Yemen​—Pagilian a Napnuan Sorpresa

TI Arabian Peninsula! No panunoten dagiti tattao daytoy a karkarna a paset ti lubong, masansan a masirmatada dagiti natayok a kadaratan, kamelio, ken caravan. Ngem nupay dagiti natayok a kadaratan ken ti nakabarbara a temperatura ti talaga a pakabigbigan daytoy a rehion, adda pay dadduma a pakabigbiganna a mabalin a mangsorpresa kadakayo.

Usigenyo, kas pangarigan, ti pagilian a Yemen, ti kasla siko ti daga a sanguenna ti Nalabaga a Baybay ken ti Gulpo ti Aden. Imbes a bin-ig a kadaratan, ti Yemen ket maysa a lugar dagiti bambantay ken kapanagan; lugar dagiti ubas, apricot, ken dadduma pay a makapasaraaw a prutas; daga ti nangayed nga arkitektura. Nupay kasla disierto ti kinabara dagiti kosta ti Yemen, mabalin a masorpresakayo a makaammo a nagsayaat ti kalalainganna a klima kadagiti nangato a pasetna. Ti nangnangruna a paginteresan dagiti Kristiano, nupay kasta, isut’ nawadwad a pakasaritaanna​—pakasaritaan a mangipalagip idi tiempo ti Biblia.

Ti Ruta ti Insienso

Idi ugma dimteng ti dakkel a kinabaknang iti daytoy a paset ti lubong babaen ti karkarna a pasamak​—ti angin ti Baybay Indiano a nangikuyog iti linnaaw idiay abagatan a kosta ti Arabia. Dagitoy a napakuyogan-agneb nga angin ti nangtulong a nangparnuay iti matarigagayan a panagmula iti agtutot a kayona a mangpataud iti goma a tutot a maawagan insienso.a No mapuoran, ti insienso ket mangpataud iti nabanglo nga ayamuom, a mamagbalin iti dayta a matarigagayan unay a mausar kadagiti narelihiusuan a seremonia. Ti daga a maawagan ita iti Yemen ti nagbalin a nalatak iti negosio ti insienso.

Ti Yemen ti mabalin pay a lugar ti kadaanan nga Ophir​—nga idi ket gubuayan iti kasayaatan a balitok. (Job 22:24; 28:15, 16; Salmo 45:9) Pudno man dayta wenno saan, ti Yemen ti pagsasabtan dagiti kadaanan a caravan dagiti kamelio a nakailuganan dagiti balitok, insienso, ken rekado a maipan iti adayo a luglugar, kas iti kadaanan a Palestina ken Tiro. (Ezequiel 27:2, 22-25) Daytoy ti nangted iti dakkel a kinabaknang saan laeng a kadagiti negosiante no di ket uray pay kadagiti pagarian a malabsanda a mangipataw iti buis kadagiti caravan.

Ti pagarian ti Seba, a patienda a masarakan iti makindaya a paset ita ti Yemen, ti nagbalin a baluarte ti ruta dagiti caravan. Limmatak dayta gapu iti negosio ti insienso, mirra, balitok, napateg a batbato, ken marfil. (Isaias 60:6) Idi kaaldawan ni Solomon, nagbiahe ti reina ti Seba “manipud kadagiti ungto ti daga” tapno denggenna a mismo ti sirib ti ari. (Mateo 12:42) Sigun iti historikal a salaysay ti Biblia, isut’ napan idiay Jerusalem agraman “naruay unay a kakuyogna, agraman kamkamelio a nangawit iti lana ti balsamo ken adu unay a balitok ken napateg a batbato.” (1 Ar-ari 10:1, 2) Ti pakalaglagipan daytoy a reina idi ugma ti adda pay laeng kadagiti taga Yemen ita. Nupay isut’ di nainaganan idiay Koran, ti tradision dagiti Islam ti mangawag kenkuana a Bilqīs​—nagan nga agparang iti adu a pangkomersio a produkto idiay Yemen.

Sinigsiglo a Din Kinalatak

Tinagiragsak ti Yemen iti adu a siglo ti dakkel a kinabaknang, nawadwad unay isu nga impanagan dagiti Romano iti dayta ti Latin a nagan nga Arabia felix, wenno “Naragsak nga Arabia.” Ngem idi pinagbalin dagiti Romano ti apostata a Kinakristiano a relihion ti Estado, kimmapuyen ti pannakausar ti insienso. Ti pay nangpakaro iti din kinalatak ti Yemen isut’ makapapatay a pannakarba ti dakkel a dam idiay Marib​—ti kangrunaan a paset ti nalawa a sistema ti padanum a nangsibug iti daytoy a rehion manipud pay maikawalo a siglo K.K.P.

