TIGLAT-PILESER (III)

Maysa a nabileg nga ari ti Asiria (Tilgat-pilneser ti sabali a naganna) ken ti kaunaan a nagan ti ari ti Asiria a nadakamat iti rekord ti Biblia. Nupay adda dagiti agkuna a ni Tiglat-pileser III nagtaud iti naarian a kapuonan ket ti dadduma ibilangda nga isu manangagaw iti trono, iti kinapudnona saan nga ammo ti nagtaudanna ken no kasano a nagun-odna ti kinaari. Nupay kasta, bayat ti panagturayna, naisayangkat ti pannakaorganisar manen, naadda ti napartak a panagsaknap ti teritoria ken kinabileg a namagbalin iti Imperio ti Asiria a nakalatlatak. Isu ti naibilang a damo nga Asirio a monarka a nangituyang iti maysa a di mabalbaliwan a pagannurotan, awan sabali, ti sapasap a panangibelleng ken panangyakar kadagiti naparmek a tattao. Iti las-ud ti makatawen, dimmanon iti 154,000 a tattao ti nadakamat a napilit a mayakar-akar iti las-ud dagiti masakupan ti naparmek a dagdaga. Ti nalawag a panggep iti likudan ti kasta a naulpit a pagannurotan ket tapno makeltay ti pakinakem dagiti nasional a bunggoy, ken mapakapuy wenno mapaksiat ti aniaman a nagkaykaysa a tignay maipaay kadagiti gandat a lumapsut iti panangadipen ti Asiria.

Daytoy nga ari ket damo a nagparang iti salaysay ti Biblia kas ni “Pul.” (2Ar 15:19) Dakamaten met ti 1 Cronicas 5:26 a ti Dios “tinignayna ti espiritu ni Pul nga ari ti Asiria uray ti espiritu ni Tilgat-pilneser nga ari ti Asiria, iti kasta indestierona” dagiti umili ti sumagmamano a tribu ti Israel. Kadagiti kadaanan a sekular a rekord, maymaysa a tao ti tuktukoyen dagitoy dua a nagan, a ti nagan a “Pulu” ket agparang iti pagaammo a “The Babylonian King List A,” idinto ta ti “The Synchronistic Chronicle” ilanadna ti “Tukultiapilesharra” (Tiglat-pileser). (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 272, 273) Makapainteres met ta, iti Hebreo, ti kasuratan a nadakamaten usarenna ti berbo nga “indestierona” iti pangmaymaysa a porma imbes nga iti pangadu. Kadawyanna a maikunkuna a ti “Pul” isu ti personal a nagan ti monarka ket inadaptarna ti nagan a “Tiglat-pileser” (nagan ti immun-una ken nalatak nga Asirio nga ari) apaman a simmagpat iti trono.

Agparang a bayat ti nasapa a paset ti panagturayna, makumikom idi ni Tiglat-pileser III a mangipasdek kadagiti nabilbileg a beddeng maipaay iti imperio iti abagatan, daya, ken amianan. Di nagbayag, agpegpeggaden ti daga ti Siria ken Palestina iti agpalaud gapu iti mangipangpangta a panangsakup ti Asiria.

Dagiti kitikit ti Asiria nakalatlatak a dakamatenda ti Azriau ti Ia-ú-da-a-a (Juda) mainaig iti kampania ni Tiglat-pileser III iti Siria. (Ancient Near Eastern Texts, p. 282, 283) Kasla tuktukoyenna ni Ari Azarias ti Juda, ad-adda a pagaammo kas Ozias (829-778 K.K.P.), ngem pagdedebatean daytoy a banag, agsipud ta kunaen ti dadduma a ti bassit a pagarian ti Samʼal idiay Siria ket no dadduma maawagan met iti Juda. Agparang nga imposible a ti kasta a pagano nga ari ket addaan iti nagan a karaman ti nagan ni Jah (ti napaababa a porma ti Jehova) ken nagbiag a kagiddan ti ari ti Juda nga addaan iti isu met laeng a nagan; nupay kasta, ti Biblia saanna a dakamaten ni Tiglat-pileser III mainaig ken Azarias (Ozias), ken patinayon a mabaliwbaliwan dagiti rekord ti Asiria.

