Librot’ Biblia Numero 12​—2 Ar-ari

Mannurat: Jeremias

Lugar a Nakaisuratanna: Jerusalem ken Egipto

Nalpas a Naisurat: 580 K.K.P.

Tiempo a Saklawenna: c. 920–580 K.K.P.

1. Aniada a historia ti naisalaysay iti Maikadua nga Ar-ari, ken naitandudo ti ania?

TI LIBRO a Maikadua nga Ar-ari ituloyna nga ilanad ti nariribuk a historia dagiti pagarian ti Israel ken Juda. Innala ni Eliseo ti kagay ni Elias ket nabendisionan ti mamindua a kapaset ti espiritu ni Elias, ket 16 ti milagrona, no idilig iti 8 ken Elias. Intuloyna nga impadtot’ didigra iti apostata nga Israel, a ni la Jehu ti nangipakita ti apagapaman a silnag ti kinaregta ken Jehova. Kimmarkaro, a dagiti ari ti Israel, naigamerda iti kinadakes, ingga a ti makin-amianan a pagarian rinippuog ti Asiria idi 740 K.K.P. Iti makin-abagatan a pagarian ti Juda, nga adda sumagmamano a nagpaiduma nga ari, nangnangruna kada Josafat, Joas, Ezekias, ken Josias, adda tiempo a linabananda ti apostasia, ngem idi agangay impakat ni Nabucodonosor ti panangukom ni Jehova idi dinuprakna ti Jerusalem, ti templona, ken ti daga ti Juda idi 607 K.K.P. Natungpal ngarud dagiti padto ni Jehova, ket naitandudot’ saona!

2. Aniat’ makuna no iti pannakaisurat ken ti kinahushusto ti Maikadua nga Ar-ari, ket aniada a tiempot’ saklawenna?

² Yantangay ti Maikadua nga Ar-ari ket sangsangkalukot idi damo iti Umuna nga Ar-ari, ti nasaon maipapan ken Jeremias a nagsurat kasta met lat’ makuna ditoy, agraman prueba a daytoy ket paset ti katalogo ken autentiko. Nalpas idi agarup 580 K.K.P. ket saklawenna ti rugi ti panagturay ni Ocozias ti Israel idi agarup 920 K.K.P. ket nagngudo idi maika-37 a tawen ti pannakaidistiero ni Joaquin, idi 580 K.K.P.​—1:1; 25:27.

3. Aniada a karkarna a nakabakab dagiti arkeologo ti mangsuportar iti Maikadua nga Ar-ari?

³ Dagiti nakabakab dagiti arkeologo a mangsuporta iti Maikadua nga Ar-ari paneknekanda pay ti kinapudnona. Kas ehemplo, addat’ nalatak a Moabite Stone, a naikitikit ti bersion ni Mesha nga ari ti Moab iti panaggubat ti Moab ken Israel. (3:4, 5) Adda pay ti nangisit a basalt obelisk ni Shalmaneser III ti Asiria, a mabuya idiay British Museum, Londres, a nadakamatna ti nagan ni Jehu nga ari ti Israel. Adda dagiti kitikit ni Tiglat-pileser III (Pul) nga ari ti Asiria, a ninaganannat’ sumagmamano nga ari ti Israel ken Juda, agraman da Menahem, Acaz ken Peka.​—15:19, 20; 16:5-8.a

4. Aniat’ mangpaneknek a ti Maikadua nga Ar-ari ket paset ti naipaltiing a Kasuratan?

⁴ Ti nabatad a prueba nga autentiko ti libro isut’ napalalo a kinaprangkana a nangdeskribir iti panangukom ni Jehova iti ilina. Idi nga immuna a nadadael ti pagarian ti Israel sa simmaruno ti pagarian ti Juda, naigunamgunam kadatayo ti puersa ti propetiko a panangukom ni Jehova a nailanad iti Deuteronomio 28:15–29:28. Idi nadadael dagita a pagarian, “ti unget ni Jehova simged a maibusor itoy a daga tapno mangyeg iti dayta ti dagup ti lunod a naisurat itoy a libro.” (Deut. 29:27; 2 Ar. 17:18; 25:1, 9-11) Dagiti dadduma a nairekord iti Maikadua nga Ar-ari nailawlawagda iti dadduma a paset ti Kasuratan. Idiay Lucas 4:24-27, kalpasan a tinukoy ni Jesus da Elias ken ti balo a taga Sarepta, nadakamatna da Eliseo ken Naaman kas pammaneknek no apay nga isu a mismo di inakseptar dagiti kailianna a kas propeta. No kasta, agpada a ti Umuna ken Maikadua nga Ar-ari paset ida ti Nasantuan a Kasuratan.