Medio limmatak manen ti Yemen idi nagdinamag ti sabali pay a produktona​—ti kape. Idi agarup 1610, natakuatan dagiti Europeo ti makaallukoy nga ayamuom ken raman dagitoy a karkarna a bukel dagiti kabambantayan ti Yemen. Ti siudad ti Mocha idiay abagatan a pungto ti Nalabaga a Baybay ti nagbalin a kangrunaan a pantalan agpaay iti pannakailako ti kape idiay ballasiw taaw. Ti “mocha” ti nagbalin a maipadis iti kape ti Arabia ken agdinamag unay idiay Makin-amianan a Hemispero.

Ngem di nagbayag ti pannakailako ken sibaballigi a pannakaimula ti kape idiay ballasiw taaw. Ti siudad ti Mocha, kas resultana, ti din nalatak. Nupay ti kape pay laeng ti kangrunaan nga ilaklako ti Yemen idiay ballasiw taaw, ti siudad ita ti Mocha ket maysan a nalinak a pagdaklisan.

Panagpasiar iti Kabesera ti Yemen

Nupay napukawen ti sigud a kinatan-okna, adu pay laeng ti makaallukoy​—ken makasorpresa​—a pakabigbigan ti Yemen. Ti kabesera a siudad, ti San‘a, ket masarakan iti maysa a plateau, a nasurok a 2,000 metro ti kangatona, a mangtagtagiragsak iti makaay-ayo a klima. Kaaduan iti 12 milion a tattao idiay Yemen​—a maipada iti agarup kakatlo iti populasion iti intero nga Arabia​—ti agnanaed saan nga iti nakabarbara a disierto, no di ket iti daytoy a plateau ken iti adu a bambantay a paset daytoy a lugar.

Rinibun ti tawen ti San‘a, ti kinadaannan ti medio madlaw iti arkitekturana. Dagiti pasdek a naaramid iti bato ti naarkosan iti puraw a dekorasion iti ngatuen dagiti tawa, dagiti kasla pagkalatkatan nga arko, ken nadumadumat’ kolorda a sarming. Iti dadduma a paset ti ili, agaabay dagiti kabbaro ken kadaanan a pasdek, a no dadduma dimo idan mapaggigidiat. Ngem iti makatikaw iti kadaanan a paset ti San‘a, makitayo dagiti pasdek​—dadduma ket walo wenno nangatngato pay ti katukadda​—a nalawag a sinigsiglon ti kabayagdan.

No panawantay ti kadaanan a paset ti San‘a, lumabas ti maysa iti kadaanan a ruangan ti siudad ken likmutenna ti kabambantayan nga awayna. Babaen iti nagtimbukel a torre nga uppat wenno nasursurok pay ti katukadda ken addaan mangsalaknib a pader a nabangon saan nga iti semento wenno mortar, tunggal purok ket kasla dakkel a kastilio a nabangon iti igid ti bantay. Kinapudnona, dadduma a purok gistay kakikitada met laeng ti aglawlawda a sada la mailasin no asidegkayon iti dayta a purok.

Mabalin a masorpresa ti maysa no kasano a makapagbiag dagiti tattao iti kasta a kangato a lugar. Ngem no tumangadkay pay, makitayo ti naintar a kasla baluarte a pagtaengan iti babaen dagiti nangatngato pay a disso. Dagiti napaderan a terasa kadagiti napadsok a rangkis ti nanglikmut kadagitoy a purok kadagiti kabambantayan.

Dagiti Tattao Idiay Yemen

Pagarup dagiti bisita a taga Laud a dagiti taga Yemen ket karkarna a tattao. Ngem kinapudnona saanda la a kasta. Medio nakabutbuteng dagiti tribo kadagiti kabambantayan no damoyo ida a makita. Agusarda iti fuuta, kasla palda a maipandiling, ken maysa nga akaba a barikes a nakaisalikadan iti nakadkadlaw unay nga imuko. Kadagiti purok, adu pay ketdi ti mangiyabaday iti masinggan iti abagada.

