SARIKEDKED
Ti pamunganayan a kaipapanan ti Hebreo a termino maipaay iti “sarikedked” ket maysa a lugar a di mastrek, di madanon. (Idiligyo ti Zac 11:2, Rbi8 ftn.) Nagastos ken narikut ti panagaramid kadagiti sarikedked ti maysa nga ili ken nagkasapulan iti umdas a puersa a pagdepensa, isu a saan nga amin nga ili ket nasarikedkedan. Ti daddadakkel a siudad ket gagangay a napaderan a siudad; ti babbabassit nga ili iti dayta a lugar, pagaammo kas agpampannuray nga il-ili, ket di napaderan. (Jos 15:45, 47; 17:11) Dagiti agnanaed kadagitoy nga ili makapagkamangda iti napaderan a siudad no adda iraraut ti kabusor. Ngarud, dagiti nasarikedkedan a siudad nagpaayda kas pagkamangan dagiti tattao iti dayta a lugar. Nasarikedkedan met dagiti siudad no estratehiko ti nagsaadanda tapno masalakniban dagiti kangrunaan a kalsada, gubuayan ti danum, ruta nga agturong kadagiti kampo ti abasto, ken kadagiti pagdalanan ti komunikasion.
Kasta unay ti kinalagda ken kangato dagiti sarikedked ti adu a siudad iti Naikari a Daga ta dagiti di matalek a managsimisim nga imbaon ni Moises a mangsimisim iti Canaan impadamagda a “dadakkel unay dagiti nasarikedkedan a siudad” ken “nasarikedkedan agingga iti langit.” Manipud awanan pammati a panangmatmatda, agparang a kasla di maparmek dagita a siudad.—Nu 13:28; De 1:28.
Dagiti siudad iti dagdaga a nadakamat iti Biblia kadawyanna a sumagmamano laeng nga acre ti disso a saklawenda. Nupay kasta, nalawlawa ti dadduma. Nagpaiduma ti kinalawa dagiti kabesera a siudad ti Egipto, Asiria, Babilonia, Persia, ken Roma. Maysa ti Babilonia kadagiti kabilgan ti pannakadepensana a siudad kadagidi tiempo ti Biblia. Saan laeng nga addaan dayta iti nagpaiduma ti kalagdana a padpader no di ket nagsaad iti maysa a karayan a nagpaay kas nasayaat a kanal a pangdepensa kasta met a kas abasto a danum. Impagarup ti Babilonia nga agnanayon a maikutanna dagiti kautibona. (Isa 14:16, 17) Ngem iti maymaysa a rabii, ti siudad naala babaen iti estratehia ni Ciro a Persiano, a nangibaw-ing iti Eufrates tapno dagiti puersana makastrekda iti siudad babaen kadagiti ruangan iti padpader nga adda iti igid dagiti pagsangladan.—Da 5:30.
Adda tallo a napateg a kasapulan maipaay iti nasarikedkedan a siudad: (1) padpader nga agserbi kas pangbangen iti kabusor, (2) ig-igam tapno makabales dagiti mangikanawa a puersa, iti kasta mapagsanud dagiti manangraut, ken (3) umdas nga abasto ti danum. Mabalin a maidulin dagiti pagtaraon bayat dagiti tiempo ti talna; ngem napateg ti di agressat, nalaka a danonen a gubuayan ti danum tapno ti maysa a siudad madaeranna ti pannakalakub uray kasano ti kapautna.
Dagiti Kanal ken Baluarte. Adda dagiti siudad a napalikmutan iti kanal a napno iti danum, nangnangruna no adda karayan wenno danaw iti asideg. Ti Babilonia iti Eufrates ket nalatak a pagarigan, kas met ti No-amon (Thebes) kadagiti kanal ti Nilo. (Na 3:8) No awan dandanum iti asideg, namaga a kanal ti masansan a naaramid. Ti Jerusalem nabangon manen nga addaan iti kanal.—Da 9:25.
Kalpasan a makali idi ti kanal, maibangon ti maysa a “baluarte” iti sikigan ti kanal, manipud iti daga a nagkalian. (2Sm 20:15) No dadduma, daytoy a baluarte nakalupkopan iti bato kas parupana ken bimmangkirig, wenno naundayas, a sumagpat iti pader a nabangon iti rabaw ti baluarte. Ti kanal a natakuatan dagiti arkeologo kadagiti depensa ti siudad ti Hasor iti laud a deppaarna ket 80 m (262 pie) ti kaakaba ti rabawna, 40 m (131 pie) ti pabaribarna iti lansad, ken agarup 15 m (50 pie) ti kaunegna. Ti baluarte a naipatakder manipud iti kanal ket kanayonan a 15 m (50 pie). Daytoy ti namagbalin nga agarup 30 m (100 pie) ti kangato ti tuktok ti baluarte, no marukod manipud iti lansad ti kanal. Iti ngatuen daytoy, nagtakder ti pader ti siudad.—Idiligyo ti Sal 122:7.