LINAON TI MAIKADUA NGA AR-ARI

5. Ania a pannubngar ken panangukom ti imbaga ni Elias ken Ocozias, ken apay?

⁵ Ni Ocozias, ari ti Israel (1:1-18). Idi natnag idiay balayna, nagsakit daytoy nga anak ni Acab. Pinaimtuodna ken Baal-zebub, a dios ti Ecron, no umimbagto. Inatipa ni Elias dagiti mensahero ket pinagsublina ida iti ari, a tinubngarna gapu ta di nakiuman iti pudno a Dios ket kinunana a gapu ta saan a Dios ti Israel ti nagturonganna, matayto a di bumurong. Idi nangibaon ti ari iti kapitan agraman 50 a soldado tapno yegda ni Elias kenkuana, dimmawat ni Elias iti apuy manipud langit ket rinunawna ida. Kasta met lat’ napasamak iti daydi maikadua a kapitan agraman 50 a kaduana. Naibaon ti maikatlo a kapitan ken ti 50, ket inispal ni Elias ida gapu ta nagpakpakaasi ti kapitan. Simmurot kadakuada ni Elias ket imbalikasna ti sentensiat’ ipapatay ken Ocozias. Natay di ari kas nasaon Elias. Idin ni Joram a kabsat ni Ocozias nagari iti Israel, ta awan anak ni Ocozias a sumuno kenkuana.

6. Aniat’ kasasaad idi nagsina da Elias ken ni Eliseo, ket kasano nga apagapaman a naipakita a “ti espiritu ni Elias” immapay ken Eliseo?

⁶ Sinunuan ni Eliseo ni Elias (2:1-25). Tiemponan a maipanaw ni Elias. Kimmuyog ni Eliseo kenkuana manipud Gilgal a nagpa-Betel, inggat’ Jerico, ket kamaudiananna iti ballasiw ti Jordan. Nagbingay dagiti danum ti Jordan idi inyablat ni Elias ti opisial a kagayna. Idi nakitanat’ umap-apuy a karuahe a pakigubat ken dagiti kabalio iti nagbaetanda ken Elias sa ni Elias nga impangatot’ allawig, inawat ni Eliseo ti naikari a mamindua a kapaset ti espiritu ni Elias. Idi kuan impakitana nga adda kenkuanan “ti espiritu ni Elias.” (2:15) Idi pinidutnat’ kagay ni Elias, inusarna a nangbingay manen kadagiti danum. Sana inagasan dagiti dakes a danum ti Jerico. Idi agpa-Betel, kinantiawan dagiti ubbing a lallaki: “Sumang-atka, kalbo! Sumang-atka, kalbo!” (2:23) Nagdawat ni Eliseo ken Jehova, ket rimmuar iti kabakiran ti dua nga uso a kabaian ket 42 a delinkuente nga ubbing ti pinatayda.

7. Aniat’ makagapu nga inispal ni Jehova da Josafat ken ni Joram?

⁷ Ni Joram, ari ti Israel (3:1-27). Inaramid daytoy nga ari ti dakes iti mata ni Jehova, a tinuladnat’ salungasing ni Jeroboam. Ti ari ti Moab agbubuis idi iti Israel ngem itan immalsa, ket ni Joram nagpatulong ken Ari Josafat ti Juda ken ti ari ti Edom a maibusor iti Moab. Idi rumautda, naisagmak dagiti buyotda iti lugar nga awanan danum ket dandanida natay. Napan dagiti tallo nga ari ken Eliseo tapno agimtuod ken Jehova a Diosna. Maipuon ken matalek a Josafat, inispal ida ni Jehova ket inabakda ti Moab.

8. Aniada pay a milagro ti inaramid ni Eliseo?

⁸ Dadduma pay a milagro ni Eliseo (4:1–8:15). Idi a dagiti nakautanganna gistay alaendan a tagabuen agraman dua nga annakna, ti balo ti maysa kadagiti annak dagiti propeta nagpatulong ken Eliseo. Simimilagro a pinawadwadna ti abastona a lana idiay balayda ket nabayadanna ti utangna. Adda babai a Sunamita a nabigbignan Eliseo a propetat’ pudno a Dios, ket isuda ken lakayna insaganaanda iti siledna idi addat’ Sunem. Gaput’ kinamanangaasi di babai binendisionan ni Jehova iti anak. Sumagmamano a tawen kalpasanna, nagsakit ti ubing ket natay. Dagusna a biniruk ni Eliseo. Kinuyog ni Eliseo idiay balayda, ket gaput’ bileg ni Jehova pinagungarna ti ubing. Idi sinublianna ti annak dagiti propeta sadi Gilgal, ni Eliseo simimilagro nga inikkatna ti “patay iti uneg ti dongdong” ket din makasabidong daydi sidada. Pinakannat’ sangagasut a lallaki iti 20 a tinapay a sebada, ket kaskasdi adut’ “natdada.”​—4:40, 44.

9. Aniada a milagro ti nainaig ken Naaman, ken iti ulo ti wasay?

⁹ Ni Naaman, a kapitan ti buyot ti Siria, agkukutel. Imbaga ti kautibo a balasitang nga Israelita iti asawa ni Naaman nga adda propeta sadi Samaria a makaagas kenkuana. Napan ni Naaman ken Eliseo, ngem imbes nga inasikasona a personal, nangibaon ni Eliseo iti nangibaga kenkuana a mamimpito nga agdigos iti Karayan Jordan. Narurod ni Naaman gapu ta kasla di rinaem ni Eliseo. Saan aya a nasaysayaat dagiti karayan ti Damasco ngem dagiti danum ti Israel? Ngem inuyotanda nga agtulnog ken Eliseo, ket naagasan. Di nga inawat ni Eliseo ti sagut kas gunggonana, ngem kalpasanna ni Giezi a katulongna kinamatnan Naaman ket dimmawat iti sagut iti nagan ni Eliseo. Idi nagsubli ket nagulbod ken Eliseo, nagkukutel ni Giezi. Adda pay sabali a milagro idi pinagtapaw ni Elias ti ulo ti wasay.