Wen, ipagpannakkel dagiti Yemeni dagiti armasda. Iti amin a paset ti palengke adda mailako a jambiyya, maysa a nagkillo nga imuko. Kadawyanna, isalikad dayta dagiti barito nga agtawen iti 14 ken agpangato kas pagilasinan a barodan. Nupay kasta, makita nga uray ubbing a lallaki isalikadda daytan. Ti putan ti imuko ket naaramid iti plastik, kayo, wenno iti nangina a sara ti rhinoceros, ken maysa a kaluban a masansan a sumilengsileng ti arkosna. Medio natadem dayta. Naimbag ta dagiti imuko ket pangarkosda la gayam. Medio managpadagus dagiti tattao a Yemeni ken apresiarenda ti aniaman a panggep dagiti sangaili a makisarita.

Iti panangmatmat dagiti taga Laud, saan unay a karkarna ti langa dagiti Yemeni a babbai. Natayengteng ti kolor dagiti kawesda ken naan-anay a nakabeloda, a dida pay ipakita dagiti matada. Narigat ti biagda. Kadagiti purok iti kabambantayan, agtrabaho iti napaut nga oras ken nadagsen dagiti babbai nga agawit iti danum, taraon dagiti ayup, ken pagsungrod. Gagangayen kadakuada ti dakkel a pamilia.

Ti panagpasiar kadagiti palengke ti mangipaay pay iti sabali a gundaway a mangpaliiw no kasano ti panagbiag dagitoy makaay-ayo a tattao. Nakaay-ayat ti angot dagiti tiendaan nga aglaklako iti rekado. Agsaraawkay a makakita kadagiti pomegranate, peach, apricot, ubas, ken almond. Dagiti mammanday ket okupado iti trabahoda nga adda iti abayda ti lalat, balitok, pirak, ken dadduma pay a metal.

Idiay palengke, masarakanyo met ti sumagmamano a suq, wenno tiendaan nga aglaklako iti bulong iti khat. No ngalngalen wenno susopen, ti khat ket kasla pampaganaygay; kuna ti dadduma a tao a makaadikto dayta. Nupay kasta, napateg a paset iti biag dagiti Yemeni ti panagngalngal iti khat. Dagiti nalawa a paset kadagiti kabambantayan ti nairanta a pagmulaan iti khat. Napaut nga oras ti busbosen ti timpuyog dagiti lallaki nga agngalngal kadagiti bulong bayat a naimas ti saritaanda. Dadduma ti agngalngalngal met bayat nga agtartrabahoda​—wenno uray pay no agmanmanehoda.

Nupay kasta, nangina unay a bisio ti panagngalngal iti khat, a pakabusbosan ti kakatlo iti mabirukan ti pamilia a Yemeni. Ket madakamat pay ti dadduma dagiti pagdaksanna iti salun-at, agraman dagiti dispormado a pingping, di pannakaturturog ken pannakapangan, ken sakit ti bituka. Isu nga inyebkasen ti dadduma nga opisial ti gobierno ti panangkondenarda iti daytoy a droga. Ngem agingga ita, mabilbilang pay la dagiti pagilasinan a din magustuan dagiti Yemeni ti khat.

Ngem adda pammaneknek a ti kadawyan a paset ti panagbiag ket sinukatanen ti Makinlaud a kinamoderno. Adu a tattao ti nangged idiay ballasiw taaw. Dadduma a pamilia ti immakar kadagiti siudad, a nangisarang kadagiti agtutubo iti impluensia ti musika ken video ti sabali a lugar. Nalawag a saan nga amin ti maragsakan a makakita a ti pagilianda ti agturong iti kinamoderno.

Makapainteres ngarud a makita no anianto ti masakbayan daytoy a pagilian. Manmano pay laeng ti naaramidan tapno masukisok dagiti arkeolohikal a rebbek ti pagilian, ket nalabit dagiti panagkabakab iti masanguanan ti mangipaayto iti dadduma kadagiti nakaay-ayat a palimed ti kinadayag idi ti Yemen. Kabayatanna, mangted ti Yemen iti pamkuatan iti maysa a natured a managbiahe a sarungkaran daytoy a lugar dagiti sorpresa.​—Naipatulod.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 24, 25]

Ti Bab-el-Yemen, ruangan ti San‘a agingga iti kadaanan a paset ti ili

[Ladawan iti panid 26]

Kanawan: Paglakuan iti imuko idiay San‘a

[Ladawan iti panid 26]

Baba: Babassit nga ili a gistay kakikitada met laeng ti aglawlawda