Siempre, nakarigrigat nga ulien daytoy a baluarte nangnangruna no adda dagiti alikamen a pangrakrak. Dayta ti makagapu a dagiti dumarup nangbangonda iti rampa, wenno “baluarte a panglakub,” a pangisagpatanda kadagiti alikamen a pangrakrak. (2Sm 20:15; kitaenyo ti ALIKAMEN A PANGRAKRAK.) Nakalawlawa ti kanal ta pakapuyenna unay idi ti apuy dagiti pana ti rumaraut a buyot, ket bassit ti magapuanan ti panagibiat manipud iti lansad ti kanal. Iti sabali a bangir, dagiti agibangbangon kadagiti rampa maipaay kadagiti alikamenda a pangrakrak patinayon a mabegbeg manipud kadagiti pader ti siudad, a naipasangoda iti panagtudo dagiti pana, batbato, ken no dadduma dagiti aluten. Siempre, saan nga amin a siudad ket addaan kadagiti kanal wenno naundayas a baluarte, ta ti depensa ti sumagmamano a siudad naan-anay nga agpannuray kadagiti parsed a pader.
Dagiti Pader. Kalpasan ti kanal ken baluarte, ti pader isu ti sumaruno a paset dagiti depensa. Ti sumagmamano a pader ken torre nagpaayda kas nasarikedkedan a pagpuestuan dagiti soldado, kas silsiled a pagidulinan, ken kas ag-agdan nga agturong iti tuktok. Ti pader ket naaramid iti dadakkel a bato, ladrilio, ken daga. Nagdadakkelan ti sumagmamano kadagiti bato. Dagiti nagkauna a pader kaaduanna a naaramid iti batbato nga awanan argamasa. Idi agangay, ti argamasa masansan a naar-aramat iti baet dagiti bato. Naaramid ti argamasa babaen ti panangibaddebaddek iti pila ken pananglaok iti dayta iti danum, kas iti panagaramid kadagiti ladrilio. Ta no saan, pagbirrien ken pakapuyenna ti pangdepensa a pader.—Idiligyo ti Eze 13:9-16; Na 3:14.
Ti estruktura dagiti pader masansan a buklen ti maysa a nangato a makin-uneg a pader ken maysa a nababbaba a makinruar a pader. No dadduma adda naaramid a namaga a kanal iti nagbaetan dagitoy a pader. Iti makinruar a pader, adda dagiti naipataraigid a pannakasalinged, a nagbukel wenno kuadrado ti sukogda. Dagitoy ket salsalinged nga adda giwgiwang iti rabawna tapno makaibiat dagiti pumapana iti babaet dagiti pannakabarandilias ken kasta met masalaknibanda kadagiti pana ti kabusor ken iti bato dagiti pumapallatibong. Nakadawadaw dagiti pannakasalinged manipud iti pader, iti kasta saan laeng a matannawagan dagiti pumapana ti disso iti sangoda no di ket makaibiatda pay iti makannawan wenno iti makannigid kadagiti sikigan dagiti puersa ti kabusor a mabalin a mangpadas a kumalay-at wenno manggiwang iti pader.
Ad-adda a solido ken napuspuskol ti makin-uneg a pader. Kalpasan ti pannakapartuat dagiti nabileg nga alikamen a pangrakrak, nangnangruna kas kadagidiay inaramat dagiti Asirio, naibangon dagiti nalaglagda, napuspuskol a pader a makadaer kadagiti panangdadael daytoy nga alikamen. Ti maysa a pader a bato idiay Tell en-Nasbeh (Mizpa?) ket nasarakan nga 4 m (13 pie) ti promedio ti kapuskolna, ket napattapatta a 12 m (39 pie) ti kangatona. Ti rabaw ti pader ket addaan kadagiti giwang, kas iti gistay amin a pader ti siudad.
