis 38:11, 24; idiligyo ti Josue 7:25.) Idi naammuanna amin dagiti kinapudno, nupay kasta, isut’ imbilangna a nalinlinteg ngem isu a mismo. (Genesis 38:25, 26) Anian a nagpateg nga ammuen pay nga umuna dagiti kinapudno sakbay a mangaramid iti maysa a hudisial a desision!
10 Ti libro ni Job ipasagidna ti maysa a hudisial a sistema ken ipakitana ti kinamatarigagayan unay ti di-mangidumduma a panangukom. (Job 13:8, 10; 31:11; 32:21) Malagip a mismo ni Job maipapan iti panawen idi nga isu ket maysa a mararaem nga ukom a nagtugaw iti ruangan ti siudad a manartarawidwid iti kinahustisia ken mangidepdepensa iti dasig ti balo ken ti ulila nga ubing a lalaki. (Job 29:7-16) Ngarud, adda ebidensia nga iti uneg ti kagimongan dagiti patriarka, “dagiti lallakay” nagserbida kas ukom kadagiti saringit ni Abraham uray sakbay ti Ipapanaw (Exodo) ken ti inted-Dios a bagi dagiti linteg ti nasion ti Israel. (Exodo 3:16, 18) Kinapudnona, dagiti lagumen dagiti Linteg ti tulag ket indatag ni Moises kadagiti “lallakay,” wenno panglakayen, ti Israel, a nangibagi kadagiti tattao.—Exodo 19:3-7.
Ti Hudisial a Sistema ti Israel
11, 12. Sigun iti dua nga eskolar ti Biblia, aniat’ nangiduma iti hudisial a sistema ti Israel manipud kadagidiay sabsabali a nasion?
11 Ti pannakatarawidwid ti kinahustisia idiay Israel ket naiduma unay manipud kadagiti wagas ti linteg a nasurot kadagiti nasion iti aglikmutda. Awan pannakailasin iti nagbaetan ti linteg dagiti pribado a karbengan ken ti linteg ti panangdusa. Agpadada a nainaig kadagiti moral ken relihiuso a linteg. Ti maysa a basol maibusor iti kaarruba ti maysa a tao ket maysa a basol maibusor ken Jehova. Idiay librona a The People and the Faith of the Bible, insurat ni autor nga André Chouraqui: “Ti tradision ti panangukom dagiti Hebreo naiduma manipud kadagidiay kaarrubada, saan laeng nga iti depinasionna kadagiti basol ken dusa no di ket iti tunggal kaipapanan dagiti linteg. . . . Ti Torah [Linteg] ket saan a naiduma manipud inaldaw a panagbiag; dayta ti mangtengngel iti saguday ken linaon ti inaldaw a biag babaen panangiwarasna iti bendision wenno lunod. . . . Idiay Israel . . . agarup imposible ti mangaramid iti nalawag a panamagduma kadagiti aramid ti panangukom ti siudad. Nailemmengda iti panagkaykaysa ti biag a naan-anay a naiturong iti kaitungpalan ti pagayatan ti sibibiag a Dios.”
12 Daytoy a karkarna a kasasaad ti nangisaad iti pannakatarawidwid ti kinahustisia idiay Israel iti adayo a nangatngato a tukad ngem kadagiti kasadaranda a nasion. Insurat ni eskolar ti Biblia a Roland de Vaux: “Ti linteg ti Israel, agpapan pay panagaarngida iti porma ken linaon, naidumada unay manipud kadagiti linteg dagiti ‘tulag’ iti Dumaya ken dagiti artikulo dagiti ‘lintegda’. Daytat’ maysa a relihiuso a linteg. . . . Awan linteg iti Dumaya ti maidilig iti linteg ti Israel, a naipagapu nga intero iti Dios kas autorna. No aglaon dayta, ken masansan a mailaok, kadagiti etikal ken ritual a paglintegan, daytat’ gapu ta saklawenna ti intero a tay-ak ti nadiosan a Tulag, ken gapu ta daytoy a Tulag tinarawidwidanna ti relasion dagiti tattao iti maysa ken maysa kasta met iti relasionda iti Dios.” Isu met laeng nga insaludsod ni Moises: “Ania a dakkel a nasion ti addaan kadagiti nalinteg nga al-alagaden ken hudisial a pangngeddeng a kas iti amin kadagitoy a linteg nga ikabilko iti sangoyo itoy nga aldaw?”—Deuteronomio 4:8.
