KABALIO

[Heb., sus; reʹkhev (kabkabalio ti karuahe); reʹkhesh (sangkakuyogan a kabkabalio; pagikoreo a kabkabalio); Gr., hipʹpos].

Idi a ni Jehova a Namarsua iti daytoy nga animal tubtubngarenna ni Job, dineskribirna ti sumagmamano kadagiti kangrunaan a galad ti kabalio: ti kinabilegna, ti panagbang-esna iti dadakkel nga abut ti agongna, ti panagkarukayna iti daga gapu ta di makaur-uray, ti gagarna a mapan makibakal, ken ti saanna a panagkullayaw iti aweng dagiti igam. (Job 39:19-25) Sipud pay kadagidi nagkauna a tiempo, daytoy pagaammo nga animal ket nainaig unay iti panagbiag ti tao, a babaen iti rienda ken saplit maiturongna ti kabalio.​—Sal 32:9; Pr 26:3; San 3:3.

Usarna iti Militaria. Inusar dayta dagiti ari, prinsipe, ken opisial ti estado, wenno naaramat iti napardas a sistema ti komunikasion. (2Sm 15:1; Ec 10:7; Est 6:7, 8; 8:14; Jer 17:25; 22:4) Malaksid kadagita, ti kabalio kangrunaanna a nausar iti pannakigubat idi nagkauna a tiempo.​—Pr 21:31; Isa 5:28; Jer 4:13; 8:16; 46:4, 9.

Nupay kasta, dagiti kabalio saan a maibagay nga usaren ti militaria iti nakabambantay ken lasonglasong a disso. (Am 6:12) Gapuna, idi a ni Ari Acab ti Israel inabakna ti buyot ti Siria, impambar dagiti adipen ni Ben-hadad a maigapu ta ti Dios ti Israel ket “maysa a Dios ti bambantay” saan ket a Dios ti patad a tantanap, a sadiay dagiti kabalio ken karuahe makapaggunayda a naimbag. Nupay kasta, ti Israel pinagballigi ni Jehova uray pay iti tantanap.​—1Ar 20:23-29.

Ti kabalio ket nakaam-amak unay a paset ti nabileg a pakirupak a puersa, ta ti daranudor laeng ti nakaad-adu a kabalio ken karuahe umdasen a pakaigapuan ti panagbuteng ken ti silalagaw a panagtalaw ti maysa a buyot a mangipapan a naartapan ti bilangda. (2Ar 7:6, 7) Ti namilitariaan a bileg ti Egipto, Asiria, Babilonia, Medo-Persia, ken ti dadduma pay a nasion kangrunaanna a nagpannuray kadagiti kabalio. (Isa 31:1, 3; Jer 6:22, 23; 50:35, 37, 41, 42; 51:27, 28; Eze 23:5, 6, 23; 26:7, 10, 11; Na 3:1, 2; Hab 1:6, 8) Kadagiti kadaanan a monumento, maulit-ulit a naipakita dagiti kabalio a nakabalan kadagiti pangngednged, rienda, arkos ti ulo, silia a lupot, ken dadduma pay a bambanag.

Nupay kasta, ti ili ti Israel a pinili ti Dios idi un-unana a tiempo ket saan a kas kadagiti Egipcio ken ti dadduma pay a nasion idi met laeng a panawen. Dagitoy a nasion imbilangda dagiti kabalio ken karuahe kas nakapatpateg maipaay iti kinatalged ken kinawaywayas. Naparitan ti ar-ari ti Israel a mangpaadu kadagiti kabalio maipaay iti bagbagida. (De 17:15, 16) Imbes nga agtalek dagiti Israelita iti namilitariaan a bileg​—dagiti kabalio ken karuahe​—manginanamada iti tulong ni Jehova, ket saanda a pulos agbuteng kadagiti alikamen a pakigubat dagiti kabusorda.​—De 20:1-4; Sal 20:7; 33:17; Os 1:7.

Sipapanunot idi ni Ari David ti Israel iti panangipawil ni Jehova a mapaadu dagiti kabalio. Idi nagballigi maibusor ken Hadadezer ti Zoba, mabalin koma a nanginayon ni David iti adu a kabalio iti buyotna. Ngem pinagtalinaedna laeng ti bilang a patienna nga umdas a maaramat kadagiti madagdagus a gannuatna, ket imbilinna a malugpi dagiti nabatbati.​—2Sm 8:3, 4; 1Cr 18:3, 4; idiligyo ti Jos 11:6, 9; kitaenyo ti PENNET ITI LAKKO (BEBESSANGAN).

