UK-UKOM, LIBRO TI

Libro ti Biblia a kangrunaanna a mangsaklaw iti periodo nga agarup 330 a tawen iti nagbaetan ti panangparmek ti Israel iti Canaan ken ti panangrugi ti monarkia. Iti nasapsapa a tiempo, napakdaaranen a nasaksakbay dagiti Israelita a ti pannakapaayda a mamagtalaw kadagiti agnanaed iti daga, kas nadibinuan a naibilin, mangiturong iti panangannurotda kadagiti nalulok unay a narelihiosuan nga ar-aramid dagiti Canaanita. Kamaudiananna agbanag daytoy iti di pananganamong ni Jehova ken ti panangbaybay-ana kadakuada kadagiti kabusorda. (Ex 23:32, 33; 34:11-17; Nu 33:55; De 7:2-5) Ti historikal a rekord a masarakan iti libro ti Uk-ukom ipakitana no kasano a pimmudno ti pammakdaar. Nupay kasta, imbes a sisasaknap nga ibinsabinsana ti di kinamatalek ti Israel ken ti imbungana a panangirurumen dagiti ganggannaet, ti libro kangrunaan nga isalaysayna dagiti maingel a gapuanan ti uk-ukom ken dagiti nakaskasdaaw a panangispal nga inaramid ni Jehova babaen kadakuada. Gapuna, naitampok ti pannakabael ni Jehova a mangisalakan ken ti mabayag a panagituredna, asina, di kaikarian a kinamanangngaasina, ken kinahustisiana. Dagiti mismo nga uk-ukom aglatakda kas nakasaysayaat a pagulidanan iti pammati.​—Heb 11:32-34, 39, 40.

Pannakaurnos. Ti Uk-ukom ket naisinggalut iti sinarunona a libro ti Biblia babaen iti panglukat a sasao a, “Ket kalpasan ti ipapatay ni Josue.” Nupay kasta, ti sumagmamano kadagiti pasamak a naisalaysay iti dayta ket nabatad a napagteng sakbay ti ipapatay ni Josue. Kas pagarigan, mabasa iti Uk-ukom 2:6: “Idi pinapanaw ni Josue dagiti umili, ngarud napan ti annak ti Israel, tunggal maysa iti tawidna, tapno tagikuaenda ti daga.” Gapuna agparang a ti Uk-ukom 1:1–3:6 ket agpaay kas introduksion, a ti mannurat nagadaw kadagiti pasamak a naaramid sakbay ken kalpasan ti ipapatay ni Josue tapno makaipaay iti historikal a pangripiripan maipaay iti salaysay a sumaruno. Ti benneg a mangrugi manipud kapitulo 3, bersikulo 7, agingga iti ngudo ti kapitulo 16 ket, kangrunaanna, kronolohikal ti panagsasaganadna ken salaysayenna ti ar-aramid ti 12 nga uk-ukom (saan a mairaman ni Debora), mangrugi ken Otniel ket agleppas ken Samson. Ti maudi a paset ti libro mabalin a maawagan iti apendise ket umataday iti periodo nga adayo a nasapsapa ngem iti panagserbi ni Samson kas ukom. Ti pannakakautibo ti Lais babaen kadagiti Danita nainkalintegan a napasamak sakbay ti ipapatay ni Josue. (Idiligyo ti Jos 19:47; Uk 18:27-29.) Ti sapasap a krimen iti sekso ti lallaki ti Gabaa ken dagiti simmaganad a pasamak a nagbanag iti gistay pannakatalipupos ti tribu ti Benjamin nalabit napasamak saan nga adu a tawen kalpasan ti ipapatay ni Josue. (Uk 19:1–21:25; Jos 24:31) Iwayaan daytoy ti umdas a tiempo maipaay iti iyaadu dagiti Benjamita manipud agarup 600 a lallaki (Uk 20:47) agingga iti dandani 60,000 a mannakigubat idi tiempo ti panagturay ni David.​—1Cr 7:6-12.

Mannurat ken Tiempo ti Pannakaputar. Ti makin-uneg a pammaneknek mangipaay iti pangibatayan iti panangammo no kaano a naisurat ti libro ti Uk-ukom. Nagupgop dayta bayat a ti maysa nga ari agturturay iti Israel. Ta no saan, ti mannurat, no tukoyenna ti napalabas, saanna koma a kinuna: “Kadagidi nga aldaw awan ari iti Israel.” (Uk 17:6; 18:1; 19:1; 21:25). Kaskasdi a dayta ket iti tiempo a dagiti Jebuseo agnanaedda pay laeng iti Jerusalem. (Uk 1:21) Yantangay, idi 1070 K.K.P., kinautibo ni David “ti salindeg ti Sion” (maysa a paset ti Jerusalem) manipud kadagiti Jebuseo ket inyakarna sadiay ti kabeserana (2Sm 5:6-9), ti libro ti Uk-ukom nailanad la ketdi babaen ti pannakaisurat sakbay dayta a petsa, nalabit bayat ti panagturay ni Saul. Iti dayta a tiempo, ni Samuel ti kangrunaan a manangitandudo iti pudno a panagdaydayaw ket, kas mammadto ni Jehova, isu daydiay nainkalintegan a nangilanad iti daytoy a libro.

