AI
[Bunton Dagiti Rebba].
Iti King James Version naawagan met daytoy iti “Hai,” nga adda naisilpo a piho nga artikulo kas pangrugian a sao, kas met laeng iti Hebreo. Agparang met ti nagan iti pangbabai a porma, iti Aiat ken Aia.—Isa 10:28; Ne 11:31.
1. Maysa a naarian a siudad dagiti Canaanita, ti maikadua a siudad a naala bayat ti panagsakup dagiti Israelita. Masarakan ti Ai iti “asideg ti Bet-aven, iti daya ti Bethel,” ken adda maysa a ginget a tanap iti amianan. (Jos 7:2; 8:11, 12) Nalawag nga adda ti Micmas iti abagatan.—Isa 10:28.
Di nagbayag kalpasan a dimteng ni Abraham idiay Canaan, imbangonna ti toldana a “ti Bethel adda iti laud ken ti Ai iti daya.” Nangibangon sadiay iti altar ket nagsubli iti lugar kalpasan ti panagyanna idiay Egipto.—Ge 12:8; 13:3.
Idi 1473 K.K.P., kalpasan ti panagballigida maibusor iti Jerico, ti Ai ket rinaut ti bassit a puersa ti agarup 3,000 nga Israelita a soldado, yantangay kinuna dagiti managsimisim maipapan kadagiti agnanaed iti Ai, “Bassitda.” (Jos 7:2, 3) Nupay kasta, gapu iti basol ni Acan naabak ti Israel. (Jos 7:4-15) Kalpasan a nailinteg daytoy a banag, nangaramat ni Josue iti maysa nga estratehia maibusor iti Ai, a nangikabil iti pangsaneb a puersa iti makinlaud a likudan ti siudad. Ti kangrunaan a puersa ket naibaon iti amianan, iti sanguanan ti siudad, ti ayan ti maysa a ginget wenno nababa a desierto a tanap, ket manipud ditoy a nagsagana ni Josue a mangdarup iti Ai. Idi naallilaw a rummuar iti Ai ti ari dayta ken ti maysa a bunggoy dagiti lallaki, nagintatalaw ti puersa ni Josue agingga a dagiti kumamkamat adayodan iti sarikedkedda. Idin naseniasan nga agtignay ti pagsaneb a puersa, ket nakautibo ken nauram ti siudad. (Jos 8:1-27) Napapatay ti ari ti Ai, ket ti siudad napagbalin a “munturod [Heb., tel] a di nakedngan ti kapautna, kas maysa a langalang agingga itoy nga aldaw.”—Jos 8:28.
Idi tiempo ni Isaias, iti maikawalo a siglo K.K.P., napagnaedan ti siudad wenno nalabit ti maysa a disso a kaparangetna, ket naipadto a dayta ti umuna a kautibuen ti ari ti Asiria iti panagturongna iti Jerusalem. (Isa 10:28) Kalpasan ti pannakaidestiero idiay Babilonia, dagiti Benjamita manipud Ai nakipagsublida a kadua ti bunggoy ni Zorobabel.—Esd 2:28; Ne 7:32; 11:31.
Kunaen ti dadduma a ti Ai ket isu ti Khirbet et-Tell (Horvat et-Tel), a nangtaginayon iti kaipapanan ti nagkauna a nagan (ti et-Tell kaipapananna “Ti Munturod; Ti Bunton Dagiti Rebba”). Dayta ket 2.3 km (1.4 mi) iti daya nga abagatan-a-daya ti Bethel (ti agdama a Beitin). Nupay kasta, dagiti panagkabakab a naaramid sadiay idi 1933-1935 ken idi 1964-1972 ipasimudaagda a nalawa idi dayta a siudad, a napagwalangwalang idi agarup 2000 K.K.P. ket kalpasanna saanen a natagitauan agingga idi agarup 1050 K.K.P. (sigun iti panagpetsa ti arkeolohia). Gapu itoy, nangaramid dagiti arkeologo iti sumagmamano a tignay tapno mabaliwan ti anag dagiti pannakatukoy ti Ai iti Kasuratan. Nupay kasta, sigun iti arkeologo a ni J. Simons, saan a rumbeng a kunaen a ti Ai ket isu ti Khirbet et-Tell gapu iti kadakkel ti siudad (Jos 7:3), yantangay awan akaba a ginget iti amianan ti Khirbet et-Tell (Jos 8:11), ken iti dadduma pay a rason. (American Journal of Archaeology, July-September 1947, p. 311) No umiso ti panagpetsa ti arkeolohia, masarakan ngarud ti disso iti sabali a lugar. Ti naganna a mismo ket saan a sigurado a tumukoy iti maysa a lugar, yantangay kunaen ni Sir Frederic Kenyon: “Ti pannakayakar ti nagan manipud iti narebbek wenno nagpanawan a disso tapno maited iti sabali pay nga adda iti asideg ket kadawyan nga aramid idiay Palestina.”—The Bible and Archæology, 1940, p. 190.
2. Maysa a siudad a nadakamat a kadua ti Hesbon iti padto ni Jeremias maibusor kadagiti Ammonita. (Jer 49:3) Saan nga ammo ti ayanna.