Dagiti Torre ken Ruruangan. Dagiti torre naibangonda kadagiti makin-uneg a pader (mainayon kadagiti pannakasalinged wenno tortorre kadagiti makinruar a pader). Nangatngatoda ngem iti pader, nga agdawadawda manipud iti pader, no dadduma agingga iti 3 m (10 pie). Addaan dagitoy kadagiti giwang iti rabaw ket no dadduma addaanda kadagiti gutbaw iti baba dagiti salinged, tapno nawaya dagiti pumapana ken dagiti bumabarsak iti bato. Dagiti torre nakadawadawda manipud iti pader ken saanda a pulos naisaad nga agaaddayo iti distansia a madanon ti dua a biatan ti pana, no di ket gagangay nga agaassidegda, ngarud posible a dagiti manangikanawa matannawaganda ti isuamin a disso iti igid ti pader. Kasta met, ti balkon iti tuktok ti torre addaan kadagiti gutbaw iti suelo tapno ti apuy dagiti pana, ti batbato, ken ti al-aluten maiturongda a diretso kadagiti rumaraut iti baba. Namin-adu a nadakamat dagitoy a torre iti Kasuratan. (Ne 3:1; Jer 31:38; Zac 14:10) Dagiti torre nagpaayda met a pagpuestuan dagiti managwanawan, a makakita iti kabusor a sumungsungad manipud adayo.—Isa 21:8, 9.
Gagangay a ti pannakasalindeg naibangon iti kangatuan a disso iti siudad. Addaan dayta iti torre a pannakasarikedked ken bukodna a padpader, babbabassit ngem kadagiti pader a nanglikmut iti siudad. Ti pannakasalindeg isu ti maudi a pagkamangan ken sumarkedan. No dagiti soldado ti kabusor magiwangda idi dagiti pader ti siudad, kasapulan a makirupakda a lumasat kadagiti kalsada ti siudad tapno makagtengda iti torre. Ti kasta a torre isu daydiay adda iti Tebes, a rinaut ni Abimelec kalpasan a nakautibona ti siudad ken sadiay a ti maysa a babai binurakna ti bangabanga ni Abimelec babaen ti panangitapuakna iti makinrabaw a bato ti gilingan iti ulo ni Abimelec.—Uk 9:50-54.
Malaksid kadagitoy a torre ti siudad, naibangon ti dadduma pay a torre (Heb., migh·dalʹ; pangadu a porma, migh·da·limʹ) kadagiti naiputputong a lugar. Naipatakder dagitoy kas “irang ti polisia” tapno masalakniban dagiti bubon wenno dadduma pay a gubuayan ti danum, dagiti kangrunaan a kalsada, lindoras, pagdalanan ti komunikasion, wenno ruta ti abasto. Nalatak ni Ari Ozias ti Juda gapu iti panagbangonna kadagiti torre idiay Jerusalem kasta met idiay let-ang; nalawag a naipatakder dagitoy tapno masalakniban dagiti pagurnongan ti danum nga inaramidna a pagpainuman kadagiti dinguenna. (2Cr 26:9, 10) Adda sumagmamano a kakasta a torre a masarakan idi idiay Negeb.
Ti kakapuyan a paset dagiti depensa ti maysa a siudad isu dagiti ruanganna; gapuna, dagiti ruangan ti kangrunaan a maikanawa a paset kadagiti pader. Naibangon laeng dagiti ruangan a kasapulan maipaay a pagserkan ken pagruaran dagiti agnanaed manipud iti siudad bayat ti tiempo ti talna. Dagiti ruangan ket naaramid iti kayo, wenno iti kayo ken metal, a no dadduma naakkuban iti metal tapno saan a nalaka a mauram. Kadagiti panagkali dagiti arkeologo, masansan a dagiti nasarakan a pagserkan ket gimmubang, mangipasimudaag a naaramat ti apuy iti gandat a mangpuor kadagiti ruangan.—Kitaenyo ti RUANGAN, PAGSERKAN.
Ti sumagmamano kadagiti ar-ari ti Juda a nalatak gapu iti panangbangonda kadagiti sarikedked isu da Solomon, a nangbangon kadagiti “nasarikedkedan a siudad nga addaan padpader, ruruangan ken balunet”; Asa, a nangbangon kadagiti siudad nga addaan “pader iti aglikmut ken tortorre, nagkadua a rikrikep ken balbalunet”; ken Ozias, a nangbangon kadagiti “torre idiay let-ang” ken nangaramid kadagiti “makina a pakigubat” idiay Jerusalem.—2Cr 8:3-5; 14:2, 6, 7; 26:9-15.