Kinaumiso. Di mapagduaduaan a ti libro ti Uk-ukom maiparbeng nga adda lugarna iti kanon ti Biblia. Prangka ken napudno dayta, ket saanna nga ilimed dagiti nakaro a basol ti Israel. Ti intero ti libro mangipaay iti dayag ken dayaw, saan nga iti natauan nga uk-ukom, no di ket ken Jehova a Dios kas ti pudpudno a Manangispal ti Israel. Ipakitana a ti espiritu ti Dios impaayanna dagiti uk-ukom iti pannakabalin (Uk 3:9, 10; 6:34; 11:29; 13:24, 25; 14:6, 19; 15:14, 18; 16:20, 28-30) ket isuda, kalpasanna, binigbigda ni Jehova kas Ukom (11:27) ken Ari (8:23). Ti dadduma a naipaltiing a libro ti Biblia tukoyenda dagiti pasamak a nailanad iti dayta.​—1Sm 12:9-11; 2Sm 11:21; Sal 83:9-12; Isa 9:4; 10:26; Heb 11:32-34.

[Kahon iti panid 1375]

DAGITI TAMPOK TI UK-UKOM

Narayray a salaysay maipapan kadagiti panangispal a maulit-ulit nga inaramid ni Jehova maipaay iti Israel babaen iti Uk-ukom no panawan idi ti Israel ti idolatroso nga ar-aramid ken sipapasnek a sapulenda ti tulongna

Mabalbalin nga insurat ni Samuel, ti libro saklawenna ti agarup 330 a tawen iti nagbaetan ti panangparmek iti Canaan ken ti panangrugi ti monarkia

Paripirip maipapan kadagiti kasasaad a nagraira bayat ti tiempo ti Uk-ukom (1:1–3:6)

Kalpasan ti ipapatay ni Josue, mapaay dagiti tribu ti Israel a mamagtalaw iti dayta a daga kadagiti nabatbati nga agnanaed iti Canaan

Imbes ketdi, makiinnasawada kadagitoy a pagano ket masiluanda iti ulbod a relihionda

Baybay-an ida ni Jehova kadagiti kabusorda; ngem pasaray mangibangon iti Uk-ukom a mangispal kadakuada

Dagiti pannakaispal iti pannakairurumen no panawan idi ti Israel ti ulbod a panagdaydayaw ken umawagda ken Jehova maipaay iti tulong (3:7–16:31)

Babaen ken Otniel, maispal ti Israel manipud walo a tawen a pannakaipasakup iti ari ti Mesopotamia a ni Cusan-risataim

Ti 18-tawen a panangituray ti Moabita nga Ari Eglon agpatingga idi papatayen ni Ehud, a kalpasanna mangummong iti maysa a buyot dagiti Israelita ken mangparukma kadagiti Moabita

Agmaymaysa a kabilen ni Samgar ti 600 a Filisteo, iti kasta isalakanna ti Israel

Ni Barak, a pinaregta ni mammadto Debora, parmekenna ni Jabin, iti kasta pagpatinggaenna ti 20-tawen a panangirurumenna iti Israel; ti panguluen ti buyot ni Jabin, ni Sisera, ket papatayen ni Jael, ti asawa ni Heber a Keneo; da Debora ken Barak rambakanda daytoy a balligi babaen iti kanta

Maparebbengan ni Gideon a mangispal iti Israel manipud pito a tawen a panangriribuk dagiti Midianita; ipaay ni Jehova ti balligi kalpasan a pabassitenna ti buyot ni Gideon agingga iti 300 laeng a lallaki; kalpasanna pagkedkedan ni Gideon ti kinaari

Ni Tola agbalin nga ukom iti Israel iti 23 a tawen, ket ni Jair mangukom iti 22 a tawen

Agsagaba ti Israel iti im-ima dagiti Ammonita; mangipaay ni Jehova iti pannakaispal babaen ken Jefte, a kalpasanna itungpalna ti karina a mangidatag iti kakaisuna nga anakna, maysa a babai, maipaay iti panagserbi ken Jehova

Ukomen da Ibzan, Elon, and Abdon ti Israel iti napagtitipon a dagup nga agarup 25 a tawen

Ni Jehova ipaayanna ni Samson iti kasta unay a pigsa ket isu usarenna a mangluk-at iti Israel manipud 40-tawen a panangituray dagiti Filisteo; ti pannakaitulagna iti maysa a Filisteo a babai manipud Timna mangipaay kenkuana kadagiti gundaway nga agtignay maibusor kadakuada; ti panangliput kenkuana ni Dalila agbanag kamaudiananna iti kasasaad a pangpapatayanna iti ad-adu a Filisteo iti ipapatayna ngem iti napapatayna bayat ti panagbiagna

Dagiti kanayonan pay a di makaay-ayo a kasasaad a timmanor bayat ti tiempo ti Uk-ukom (17:1–21:25)

Idiay Efraim, mangipasdek ni Mikias iti maysa a ladawan iti pagtaenganna ket mangaramat iti maysa nga agtutubo a Levita kas padi

Adda dagiti Danita nga umay iti balay ni Mikias ket kalpasanna takawenda dagiti idolatroso nga alikamenna; alaenda met ti Levita tapno agserbi kas padida

Dagiti lallaki iti Benjamita a siudad ti Gabaa makabasolda iti sapasap a krimen iti sekso maibusor iti kamalala ti maysa a Levita; ti pannakapaay a mangyawat kadagidiay nakabasol maipaay iti pannakadusa tignayenna ti dadduma a tribu a mangisayangkat iti mangdusa a gubat maibusor iti Benjamin; gistay matalipupos ti tribu