Manipud ken Solomon Agingga iti Panagsubli Manipud Pannakaidestiero. Nupay kasta, ti anak ken suno ni David, ni Solomon, nangrugi a mangurnong iti rinibu a kabalio. (1Ar 4:26 [patien ti kaaduan a biddut ti pannakaisurat ditoy ti “uppat a pulo a ribu a kuadra ti kabkabalio” agsipud ta “uppat a ribu” koma dayta]; idiligyo ti 2Cr 9:25.) Manipud Egipto kasta met iti sabali a dagdaga, immawat ni Ari Solomon iti kabkabalio (2Cr 9:28), ket karaman dagiti kabalio iti sagsagut nga inyeg dagidiay agtarigagay a dumngeg iti kinasiribna. (1Ar 10:24, 25; 2Cr 9:23, 24) Naikuadra dagita nga animal kadagiti naisangrat a “siudad ti karuahe” ken kasta met idiay Jerusalem. (1Ar 9:17-19; 10:26) Ti sebada ken garami a taraon dagiti kabalio ket inyabasto dagiti diputado kadagiti rehion, a pagrebbenganda nga ipaay ti taraon iti lamisaan ti ari.​—1Ar 4:27, 28.

Bayat ti panagturay ni Solomon, dagiti komersiantena gimmatangda iti kabkabalio ken karkaruahe. Ti gatad ti maysa a kabalio ket 150 a kapisi a pirak ($330, no dagiti kapisi a pirak ket siklo), ket 600 a kapisi a pirak (a. $1,320, no siklo) ti gatad ti maysa a karuahe.​—1Ar 10:28, 29; 2Cr 1:16, 17.

Tawtawen kalpasanna, ti ar-ari ti Juda ken Israel nagusarda kadagiti kabalio iti pannakigubat. (1Ar 22:4; 2Ar 3:7) Mainaig iti Juda, kinuna ni mammadto Isaias a ti daga napno kadagiti kabalio. (Isa 2:1, 7) No dadduma, iti pakasaritaan ti Israel, bimmassit unay ti bilang dagiti kabalio gapu kadagiti panagtikag, panagbisin, ken pannakaabak iti gubat. (1Ar 17:1; 18:1, 2, 5; 2Ar 7:13, 14; 13:7; Am 4:10) Ngem kaskasdi a nagkammatalek latta dagiti umili kadagiti kabalio ket nangnamnamada iti namilitariaan a tulong manipud Egipto. (Isa 30:16; 31:1, 3) Indedikar pay ketdi ti nadangkes nga ar-ari ti Juda ti sumagmamano a kabalio iti pagano a kulto ti init, nga inserrekda dagita iti las-ud dagiti sagrado a paraangan ti templo ni Jehova. (2Ar 23:11) Ti kaudian nga ari ti Juda, ni Zedekias, nagrebelde ken Ari Nabucodonosor ti Babilonia ket kalpasanna nagkiddaw iti kabkabalio ken namilitariaan a saranay ti Egipto. (2Cr 36:11, 13; Eze 17:15) Nagbanaganna, naidestiero ti Juda kas kaitungpalan ti padto.​—Eze 17:16-21; Jer 52:11-14.

Nadakamat dagiti kabalio kas karaman kadagiti animal a pagtrabaho a maaramat tapno ti naiwarawara nga ili ti Dios maipan idiay Jerusalem. (Isa 66:20) Ngarud di pakasdaawan nga iti umuna a kaitungpalan dagiti padto maipapan iti pannakaisubli, nangyawid dagiti nagsubli a Judio iti 736 a kabalio.​—Esd 2:1, 66; Ne 7:68.

Mangiladawan nga Usar. Iti Kasuratan, maulit-ulit a naitampok ti kabalio kadagiti mangiladawan nga eksena. Ti mannakikamalala nga annak ti awanan pammati a Jerusalem naipadisda iti ‘kabkabalio a nalapunos iti seksual a panagmaya.’ (Jer 5:7, 8) Ti di matalek a Jerusalem a nagbalangkantis babaen iti pannakikamalalana kadagiti panguluen dagiti pagano a nasion, a ginartemanna ida kas iti panaggartem dagiti kamalala a karaman kadagidiay addaan aglablabes a seksual a panagtarigagay, ket naipadis kadagiti kalakian a kabalio. (Eze 23:20, 21) Ti nasungit ken awan panagbabawina a kababalin ti maysa nga apostata nga ili ket naidilig iti kinadursok ti kabalio a dumaruros iti bakal a saanna nga ikabkabilangan dagiti pagbanaganna.​—Jer 8:6.