10. Kasano a naipakita dagiti superior a puersa ni Jehova, ket kasano a pinagsubli ni Eliseo dagiti Sirio?

¹⁰ Idi pinakdaaran ni Eliseo ti ari ti Israel nga isut’ inggakat dagiti Sirio a papatayen, nangibaon ti ari ti Siria iti armada sadi Dotan tapno tiliwenda ni Eliseo. Idi nakitana a ti siudad ket linikmut ti armada ti Siria, nagbuteng ti katulong ni Eliseo. Impanamnama ni Eliseo kenkuana: “Dika agbuteng, ta ad-aduda dagiti adda kadatayo ngem kadagiti adda kadakuada.” Sana inkararag ken Jehova a makita koma ti katulongna ti dakkel a puersa a kaduan Eliseo. ‘Ket, adtoy! Ti bantay napno kadagiti kabalio ken karuahe nga apuy a nanglikmut ken Eliseo.’ (6:16, 17) Idi rimmaut dagiti Sirio, nagkararag manen ti propeta ken Jehova, ket nagbulsekda sada inturong ida iti ari ti Israel. Imbes a pinatayda ida, nupay kasta, imbagan Eliseo iti ari nga idayaanna ida sana ida pagawiden.

11. Kasano a natungpal dagiti padto maipapan kadagiti Sirio ken ni Ben-adad?

¹¹ Kalpasanna, ni Ari Ben-adad ti Siria linakubna ti Samaria, ket nakaro ti bisin idi. Ti ari ti Israel pinabasolna ni Eliseo, ngem impadto ti propeta a nawadwadto ti taraon kabigatanna. Iti rabii, impangngeg ni Jehova kadagiti Sirio ti daranudor ti dakkel nga armada, gapuna nagtarayda, ket imbatida amin a taraonda para kadagiti Israelita. Idi kuan nagsakit ni Ben-adad. Idi nadamagna a napan ni Eliseo idiay Damasco, pinadamagna ken Hazael no isu ket umimbagto. Insungbat ni Eliseo a ti ari matayto ket ni Hazael ti agari a sandina. Sinierto ni Hazael daytoy babaen iti panangpatayna a mismo iti ari sa nagari iti saadna.

12. Ania a klase nga ari ti nagbanagan ni Joram nga anak ni Josafat?

¹² Ni Joram, ari ti Juda (8:16-29). Kabayatanna, idiay Juda, ni Joram nga anak ni Josafat ti nagari. Saan a nasaysayaat ngem dagiti ari ti Israel, nga inaramidnat’ dakes iti mata ni Jehova. Ni Atalia nga anak ni Acab isut’ asawana, a ti kabsatna, a Joram met ti naganna, agturturay iti Israel. Idi natay ni Joram ti Juda, ni Ocozias nga anakna nagbalin nga ari ti Jerusalem.

13. Ania a napartak a pannakidangadang ti naangay kalpasan a napulotan ni Jehu?

¹³ Ni Jehu, ari ti Israel (9:1–10:36). Imbaon ni Eliseo ti maysa kadagiti annak dagiti propeta tapno pulotanna ni Jehu kas ari ti Israel ket dinutokanna a mangkabil iti balay ni Acab. Ni Jehu di nagtaktak. Binirukna ni Joram, nga ari ti Israel, sadiay Jezreel nga agpapaungar iti sugatna iti gubat. Nasiputan ti agwanwanawan ti umatipukpok a lallaki, ket inreportna iti ari: “Ti panagpatarayna kas iti panagpataray ni Jehu nga apoko ni Nimsi, ta kasla sirurungsot ti panagpatarayna.” (9:20) Ni Joram ti Israel ken ni Ocozias ti Juda dinamagda ti gandat ni Jehu. Inyimtuod ni Jehu: “Kasano nga adda talna mientras adda dagiti pannakiabig ni Jezabel nga inam ken ti adu a panagbaglanna?” (9:22) Idi agtaray koma ni Joram, pinana ni Jehu ti pusona. Ti bagina imbellengda iti talon ni Nabot, kas kanayonan a supapak ti awan basolna a dara nga imbukbok ni Acab. Idi kuan da Jehu ken ti kakaduana kinamatda ni Ocozias, a kinabilda ket natay sadi Megiddo. Dua nga ari ti natay iti damo a nasiglat a pannakidangadang ni Jehu.

14. Kasano a natungpal ti padton Elias maipapan ken Jezabel?

¹⁴ Itan naisublat ni Jezabel! Idi sibibiktoria ni Jehu a simrek iti Jezreel, timman-aw ni Jezabel iti tawa a nakalablabor ti arkos ti rupana. Saan a naatrakar ni Jehu: “Itappuakyo!” kunana kadagidi katulong. Intennagda, ket nagparsiak ti darana iti pader ken kadagiti kabalio a nangbaddek kenkuana. Idi ipumponda, ti la bangabanga, saka, ken dakulap ti imana ti nasarakanda. Kaitungpalan daydit’ padto ni Elias a, ‘lamutento dagiti aso, ket isunto ti kas ibleng iti paset ti daga idiay Jezreel.’​—2 Ar. 9:33, 36, 37; 1 Ar. 21:23.

