RETAMA, KAYO A

[Heb., roʹthem].

Ti kayo a retama (Retama raetam) iti kinapudnona maysa a nababa a kayo iti desierto a kameng iti pamilia ti gisantes. Ti katupag nga Arabiko a nagan (ratam) tumulong iti panangilasin iti mula ken ipakitana a di umiso ti patarus a “kayo a parwa” iti King James Version.

Daytoy bassit a kayo maysa kadagiti kaaduan a mula iti let-ang ti Juda, iti Peninsula ti Sinai, kasta met iti dadduma pay a paset ti Arabia, ken masarakan kadagiti baw-ang, kadagiti nabato a lugar, kadagiti bakris, ken uray pay kadagiti nalayang a nagpaatiddog a kadaratan dagiti disso a desierto, a lumumloman a nakaun-uneg dagiti ramutna tapno makaagsep iti alnaab. Dumakkel manipud agarup 1 agingga iti 4 m (3 agingga iti 13 pie) a katayag, nga aduan kadagiti nakuttong, sinansarukod a sangsanga ken akikid, nalinteg a bulbulong. No agsabsabong, ti babassit a rip-ong dagiti nalami a sabong, a nagduduma ti marisda manipud puraw agingga iti pangindaraen, mangipaay iti nakaay-ayat a buya iti panangaplagda kadagiti natikag a bakris. Ti Hebreo a nagan maipaay iti mula (roʹthem) nabatad a nagtaud iti sao a kaipapananna ti “ikapet,” nalabit tumukoy iti pannakabaelna a mamagtalinaed iti binunton a kadaratan. Sigun ken Pliny, dagiti naamnut a sangana maar-aramat idi a pagreppet.​—Natural History, XXIV, XL, 65.

Idi nagtalaw ni Elias nga agturong iti let-ang tapno malisianna ti pungtot ni Jezebel, kunaen ti rekord iti 1 Ar-ari 19:4, 5, isu “nagtugaw iti sirok ti maysa a kayo a retama” ket kalpasanna naturog sadiay. Nupay ti babbabassit a kayo a retama makaipaay iti nakabasbassit a linong manipud dumardarang nga init iti let-ang, daydiay kalalainganna ti kadakkelna makaipaay iti makaay-ayo a pannakapabang-ar. Daytoy a bassit a kayo iti desierto nagpaay met a sungrod. Ti kayo ti retama maaramid a nakasaysayaat nga uging, a bumeggang buyogen ti napalalo a kinapudot.

Gapu ta napait ken makapasarua dagiti ramut ti kayo a retama, insingasing ti sumagmamano a ti panangtukoy ni Job (30:4) iti panangaramat kadagitoy dagiti tattao a mabisbisin nga adda iti naganggangan a pannakalangalang kas taraonda nalabit tumukoy iti maysa a parasitiko a mula a makan (Cynomorium coccineum) nga agtubo a kasla fungus kadagitoy a ramut. Nupay mabalin a kasta, posible met nga adda sabali a kita daytoy a mula idi kaaldawan ni Job (nasurok a 3,000 a tawen ti napalabasen) imbes a ti laeng agdama a puraw a kayo a retama (Retama raetam) nga agtubo ita. Iti panangidatagna iti sabali pay a panangmatmat maipapan iti Job 30:4, insurat ni N. Hareuveni: “Yantangay, saan a kas iti bulbulong ti saltplant, dagiti ramut ti retama naan-anay a di makan iti aniaman a pormana, nabatad nga agsasao ni Job maipapan kadagiti ramut ti puraw a retama a napagbalin a maysa a banag a mabalin a mailako tapno ti maysa makagun-od iti tinapay. Dagitoy agtutubo a lallaki a manglalais ita ken Job nagaramidda kadagiti beggang manipud kadagiti ramut ti puraw a retama nga ilakoda iti tiendaan.” (Tree and Shrub in Our Biblical Heritage, ni Kiryat Ono, Israel, 1984, p. 31) Maitunos iti daytoy, isingasing ti sumagmamano a ti panagimarka iti bokales iti Hebreo a sao a naipatarus a “taraonda” mabaliwan koma tapno ti Hebreo mabasa kas “mangpapudot kadakuada.”