Dagiti Sarikedked ti Lumakub a Buyot. No dadduma, ti lumakub a buyot mangbangon kadagiti bukodna a sarikedked iti aglikmut ti pakarsona. Daytoy ti nangsalaknib iti pakarso manipud kadagiti isisillong dagidiay nalakuben wenno manipud kadagiti iraraut dagiti adda iti ruar a kaaliansa ti siudad. Dagitoy a nasarikedkedan a pakarso mabalin a nagbukel wenno arinduyog ken napalawlawan iti pader, a masansan nga addaan kadagiti giwang iti rabawna ken addaan tortorre a pannakasalinged. Maipaay kadagitoy a sarikedked, pukanenda ti kaykayo, no dadduma minilmilia iti aglawlaw ti siudad. Ti linteg ni Jehova imbilinna kadagiti Israelita a saanda a pukanen dagiti agbunga a kayo maipaay itoy a panggep.—De 20:19, 20.
Dagiti Sarikedked nga Addaan Natirad a Kaykayo. Idi impadtona ti pannakadadael ti Jerusalem, impasimudaag ni Jesu-Kristo a dagiti kabusor ti Jerusalem mangbangonda iti aglikmutna iti “sarikedked nga addaan natirad a kaykayo,” wenno, “pager.” (Lu 19:43, Int) Patalgedan ti historiador a ni Josephus ti apag-isu a pannakatungpal daytoy a padto. Inrupir ni Tito a nasaysayaat ti panangbangon iti sarikedked tapno malapdan dagiti Judio a rummuar iti siudad, iti kasta mapasuko ida wenno, no saan nga agkurri daytoy, mamagbalin a nalaklaka ti panangala iti siudad gapu iti nakaro a bisin nga ibunga dayta. Nangabak dagiti argumentona, ket ti buyot naorganisar a mangisayangkat iti dayta a proyekto. Dagiti lehion ken ti babbabassit a benneg ti buyot nagiinnunada a mangiringpas iti annongen; ti tunggal maysa kadagiti lallaki ket ginutugot ti tarigagay a mangay-ayo kadagiti opisial iti ngatuenda. Tapno mapataud dagiti material maipaay iti pannakaibangon daytoy a sarikedked, ti aw-away iti aglawlaw ti Jerusalem iti las-ud ti distansia nga agarup 16 km (10 mi) ket nakalbuan iti kaykayo. Sigun ken Josephus, nakaskasdaaw ta ti nasurok a 7 km ti kaatiddogna (4.5 mi) a sarikedked nairingpas iti tallo nga aldaw laeng, maysa a gapuanan a kadawyanna a nagkasapulan koma iti sumagmamano a bulan. Iti ruar ti pader daytoy a sarikedked, adda 13 a disso a nabangon maipaay kadagiti garison, ket ti napagtitipon nga aglikmut a rukodda nagdagup iti agarup 2 km (1 mi).—The Jewish War, V, 491-511, 523 (xii, 1, 2, 4).
Dagiti Takuat ti Arkeolohia. Iti panangsurnadna kadagiti aramid a panagbangon ni amana a David, naisangsangayan ni Ari Solomon gapu kadagiti panagbangonna. Malaksid iti panangbangonna iti naranga a templo ni Jehova idiay Jerusalem, pinalagdana dagiti pader ti Jerusalem ken nangbangon iti nalawa ken nasaknap a sarsarikedked idiay Hasor, Megiddo, ken Gezer. Iti panagkabakabda kadagitoy a sarikedked, dagiti arkeologo ket indalan ti sasao ti Biblia iti 1 Ar-ari 9:15: “Ita daytoy ti salaysay kadagidiay naipasalista a maipaay iti pinuersa a panagtrabaho a kinalikaguman ni Ari Solomon a mangibangon iti balay ni Jehova ken iti bukodna a balay ken iti Muntuon ken iti pader ti Jerusalem ken ti Hasor ken ti Megiddo ken ti Gezer.” Nasarakanda a dagiti ruangan dagitoy tallo a naudi a nainaganan a siudad naibangonda amin maitunos iti maymaysa a naisalsalumina a plano, a ti tunggal maysa ket 17 m (56 pie) ti kalawana, a ti pagserkan napataraigidan kadagiti kuadrado a torre iti agsumbangir a sikigan ken tumurong iti uneg ti maysa a bestibulo a 20 m (66 pie) ti kaatiddogna, nga addaan tallo a siled iti tunggal sikigan. Umas-aspingda iti pannakailadawan dagiti ruangan iti templo a nasirmata ni Ezequiel.—Eze 40:5-16.