15. Ania dagiti nadumaduma a naenkuentro ni Jehu idi nagpa-Samaria?

¹⁵ Simmaruno, imbilin ni Jehu a papatayenda ti 70 nga annak ni Acab, ket imbuntonna ti uloda iti ruangan ti Jezreel. Kinabilda amin a pasurot ni Acab idiay Jezreel. Itan, agturongdan idiay Samaria, a kabisera ti Israel! Idiay dalan nasabatna ti 42 a kabsat ni Ocozias, nga agturongdat’ Jezreel, ngem dida ammot’ napasamak. Tiniliw ken pinapatayda ida. Ngem ita adda naiduma nga enkuentro. Ni Jonadab nga anak ni Recab immayna sinabat ni Jehu. Iti saludsod ni Jehu a, “Nalinteg kadi ta pusom a maikanunong kaniak, kas iti mismo a pusok a naikanunong kenka?” insungbat ni Jonadab, “Wen.” Pinalugan ni Jehu iti karuahena tapno maimatanganna ti “dina panangipalubos nga adda makirinnibal ken Jehova.”​—2 Ar. 10:15, 16.

16. Kasanot’ kaan-anay ti aksion ni Jehu maikontra iti balay ni Acab agraman ken Baal?

¹⁶ Idi nakagtengdat’ Samaria, inkisap amin ni Jehu dagiti nabati a kaduan Acab, kas mayalubog iti sinao ni Jehova ken Elias. (1 Ar. 21:21, 22) Ngem, daydiay ngay makarimon a relihion ni Baal? Kunan Jehu, “Ni Acab bassit ti panagrukbabna idi ken Baal. Ni Jehu agrukbabto kenkuana iti adu.” (2 Ar. 10:18) Idi pinaayabanna amin a managrukbab iti demonio idiay balay ni Baal, pinagsuotna ida iti pagan-anay a pakailasinan ket siniguradona nga awan nailaok nga agdaydayaw ken Jehova. Idi kuan imbaonna dagiti soldadona tapno kabilenda ida, a dina impalubos nga adda makataray uray maysa. Dinuprakda ti balay ni Baal, sada inaramid a pagiblengan, ket kasta ingga idi tiempo ni Jeremias. ‘Kasta ti panangdadael ni Jehu ken ni Baal iti Israel.’​—10:28.

17. Aniat’ nagkurangan ni Jehu, ket kasano nga inrugi ni Jehova a dinusa ti Israel?

¹⁷ Nupay kasta, uray ni naregta a Jehu nagkurang met. Iti ania? Gapu ta intuloyna a nagserbian dagiti balitok a baka nga insaad ni Jeroboam sadi Betel ken Dan. “Saan a nagannad iti pannagnana iti linteg ni Jehova a Dios ti Israel iti amin a pusona.” (10:31) Ngem gaput’ inaramidna maibusor iti balay ni Acab, inkari ni Jehova nga agturayto iti Israel dagiti annakna ingga iti maikapat a kaputotan. Idi tiempona, inrugi ni Jehova nga isina ti makindaya a paset ti pagarian, nga inyegna ni Hazael ti Siria maibusor iti Israel. Kalpasan ti 28-años a panagturayna, natay ni Jehu ket sinunuan ni Joacaz nga anakna.

18. Kasanoda a sinumra ti kumplot ni Atalia sadi Juda, ket aniat’ nagpaiduma iti panagturay ni Joas?

¹⁸ Ni Joas, ari ti Juda (11:1–12:21). Ni Atalia, a reyna nga ina, anak ni Jezabel iti lasag ken iti kababalin. Idi nadamagna a natay ni Ocozias nga anakna, pina-papatayna ti intero a naarian a pamilia sa isut’ nagtugaw iti trono. Ni la Joas a maladaga nga anak ni Ocozias ti nakalasat ta inlemmengda. Idi maikapito a tawen a panagturay ni Atalia, ni Joiada a padi pinulotanna ni Joas nga ari ket pina-papatayna ni Atalia. Inturong ni Joiada dagiti umili nga agdayaw ken Jehova, insurona ti agtutubo nga ari kadagiti annongna iti Dios, ket inyurnosnat’ pannakatarimaan ti balay ni Jehova. Gapu kadagiti sagut, nauyotan ni Joas ni Hazael, nga ari ti Siria, a di rumaut. Kalpasan a nagturay iti 40 a tawen idiay Jerusalem, ni Joas pinatay dagiti adipenna, ket ni Amasias nga anakna ti simmuno.

19. (a) Ania nga ulbod a panagdaydayaw ti nagtultuloy iti Israel idi panagturay da Joacaz ken Joas? (b) Kasano nga ingngudo ni Eliseo ti trabahona kas propeta ni Jehova?