Dagiti Ukom idiay Israel
13. Kadagiti ania a banag a ni Moises ket maysa a nasayaat nga ulidan kadagiti panglakayen ita?
13 Buyogen kasta a natan-ok a sistema ti panangukom, ania a kita ti tao ti kasapulan nga agserbi kas ukom? Maipapan iti immuna amin nga ukom a nadutokan idiay Israel, kunaen ti Biblia: “Ti lalaki a ni Moises isu pay laeng ti kaemmaan kadagiti amin a tattao nga adda iti rabaw ti daga.” (Numeros 12:3) Isu ket saan a nalabes panagtalekna iti bagina. (Exodo 4:10) Nupay nakalikaguman a mangukom kadagiti tattao, no dadduma impakpakaasianna ida iti saklang ni Jehova, a nagpakpakaasi kenkuana a pakawanenna ida ken uray la mismo a nangidatag ti daton maigapu kadakuada. (Exodo 32:11, 30-32) Indaniwna: “Ti palawagko agtinnagto kas linnaaw, kas arimukamok iti rabaw ti ruot a nalasbang, ken kas ti arbis iti rabaw ti nateng.” (Deuteronomio 32:2) Adayo ketdi nga ukomenna dagiti tattao babaen panagpannurayna iti bukodna a sirib, kunana: “No adda ririda, makagteng koma kaniak ket siak ukomek ti tao ken ti kaduana, ket ipakaammok kadakuada dagiti pangngeddeng ti pudno a Dios ken dagiti lintegna.” (Exodo 18:16) No agduadua, ipakumitna ti banag ken Jehova. (Numeros 9:6-8; 15:32-36; 27:1-11) Ni Moises ket maysa a nasayaat nga ulidan para kadagiti panglakayen nga ita ket ‘mangipaspastor iti arban ti Dios’ ken agar-aramid kadagiti hudisial a desision. (Aramid 20:28) Sapay koma ta ti pannakirelasionda kadagiti kakabsatda agbalin met a “kas arimukamok iti rabaw ti ruot.”
14. Ania dagiti naespirituan a kualipikasion dagiti lallaki a dinutokan ni Moises kas uk-ukom idiay Israel?
14 Idi agangay saanen a kabaelan ni Moises nga ibaklay nga is-isuna ti awit a panangtaming kadagiti hudisial a kaso agpaay kadagiti tattao. (Exodo 18:13, 18) Inawatna ti singasing ti katuganganna a lalaki a dumawat iti tulong. Manen, aniada a kita ti lallaki ti napili? Mabasatayo: “‘Mangpilika iti aggapu kadagiti umili kadagiti tumutop a lallaki, managbuteng iti Dios, mapagtalkan a lallaki, a guraenda ti nakillo a pananggun-od.’ . . . Ket ni Moises pimmili kadagiti makabael a lallaki a nagtaud iti Israel ken tapno ikkanna ida ti saad kas papangulo iti umili, a mangituray iti rinibo, mangituray iti ginasut, mangituray iti saglilimapulo ken mangituray iti pinullo. Ket inukomda dagiti umili iti tunggal umiso a gundaway. Dagiti narigat a kaso iyamangda ken Moises, ngem tunggal bassit a kaso tamingenda kas uk-ukom.”—Exodo 18:21-26.
15. Ania dagiti kualipikasion dagidiay nagserbi kas uk-ukom idiay Israel?
15 Makita a ti edad ket saan nga is-isu laeng ti pangibatayan ti panangpili kadagiti lallaki nga agserbi kas ukom. Kuna ni Moises: “Alaenyo dagiti masirib ken manakem ken aduanen kapadasan a lallaki kadagiti triboyo, tapno ikabilkonto ida a papangulo kadakayo.” (Deuteronomio 1:13) Pagaammo unay ni Moises ti kinuna ni agtutubo nga Eliu adu a tawtawen sakbayna: “Saan a dagidiay laeng nataenganen unay ti mamasirib, wenno dagiti lallakay ti makatarus iti panangukom.” (Job 32:9) La ketdi, dagidiay nadutokan kasapulan nga “aduanen kapadasan a lallaki.” Ngem kangrunaan ti amin masapul a makabaelda, managbuteng-Dios, mapagtalkan a lallaki, a manggura iti nakillo a pananggun-od ken masirib ken manakem. Kasla nabatad, ngarud, a dagiti “panguluen” ken “ukom” a nadakamat idiay Josue 23:2 ken 24:1 ket saan a naiduma manipud kadagiti “lallakay” a nadakamat kadagidiay met laeng a bersikulo ngem napilida manipud kadakuada.—Kitaenyo ti Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 549.
Panangtarawidwid ti Kinahustisia
16. Aniat’ rebbeng a mapaliiwtayo ita maipapan kadagiti pammilin nga inted ni Moises kadagiti kabbaro a nadutokan nga uk-ukom?
16 No maipapan kadagiti pammilin a naited kadagitoy a nadutokan nga ukom, kuna ni Moises: “Ket binilinko dagiti ukomyo iti dayta a tiempo, a kunkunak, ‘No adda panangusig iti nagbabaetan dagiti kakabsatyo, masapul a mangukomkayo a sililinteg iti maysa a tao ken ti kabsatna wenno iti ganggannaet nga adda kenkuana. Dikanto mangidumduma iti panangukom. Agpadpadanto nga imdenganyo ti bassit ken ti dakkel. Dikayto agamak gapu iti maysa a tao, ta ti panangukom biang ti Dios; ket ti kaso a narikut unay kadakayo, idatagyonto kaniak [ni Moises], ket siak denggekto.’”—Deuteronomio 1:16, 17.