Bayat ti panagturay ni Ari Menahem ti Israel (a. 790-781 K.K.P.), dimmarup ni Tiglat-pileser III (Pul) iti Palestina, ket ginun-od ni Menahem ti pabor ti Asiria babaen ti panagbayad ni Menahem ken Tiglat-pileser III iti impuesto nga aggatad iti “sangaribu a talento a pirak” ($6,606,000 iti agdama a gatad). Naay-ayo ni Tiglat-pileser iti apagbiit, iti kasta pinagsanudna dagiti buyotna. (2Ar 15:19, 20) Dagiti dokumento ti Asiria tukoyenda ni Me-ni-hi-im-me (Menahem), agraman ni Rezon (Rezin) ti Damasco ken ni Hiram ti Tiro, kas agbaybayad iti impuesto ken Tiglat-pileser.

Kalpasanna, idi tiempo ni Ari Acaz ti Juda (761-746 K.K.P.), nangbukel ni Ari Peca ti Israel iti pannakikappon ken Ari Rezin ti Damasco ket rinautda ti Juda. (2Ar 16:5, 6; Isa 7:1, 2) Nupay impasigurado ni mammadto Isaias nga iti las-ud ti ababa a tiempo, mapunasto iti eksena dagitoy a dua a nagkumplot a pagarian, pinili ni Ari Acaz ti mangipatulod iti pasuksok ken Tiglat-pileser tapno umayna ispalen. (2Ar 16:7, 8; Isa 7:7-16; 8:9-13) Ti maysa nga Asirio a kitikit deskribirenna ti impuesto nga imbayad ni Ia-u-ha-zi (Jehoacaz, wenno Acaz) ti Juda ken ti dadduma pay nga ar-ari iti dayta a lugar, a kas ti sumaganad: “balitok, pirak, lata, landok, antimonia, kawkawes a lienso nga addaan kadagiti arkos a nagduduma ti marisda, kawkawes a katutubo (a gapuananda) a (naaramid iti) natayengteng a purpura a delana . . . amin a kita ti agkakangina a bambanag a produkto iti baybay wenno iti kontinente, dagiti (kasayaatan a) produkto kadagiti rehionda, dagiti gameng ti ar-ari(da), kabkabalio, mulmulo (a nasanay maipaay) iti sangol.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 282) Gapu iti panangdagadag ni Acaz, nagtignay ti agresibo nga Asirio babaen ti panangserrekna iti Israel, panangkautibona iti sumagmamano a siudad iti amianan, ken panangsakupna kadagiti rehion ti Galaad, Galilea, ken Neftali, ket adu ti impanna iti pannakaidestiero. (2Ar 15:29; 1Cr 5:6, 26) Naraut ti Damasco ken natnag kadagiti buyot ti Asiria, ket napapatay ni Rezin nga ari dayta. Iti Damasco, inawat ni Tiglat-pileser III ti isasarungkar ni Ari Acaz ti Juda, a mabalin nga immay tapno agyaman wenno tapno agpasakup iti Asiria.​—2Ar 16:9-12.

Napaltiingan ni Isaias a mangipadto nga usaren ni Jehova ti ari ti Asiria a kasla “inabangan a labaha” a ‘mangkiskis’ iti pagarian ti Juda. (Isa 7:17, 20) Saan a sigurado no ni Tiglat-pileser III, a pinasuksokan ni Acaz, ti espesipiko a tuktukoyen ti “inabangan a labaha,” ngem ipakita ti rekord nga isu ti nakaigapuan ti nakaro a pannakariribuk ti ari ti Juda, ket ti pasuksok ni Acaz ‘awan naitulongna kenkuana.’ (2Cr 28:20, 21) Mabalin a daytoy ti nagpaay kas tanda ti umuna a paset ti ‘manglayus’ nga iraraut ti Asiria iti Juda, nga idi agangay ‘dimmanonen agingga iti mismo a tengnged ti pagarian,’ kas nalawag a napasamak idi tiempo ni Ezekias.​—Isa 8:5-8; 2Ar 18:13, 14.