Ti ladawan a naaramat a mangirepresentar iti panangiturong ni Jehova iti naparabur nga asikasona iti agbabbabawi nga ilina ket maysa a naarian a kabalio a kasta unay ti pannakaasikaso ken pannakaarkosna, nga arigna a pinagbalinna ti ilina a kas iti maysa a naballigi a kabalio a pakigubat.​—Zac 10:3-6.

Babaen ken mammadto Joel, impadto ni Jehova a dumtengto ti nadagsen a saplit kadagidiay agkunkuna nga umilina ngem iti kinapudnona apostatada. Idi impadtona dayta, dineskribirna dagiti manangalun-on a peste nga addaan iti “langa dagiti kabalio.” (Joe 2:1-4) Immawat ni apostol Juan iti umasping a sirmata maipapan iti dakkel a saplit dagiti dudon, a dagiti dudon ‘umarngida kadagiti kabalio a naisagana iti pannakibakal.’​—Apo 9:7.

Nakakita met ni Juan iti buybuyot a nakakabalio a ti bilangda ket dua a linaklaksa a laksa (200,000,000) a naikkan iti pannakabalin a mangipakat kadagiti makadadael a panangukom ti Dios. Addaan dagiti kabalio iti makapapatay a bileg iti uloda ken iti ipusda. Amin dagitoy a kabalio nalawag nga addada iti sidong ti panangiwanwan dagiti uppat nga anghel a sipaparaut idi iti Karayan Eufrates.​—Apo 9:14-19.

Ti di makita a nailangitan nga alikamen a pakigubat ni Jehova ket inrepresentar dagiti gumilgil-ayab a kabalio ken karuahe. (2Ar 2:11, 12) Iti maysa a pasamak, inkararag ni Eliseo a maluktan dagiti mata ti nagkullayaw a katulonganna tapno makitana ti ‘nakabambantay a rehion a napno iti kabkabalio ken pakigubat a karkaruahe nga apuy iti intero nga aglikmut ni Eliseo,’ a dagita ti mangsalaknib kenkuana manipud kadagiti nakapalikmut a puersa dagiti Sirio a naibaon a mangtiliw kenkuana.​—2Ar 6:17.

Sinigsiglo kalpasanna immawat ni Zacarias iti sirmata maipapan iti uppat a karuahe: ti umuna addaan nalabaga a kabkabalio, ti maikadua addaan nangisit a kabkabalio, ti maikatlo addaan puraw a kabkabalio, ken ti maikapat addaan tudiktudikan, burik a kabkabalio. Nadakamat dagitoy kas “ti uppat nga espiritu ti langlangit.”​—Zac 6:1-8; kitaenyo met ti Zac 1:8-11.

Iti padto ni Zacarias maipapan kadagidiay mangar-aramid iti namilitariaan a panagserbi maibusor iti Jerusalem, naipasimudaag nga ispalen ni Jehova ti ilina ken dadaelenna ti kabusor ken dagiti kabalioda. (Zac 14:12-15; kitaenyo met ti Eze 38 ken 39.) Kas maysa kadagiti nagsayaat a bunga dayta a tignay, saanen a pulos mausar ti kabalio iti pannakigubat. Imbes ketdi, ti kabalio maaramatto iti panagserbi maipaay a pakaipadayagan ti Dios, kas impamatmat ti sasao nga: “Addanto kadagiti kampanilia ti kabalio ‘Ti kinasanto kukua ni Jehova!’” (Zac 14:20; idiligyo ti Ex 28:36, 37.) Kasta met, ti pannakadadael ti karuahe a pakigubat ken ti pannakagessat ti kabalio ipasimudaagna ti pannakaisubli ti kappia.​—Zac 9:10.

Iti simboliko a sirmata ni apostol Juan, nailadawan ti naipadayag a ni Jesu-Kristo kas sisasakay iti puraw a kabalio ken kuykuyogen ti maysa a buyot, nga amin dagidiay kamengna sisasakayda kadagiti puraw a kabalio. Naipalgak ken Juan daytoy a sirmata kas mangirepresentar iti kinalinteg ken kinahustisia ti gubat nga isayangkat ni Kristo maibusor kadagiti amin a kabusor, maigapu iti Diosna ken Amana a ni Jehova. (Apo 19:11, 14) Sakbay daytoy, ti naarian a panagtignay ni Kristo ken dagiti didigra a simmaruno ket inrepresentar ti nadumaduma a kumakabalio ken dagiti nagsakayanda.​—Apo 6:2-8.