¹⁹ Ni Joacaz ken Joas, ar-ari ti Israel (13:1-25). Ni Joacaz nga anak ni Jehu intuloynat’ nagrukbab iti idolo, ket ti Israel inturayan ti Siria, nupay ni Joacaz di naikkat iti trono. Idi agangay inispal ni Jehova dagiti Israelita, ngem intuloydat’ nagrukbab iti baka ni Jeroboam. Idi natay ni Joacaz, ni Joas nga anakna ti nagsaad nga ari ti Israel, bayat a daydiay maysa a Joas nagturay sadi Juda. Ni Joas ti Israel intuloynat’ nagrukbab iti idolo kas iti amana. Idi natay nagari ni Jeroboam nga anakna. Idi panagturay ni Joas a nagsakit ken natay ni Eliseo, kalpasan ti ultimo a padtona a ni Joas kabilennanto ti Siria a mamitlo, a natungpal idi agangay. Ti maudi a milagro a naipagapu ken Eliseo naangay kalpasan a natay, idi adda bangkay a naipuruak iti tanemna, ngem bimmangon idi nasagidna dagiti tulang ni Eliseo.

20. Deskribirenyo ti panagturay ni Amasias sadi Juda.

²⁰ Ni Amasias, ari ti Juda (14:1-22). Inaramid ni Amasias ti nalinteg iti mata ni Jehova, ngem dina dinadael dagiti nangato a disso a nagrukrukbabanda. Isut’ inabak ni Joas ti Israel iti gubat. Kalpasan ti 29-años a panagturay, natay idi adda nagkukumplot. Ni Azarias nga anakna ti nagari iti saadna.

21. Aniat’ naangay idi nagturay ni Jeroboam II idiay Israel?

²¹ Ni Jeroboam II, ari ti Israel (14:23-29). Ti maikadua a Jeroboam a nagari iti Israel intuloyna ti ulbod a panagdaydayaw dagiti ammana. Nagturay iti 41 a tawen sadi Samaria ket nagballigi a nangisubli kadagiti napukaw a teritoria ti Israel. Ni Zacarias nga anakna ti simmuno iti tronona.

22. Aniat’ masao iti panagturay ni Azarias sadi Juda?

²² Ni Azarias (Ozias), ari ti Juda (15:1-7). Ni Azarias nagturay iti 52 a tawen. Nalinteg iti saklang ni Jehova ngem dina dinadael dagiti nangato a disso. Idi kuan, sinaplit ni Jehova iti kukutel, ket ni anakna a Jotam ti nangtaming kadagiti naarian nga annong, sa nagari idi natay ni Azarias.

23. Aniada a riribuk ti nangdidigrat’ Israel idi rimsua ti pamutbuteng dagiti Asirio?

²³ Da Zacarias, Sallum, Manahem, Pekaia, ken Peka, ar-ari ti Israel (15:8-31). Kas inkarin Jehova, nagtalinaed ti tronot’ Israel iti balay ni Jehu inggat’ maikapat a kaputotan, ken Zacarias. (10:30) Gapuna, nagari sadi Samaria, ket innem a bulan kalpasanna adda nangpatay kenkuana. Ni Sallum, a nangagaw iti trono, nakabulan laeng. Ti ulbod a panagdaydayaw, asasinasion, ken intriga nagtultuloy a nangsaplit iti Israel bayat ti panagturay da Menahem, Pekaia, ken Peka. Idi nagturay ni Peka ad-adun ti sinakup ti Asiria. Pinapatay ni Oseas ni Peka, ket isun ti naudi nga ari ti Israel.

24. Kalpasan ni Jotam, kasanot’ panagsalungasing ni Acaz ti Juda no iti panagdaydayaw?

²⁴ Da Jotam ken Acaz, ar-ari ti Juda (15:32–16:20). Inalagad ni Jotam ti pudno a panagdaydayaw ngem pinalubosanna dagiti nangato a disso. Ni Acaz nga anakna tinuladna dagiti ari ti kabangibang ti Israel nga inaramiddat’ dakes iti mata ni Jehova. Idi rinaut dagiti ari ti Israel ken Siria, nagpatulong iti ari ti Asiria. Timmulong dagiti Asirio, ket nakautiboda ti Damasco, sa napan sadiay ni Acaz tapno agsabatda iti ari ti Asiria. Idi nakitana sadiay ti altar a pagdaydayawanda, nagbangon ni Acaz idiay Jerusalem ti umarngit’ padron dayta, ket nagdaton dita imbes nga iti bronse nga altar iti templo ni Jehova. Ni Ezekias nga anakna nagari iti Juda a sunona.

25. Kasano a nakautibo ti Israel, ken apay?

²⁵ Ni Oseas, naudi nga ari ti Israel (17:1-41). Ti Israel inturayanen ti Asiria. Immalsa ni Oseas ket nagpatulong iti Egipto, ngem idi maikasiam a tawen ti panagturayna, ti Israel pinarmek ti Asiria ket indistieroda ida. Ngarud nagngudo ti sangapulo-tribo a pagarian ti Israel. Apay? “Agsipud ta dagiti annak ti Israel nagbasolda a maikaniwas ken Jehova a Diosda . . . Nagserbida kadagiti makarimon nga idolo, a nagkunaan ni Jehova kadakuada: ‘Dikayto aramiden daytoy’; gapuna a ni Jehova nagpungtot unay iti Israel, ket inikkatna ida iti imatangna.” (17:7, 12, 18) Dagiti Asirio nangikabilda ti umili manipud daya a mangtaming iti daga, ket dagitoy ‘nagbutengda ken Jehova,’ nupay intuloyda a dinaydayaw dagiti bukodda a dios.​—17:33.