Kadagiti kitikitna, kuna ni Tiglat-pileser III maipapan iti makin-amianan a pagarian ti Israel: “Pinarmekda ti arida a ni Peca (Pa-qa-ha) ket insaadko ni Hosea (A-ú-si-ʼ) kas arida. Immawatak kadakuada iti 10 a talento a balitok [$3,853,500], 1,000(?) a talento a pirak [$6,606,000] kas impuestoda ket impanko ida idiay Asiria.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 284) Gapuna, ti Asirio nga ari innalana ti dayaw gapu iti panangala ni Hosea iti kinaari iti Israel kalpasan ti kumplot a panangpapatayna iti sinukatan ni Hosea, ni Peca (a. 758 K.K.P.).​—2Ar 15:30.

Kadagiti kadaanan a rekord ti Asiria, 18 a tawen ti naibilang kas panagturay ni Tiglat-pileser III. Nupay kasta, ipasimudaag dagiti reperensia iti Biblia a napapaut pay ti kinaarina, ta dagiti panangtukoy kenkuana agparang a manipud iti tiempo ni Menahem agingga iti tiempo ni Hosea. Ngem saan nga idatag ti Hebreo a Kasuratan dagiti amin a detalye a kasapulan tapno sigurado koma a maikuna a dagiti rekord ti Asiria ket addaan kamali iti daytoy a kaso. Pudno daytoy gapu iti sumagmamano a rason: Saan a masigurado no ti pamay-an a pannakaidatag ti panagturay dagiti ar-ari ti Israel ket tumunos iti panagsasaganad sigun ti kronolohia. Nasken met nga usigen a ti periodo sakbay ti tiempo a gagangay a kunaen kas rugi ti panagturay ni Tiglat-pileser ket saan unay a nalawag no mainaig kadagiti kadaanan a rekord, ken maibilang a dayta ket tiempo ti nakaro nga ikakapuy dagiti Asirio. Gapuna, kunaen ti Pranses nga eskolar a ni Georges Roux, iti librona nga Ancient Iraq, nga “iti tallopulo ket innem a tawen . . . gistay paralisado ti Asiria.” No maipapan ken Ashurnirari V, ti naibilang a sinukatan ni Tiglat-pileser III, kuna ti isu met laeng nga autor: “Dandani saanna a maitured a panawan ti palasiona ken nalabit napapatay iti maysa a rebolusion a bimtak idiay Kalhu, ket insaadna iti trono ti adingna [?], ni Tiglat-pileser III.” (1964, p. 251) Maigapu iti daytoy, kasla posible unay a napapaut ti panagari ni Tiglat-pileser ngem iti gagangay a maikunkuna a kapaut ti panagturayna, uray pay nalabit kas maysa a kadua nga agturay.

Iti 2 Cronicas 28:16, nadakamat a nagbaon ni Acaz “iti ar-ari ti Asiria tapno isu tulonganda.” Nupay ti pangadu a porma nga “ar-ari,” nga adda iti Hebreo a Masoretiko a teksto, ket agparang iti pangmaymaysa a porma (“ari”) iti Septuagint ken iti dadduma pay a kadaanan a manuskrito, adda dagiti moderno a patarus a mangpabor iti Hebreo a pangadu a porma. (JP, NW) Adda dagiti eskolar nga agkuna a ti pangadu a porma ditoy ket mangipamatmat laeng iti pakabuklan ti kinatan-ok ken kinanaindaklan a maipaay iti maysa a monarka (ni Tiglat-pileser III) kas “ari ti ar-ari.” Nupay kasta, imutektekan met ti napasindayag a sasao ti Asirio a monarka a nailanad iti Isaias 10:8: “Saan aya a dagiti prinsipek ar-arida iti isu met laeng a tiempo?” Posible ngarud a ti pannakatukoy ti “Pul nga ari ti Asiria” (2Ar 15:19) mabalin nga agaplikar met iti panagbalinna nga agturay iti maysa a probinsia ti Asiria sakbay a nagbalin nga ulo ti intero nga imperio.

Apaman a natay ni Tiglat-pileser III, isu ket sinunuan ni Salmaneser V. Ad-adu pay koma a detalye ti maammuan maipapan iti daytoy nga ari no dagiti kitikit ni Tiglat-pileser ket saan nga impadadael ni Esar-haddon, maysa nga ari iti naud-udi pay a tiempo, maysa a karkarna a panginsulto a pulos a di pay napasamak iti pakasaritaan ti Asiria.