Iti mismo a ngatuen dagiti pader nga imbangon ni Solomon idiay Megiddo ken Hasor, adda pay dadduma a pader a mabalin a ni Acab ti nangipatakder. Napuspuskol ken nalaglagda ti pannakaibangon dagitoy, awan duadua a maigapu iti ar-aramaten idi dagiti Asirio a nadadagsen nga alikamen a pangrakrak bayat dayta a naud-udi a periodo.
Ti gubuayan ti danum maipaay iti Megiddo ket bubon iti maysa a rukib iti makinlaud a sakaanan ti munturod a nakaibangonan ti siudad. Tapno ti danum maiyeg iti siudad, nangkalida iti maysa a parsed nga usok a 30 m (98 pie) ti kaunegna, a ti 22 m (72 pie) iti daytoy a distansia lumasat iti solido a bato; daytoy ti nangidanon kadakuada iti patas ti bubon. Manipud itoy a patas, nangilussokda iti nakapaidda a kalasugan nga agundayas bassit iti distansia nga 67 m (220 pie) a tumurong iti bubon. Daytoy a bassit a kinaundayas manipud iti bubon agingga iti lansad ti usok pinagayusna ti danum nga agturong iti siudad babaen ti grabidad. Ti bubon napunitan manipud iti ruar babaen iti napuskol a pader.
Ad-adda pay a kinasigo iti inhenieria ti kinasapulan idi pinunitan ni Ezekias ti pagay-ayusan ti danum nga agayus manipud Gihon ken nanglussok iti maysa a kalasugan nga agarup 533 m (1,749 pie) tapno makaiserrek iti danum iti Jerusalem, iti kasta nadaeran ti siudad ti napaut a pannakalakub.—2Cr 32:30.
Dagiti pagurnongan ti danum, agpadpada dagiti kukua ti publiko ken dagiti kukua ti maysa a tao, masansan a naaramidda iti uneg ti siudad tapno ti siudad maabastuan iti danum bayat dagiti tiempo ti pannakalakub. Iti monumento (masarakan itan iti Louvre ti Paris) nga impatakder ni Mesa nga ari ti Moab, idiay Dibon, iti Moab, masarakantayo ti kitikit nga: “Impatakderko met dagiti ruanganna ken imbangonko dagiti torrena ken imbangonko ti balay ti ari, ket inaramidko agpadpada dagiti pagurnongan dayta maipaay iti danum iti uneg ti ili. Ket awan pagurnongan ti danum iti uneg ti ili uray iti nasarikedkedan a kamang dayta, isu a kinunak kadagiti amin nga umili, ‘Mangaramid koma ti tunggal maysa kadakayo iti bukodna a pagurnongan ti danum iti balayna.’”
Dagiti Simboliko nga Usar. Yantangay dagiti torre iti let-ang isuda ti katalgedan a lugar a pagkamangan kadagiti naiputputong a disso iti aglikmut, makitatayo no apay a maikanatad ti Proverbio 18:10: “Ti nagan ni Jehova ket napigsa a torre. Iti dayta nga agtaray ti nalinteg ket maipaayan iti salaknib.” Nabagas met ti sasao iti Salmo 48: “Kadagiti pagnaedan a torre [ti Sion] ti met laeng Dios naammuan kas natalged a kamang. Agmartsakayo a manglikmut iti Sion, ket likmutenyo dayta, bilangenyo dagiti torrena. Isaadyo ti puspusoyo kadagiti baluartena. Sukimatenyo dagiti pagnaedan a torrena, tapno iti kasta maibinsabinsayo dayta iti masanguanan a kaputotan.” (Idiligyo ti Heb 12:22.) Nangnangruna a napnuan kaipapanan daytoy kadagiti Judio a tumangad iti dakkel a salindeg ti Jerusalem a, buyogen dagiti nabileg a paderna a pangdepensa, naisaad iti disso a nangatngato ngem iti gistay aniaman a sabali pay a kangrunaan a kabesera a siudad iti pakasaritaan ti tao. Babaen ken mammadto Zacarias, tukoyen ni Jehova ti bagina kas “maysa a pader nga apuy iti intero nga aglikmut” ti Jerusalem. Mangipaay daytoy iti ilina iti makaparegta a pammasiguro a, nupay mabalin a marba dagiti pader a bato, ni Jehova a mismo ti pudpudno a depensa dagiti adipenna.—Sal 48:3, 11-13; Zac 2:4, 5.