26, 27. (a) Kasano a ni Ezekias ti Juda inaramidnat’ naimbag iti mata ni Jehova? (b) Kasano a sinungbatan ni Jehova ti kararag ni Ezekias a mangpapanaw kadagiti Asirio? (c) Ania pay ti kaitungpalan ti padto ni Isaias?

²⁶ Ni Ezekias, ari ti Juda (18:1–20:21). Inaramid ni Ezekias ti umiso iti mata ni Jehova, sigun kadagiti amin nga inaramid ni David nga amana. Pinarutna ti ulbod a panagdaydayaw ket rinippuogna dagiti nangato a disso, ket gapu ta nagrukbaban ti ili, dinadaelna pay ti bronse nga uleg nga inaramid ni Moises. Ni Sennakerib, nga ari ti Asiria, rinautna ti Juda ket adu a nasarikedkedan a siudad ti naalana. Pinadas ni Ezekias nga ay-ayuen babaen iti adu a buis, ngem imbaon ni Sennakerib ni Rabsaces a mensaherona, nga immasideg iti pader ti Jerusalem ket imbilinna nga agsurenderda ket inuyawna ni Jehova a dengdenggen ti intero nga ili. Impanamnama ni propeta Isaias ken matalek nga Ezekias ti mensahet’ didigra ken Sennakerib. “Kastoy ti kuna ni Jehova: ‘Dika agbuteng.’” (19:6) Idi kimmaro ti pamutbuteng ni Sennakerib, inyararaw ni Ezekias ken Jehova: “Ket ita, O Jehova a Diosmi, ispalennakami, pangngaasim, a mailapsutkami iti imana, tapno amin a pagarian ti daga maammuanda koma a sika, O Jehova, siksika ti Dios.”​—19:19.

²⁷ Sinungbatan kadi ni Jehova daytoy di agimbubukodan a kararag? Umuna, baeten ken Isaias, intedna ti mensahe a “ti mismo a regta ni Jehova dagiti buyot” paatrasenna ti kabusor. (19:31) Ket, iti dayta a rabii, imbaonna ti anghelna a nangkabil iti 185,000 iti pakarso dagiti Asirio. Kabigatanna ‘bangkayda aminen.’ (19:35) Nagawid ni Sennakerib a ta naabak ket nagyan idiay Nineve. Pinaay manen ni diosna a Nisroch, ta idi agkarkararag pinatay dagiti mismo nga annakna, kas kaitungpalan ti padton Isaias.​—19:7, 37.

28. Aniat’ nagdinamag a gapuanan ni Ezekias, ngem aniat’ nagbasolanna?

²⁸ Nagsakit ni Ezekias a gistay natay, ngem impangag manen ni Jehova ti kararagna ket ninayonannat’ 15 a tawen. Nangipatulod ti ari ti Babilonia kadagiti regalo, ket sipapalangguad ni Ezekias a nangipakita iti amin a gamengna. Impadto ngarud ni Isaias nga addanto aldaw nga amin a linaon ti balayna maipantot’ Babilonia. Idin natay ni Ezekias, a nagdinamag gaput’ kinamaingelna ken gapu iti usok a binangonna a nangabastot’ danum iti Jerusalem.

29. Ania nga idolatria ti insungsong ni Manases, ania a didigra ti impadton Jehova, ket ania pay ti nakabasolan ni Manases?

²⁹ Da Manases, Amon, ken Josias, ar-ari ti Juda (21:1–23:30). Sinunuan ni Manases ni Ezekias nga amana, ket nagturay iti 55 a tawen, ket nagsaknap ti inaramidna a dakes iti mata ni Jehova. Insublina dagiti nangato a disso ti ulbod a panagdaydayaw, insaadna dagiti altar ken Baal, nangaramid iti sagrado a monmon kas ken Acab, ket pinagbalinna ti balay ni Jehova a pagrukbaban iti idolo. Impadto ni Jehova a yegnanto ti didigra iti Jerusalem kas inaramidnat’ Samaria, a “punasenna ken baliktadenna.” “Kasta unay” pay ti imbukbok ni Manases a dara nga awan basolna. (21:13, 16) Sinunuan ni Amon nga anakna, a nagaramid ti dakes iti dua a tawen, ingga a pinatayda.