17. Asino dagiti nadutokan kas uk-ukom, ket ania a pakdaar ti inted kadakuada ni Ari Josafat?
17 Siempre, ti maysa a kaso ket maipan ken Moises kabayatan laeng ti panagbiagna. Gapuna nga ad-adu pay nga urnos ti naaramid agpaay kadagiti narikut a kaso a maiyamang kadagiti papadi, Levita, ken kadagiti nadutokan nga ukom. (Deuteronomio 17:8-12; 1 Cronicas 23:1-4; 2 Cronicas 19:5, 8) Kadagiti ukom a dinutokanna kadagiti siudad ni Juda, kuna ni Ari Josafat: “Utobenyo ti aramidenyo, ta dikayo agukom gapu iti tao no di ket gapu ken Jehova . . . Kastoy ti rebbeng nga aramidenyonto iti panagbuteng ken Jehova buyogen kinamatalek ken puso a napalungdo. No maipapan iti tunggal suppiat a dumtengto kadakayo nga aggapu kadagiti kakabsatyo nga agnanaed kadagiti siudadda, . . . pakdaaranyonto ida a dida makabasol ken Jehova ket iti kasta saanto a dumteng ti pungtot kadakayo ken kadagiti kakabsatyo. Kastoy ti aramidenyonto tapno dikayto makabasol.”—2 Cronicas 19:6-10.
18. (a) Ania idi dagiti sumagmamano a prinsipio a kasapulan nga ipakat dagiti ukom idiay Israel? (b) Ania idit’ kasapulan a laglagipen dagiti ukom, ken aniada a kasuratan ti mangipakita kadagiti ibunga ti pananglipatda iti daytoy?
18 Dagiti prinsipio a kasapulan nga ipakat dagiti ukom idiay Israel isu dagiti sumaganad: agpada a kinahustisia agpaay iti nabaknang ken napanglaw (Exodo 23:3, 6; Levitico 19:15); nainget a di-panangidumduma (Deuteronomio 1:17); di iyaawat iti panuksok. (Deuteronomio 16:18-20) Kasapulan a laglagipen a kanayon dagiti ukom a dagidiay uk-ukomenda ket karkarnero ni Jehova. (Salmo 100:3) Kinapudnona, maysa kadagiti rason no apay a linaksid ni Jehova ti nainlasagan nga Israel ket gapu ta dagiti papadi ken pastorda dida nangukom buyogen kinalinteg ken tinamingda dagiti tattao buyogen kinagubsang.—Jeremias 22:3, 5, 25; 23:1, 2; Ezequiel 34:1-4; Malakias 2:8, 9.
19. Iti ania a pateg kadatayo daytoy a panangsukimat kadagiti pagalagadan ni Jehova maipapan iti kinahustisia sakbay ti Kadawyan a Panawen, ken aniantot’ mausig iti sumaganad nga artikulo?
19 Saan nga agbaliw ni Jehova. (Malakias 3:6) Daytoy nga ababa a panangrepaso iti rebbeng koma a pannakatarawidwid ti panangukom idiay Israel ken no kasano a minatmatan ni Jehova ti aniaman a panangipaidam iti kinahustisia rebbeng a pagpanunotenna dagiti panglakayen a responsable ita iti panangaramid kadagiti hudisial a desision. Ti ulidan ni Jehova kas Ukom, ken ti hudisial a sistema nga inyusuatna idiay Israel, ti nangipasdek kadagiti prinsipio a nangituyang iti pagtuladan agpaay iti pannakatarawidwid ti kinahustisia iti uneg ti Kristiano a kongregasion. Daytoy ti makitatayo iti sumaganad nga artikulo.
Pangrepaso a Salsaludsod
◻ Kasanot’ mabalin a pannakagupgop ti wagas a panangukom ni Jehova?
◻ Kasano a naipamatmat ti dalan ni Jehova iti pannakilangenna ken Cain ken iti sakbay-Layus a kaputotan?
◻ Asino dagiti nagserbi kas uk-ukom idi panawen dagiti patriarka, ken kasano?
◻ Aniat’ nangiduma iti hudisial a sistema ti Israel manipud kadagidiay sabsabali a nasion?
◻ Ania a kita ti lallaki dagiti nadutokan kas uk-ukom idiay Israel, ken aniada a prinsipio ti rebbengna a sinurotda?
[Ladawan iti panid 10]
Kadagidi panawen dagiti patriarka ken idiay Israel, dagiti nadutokan a lallakay tinarawidwidanda ti kinahustisia idiay pagserkan ti siudad