30. Apay ken kasano a ni Josias nagsubli ken Jehova iti amin a puso?

³⁰ Itan pinagbalin ti umili nga ari ni Josias nga anak ni Amon. Bayat ti 31-años a panagturayna, sidadarasna a ginuyod ti Juda manipud pannakadadael ‘babaen iti pannagnana iti amin a dalan ni David nga amana.’ (22:2) Inrugina a tinarimaan ti balay ni Jehova, ket sadiay nasarakan ti nangato a padi ti librot’ Linteg. Daytoy ti namasingked a madadael ti nasion gaput’ isusukirna ken Jehova, ngem naipanamnama ken Josias a gaput’ kinamatalekna, saanto a mapasamak dayta iti kaaldawanna. Ginuguranna ti balay ni Jehova ken ti intero a daga manipud dinedemonio a panagdaydayaw ket dinuprakna dagiti idolo sadi Betel, a dinadaelnat’ altar ni Jeroboam kas kaitungpalan ti padto iti 1 Ar-ari 13:1, 2. Insublina manen ti Paskua ken Jehova. “Awan idi ti ari kas kenkuana iti kasakbayanna a nagsubli ken ni Jehova iti amin a pusona ken iti amin a kararuana ken iti amin a pigsana, kas mayalubog iti isuamin a linteg ni Moises.” (23:25) Kaskasdi, sumsumged ti pungtot ni Jehova gapu kadagiti salungasing ni Manases. Natay ni Josias idi naenkuentrona ti ari ti Egipto sadi Megiddo.

31. Ania dagiti parikut nga immapay iti Juda idi natayen ni Josias?

³¹ Da Joacaz, Joacim, ken Joaquin, ar-ari ti Juda (23:31–24:17). Kalpasan ti tallo-bulan a panagturay, ni Joacaz nga anak ni Josias kinautibo ti ari ti Egipto, ket ni Eliakim a kabsatna, a nasuktan ti naganna iti Joacim, naisaad iti trono. Sinurotna ti dakes a dalan dagiti ammana ket sinakup ni Nabucodonosor, nga ari ti Babilonia, ngem immalsa kalpasan ti tallo a tawen. Idi natay ni Joacim nagturay ni Joaquin nga anakna. Linakub ni Nabucodonosor ti Jerusalem, kinautibona, ket impa-Babiloniana dagiti gameng ti balay ni Jehova, “kas sinao ni Jehova” babaen ken Isaias. (24:13; 20:17) Ni Joaquin ken rinibo nga iturayanna ti naidistierot’ Babilonia.

32. Aniada a dramatiko a pasamak ti nagpatingga iti panaglangalang ti Jerusalem ken ti daga?

³² Ni Zedekias, naudi nga ari ti Juda (24:18–25:30). Ni Nabucodonosor inaramidna nga ari ni Matanias nga uliteg ni Joaquin ket sinuktanna iti Zedekias ti naganna. Nagturay iti 11 a tawen sadi Jerusalem ket inaramidna ti dakes iti mata ni Jehova. Immalsa iti Babilonia, isu nga idi maikasiam a tawen ni Zedekias, immay ni Nabucodonosor agraman intero nga armadana ket namangondat’ pader a nangalikubkob iti intero a Jerusalem. Kalpasan ti 18 a bulan napalalot’ bisin ti siudad. Nangaramiddat’ gutbaw iti pader, ngem natiliwda ni Zedekias idi agtaray koman. Pinatayda dagiti annakna iti imatangna, sa isut’ binulsekda. Iti sumuno a bulan, amin a kangrunaan a balay ti siudad, agraman ti balay ni Jehova ken balay ti ari, napuoranda sada dinuprak dagiti pader ti siudad. Kaaduan a nakalasat kinautiboda idiay Babilonia. Ni Gedalias ti nadutokan a gobernador dagiti sumagmamano a nanumo a nabati iti away ti Juda. Nupay kasta, pinatayda, ket dagiti umili nagkamangdat’ Egipto. Gapuna, manipud maikapito a bulan ti 607 K.K.P., nagwalang-walang ti daga. Dagiti ultimo a sao ti Maikadua nga Ar-ari saritaenda ti pabor nga impakita ti ari ti Babilonia ken Joaquin idi maika-37 a tawen a pannakakautibona.

NO APAY NAIMBAG

33. Ania dagiti nasayaat nga ehemplo nga intay tuladen a nailanad iti Maikadua nga Ar-ari?

³³ Nupay sinaklawna ti makadidigra a panagsuek ti pagarian ti Israel ken Juda, agminar iti Maikadua nga Ar-ari ti adu nga ehemplot’ pamendision ni Jehova kadagidiay nagayat kenkuana ken kadagiti nalinteg a prinsipiona. Kas met iti daydi balo ti Sarepta, ti babai a Sunamita nawadwad ti bendisionna gaput’ panangpadagusna iti propeta ti Dios. (4:8-17, 32-37) Ti abilidad ni Jehova a naynay a mangipaay isut’ naipakita idi pinakan ni Eliseo ti sangagasut a lallaki manipud 20 a tinapay, kas met ken Jesus iti daydi umarngi a milagrona kalpasanna. (2 Ar. 4:42-44; Mat. 14:16-21; Mar. 8:1-9) Lagipenyo no kasano nga inawat ni Jonadab ti bendision idi inawis ni Jehu a makilugan tapno kitaennat’ pannakadadael dagiti agrukrukbab ken Baal. Ta apay? Ngamin positibo ti tignayna idi rimmuar tapno abrasaenna ni naregta a Jehu. (2 Ar. 10:15, 16) Kamaudiananna, adda dagiti nagsayaat nga ehemplo da Ezekias ken Josias, no iti kinapakumbabada ken umiso a panagraemda iti nagan ken Linteg ni Jehova. (19:14-19; 22:11-13) Nagsayaat nga ulidan dagitoy a surotentayo.

34. Aniat’ isuro ti Maikadua nga Ar-ari kadatayo maipapan iti panangraem kadagiti nadutokan nga adipen ken basol maipapan iti dara?

³⁴ Di panuynoyan ni Jehova ti pannakaumsi dagiti nadutokan nga adipenna. Idi a dagiti delinkuente linaisdan Eliseo a propetan Jehova, inted ti Dios ti nadaras a pannusa. (2:23, 24) Sa, raemen ni Jehova ti dara dagiti awan basolna. Nadagsen ti pannusana iti balay ni Acab saan la a maipuon iti panagrukbab ken Baal no di pay ti innayonda a panagibukbok iti dara. Gapuna, napulotan ni Jehu a mangibales iti “dara dagiti amin nga adipen ni Jehova iti ima ni Jezabel.” Idi naukom ni Joram, nalagip ni Jehu ti kunan Jehova a maipuon dayta iti “dara ni Nabot ken ti dara dagiti annakna.” (9:7, 26) Kasta met, ti sungsungbatan ni Manases a dara isut’ ultimo a nangikeddeng ti pannakaduprak ti Jerusalem. Malaksid iti ulbod a panagdaydayawna, pinunnon Manases ‘ti intero a Jerusalem iti dara.’ Nupay nagbabawyan ni Manases ti dakes nga aramidna, nagtalinaed ti basolda iti dara. (2 Cron. 33:12, 13) Uray daydi nasayaat a turay ni Josias, agraman panangikisapnat’ amin nga idolatria, dina napunas ti dara a sungsungbatan ti ili a tinawidda iti turay ni Manases. Adu a tawen kalpasanna, idi inyeg ni Jehova dagiti mangdusat’ Jerusalem, kinunana a gapu ta ni Manases “pinunnona ti Jerusalem iti dara nga awanan basol, ket saan a pinakawan ni Jehova.” (2 Ar. 21:16; 24:4) Kasta met, imbagan Jesus a mapukaw ti Jerusalem idi immuna a siglo K.P. ta dagiti padina annak dagiti nangibukbok iti dara dagiti propeta, ‘tapno umapay kadakuada amin a nalinteg a dara a naibukbok iti daga.’ (Mat. 23:29-36) Ti Dios pinakdaaranna toy lubong nga ibalesnanto ti awan basolna a dara a naibukbok, nangruna ti dara “dagidiay napapatay gapu iti sao ti Dios.”​—Apoc. 6:9, 10.

35. (a) Kasano a napasingkedan a da Elias, Eliseo, ken Isaias pudnoda a propeta? (b) Nainaig ken Elias, aniat’ kinuna ni Pedro no maipapan iti padto?

³⁵ Naipakita met iti Maikadua nga Ar-ari a sierto a tungpalen ni Jehova dagiti propetiko a panangukomna. Tallo a kangrunaan a propetat’ limmatak kadatayo, da Elias, Eliseo, ken Isaias. Ti impadtot’ tunggal maysa kadakuada naipakita dagiti nagpaiduma a pannakatungpalda. (2 Ar. 9:36, 37; 10:10, 17; 3:14, 18, 24; 13:18, 19, 25; 19:20, 32-36; 20:16, 17; 24:13) Ni Elias napasingkedan a pudno a propeta idi nagparang a kaduana ni propeta Moises ken ti Dakkel a Propeta, a ni Jesu-Kristo, idi nagbaliw ti langana idiay bantay. (Mat. 17:1-5) Idi tinukoynat’ kinadayag dayta nga okasion, kinunan Pedro: “Nagbanaganna ad-adda a naisierto kadakami ti naimpadtuan a sao; ket nasayaat ti aramidenyo no addakay a siimdeng iti dayta a kas iti maysa a silaw a manglawag iti nasipnget a disso, agingga nga agbannawag ket ti baggak lumtuad kadagiti pusoyo.”​—2 Ped. 1:19.

36. Apay a kinaasian ni Jehova ti ilina, ket kasano a rimmegget ti panagkompiansatayo iti Pagarian ti Bin-i?

³⁶ Dagiti nairekord iti Maikadua nga Ar-ari ipalgakda a sibabatad a ti pannusan Jehova kadagiti amin a sumurot iti ulbod a relihion ken amin a sipapakinakem nga agibukbok iti awan basolna a dara isut’ pannakaikisap. Ngem, pinaboran ken kinaasian ni Jehova ti ilina “gapu iti tulagna kada Abraham, Isaac ken Jacob.” (2 Ar. 13:23) Intalimengna ida “gapu ken David nga adipenna.” (8:19) Kastanto met ti panangaasi kadagidiay umadani kenkuana ita. Bayat a repasuentay ti rekord ken karkari ti Biblia, anian a rimmegget ti panagkompiansatayo bayat a seggaantay ti Pagarian ti “anak ni David,” a ni Jesu-Kristo a naikari a Bin-i, a sadiay ti agibukbok ti dara ken kinadangkes awanton!​—Mat. 1:1; Isa. 2:4: Sal. 145:20.

[Footnotes]