Naun-unday ken Nasalsalun-at a Panagbiag

PANUNOTEM a ti biag ti tao ket maysa a naunday a lumba iti hurdle​—lumba a masapul a panglayawan dagiti makilumlumba kadagiti bangen. Aggigiddan a mangrugi dagiti amin a makilumba; ngem bayat a layawenda ken masansan a madungparda dagiti bangen, bumannayat dagiti makilumlumba, ken umadu ti agsardeng a makilumba.

Umasping iti dayta, adda pangrugian ti biag ti tao ken nangato dagiti bangen iti dalan. Bayat ti panagbiag ti tao, masarangetna ti nadumaduma a bangen. Kumapuy tunggal lumayaw ket inton agangay sumukon. No nangatngato dagiti bangen, mabibiit a sumardeng wenno matay. No agnanaed ti tao iti nabaknang a pagilian, mabalin a sumardeng inton ag-75 ti edadna. Daytoy a tiempo ti maawagan a promedio a kaunday ti panagbiag ti tao​—maipada iti kawatiwat ti tarayen ti kaaduan a mannakilumba.a (Idiligmo ti Salmo 90:10.) Nupay kasta, adda sumagmamano a tattao a nabaybayagen a makilumlumba, ket adda sumagmamano a nakadanon payen iti maipagarup a kaundayan a kawatiwat ti panagbiag ti tao, a makuna nga agarup 115 agingga iti 120 a tawen​—karkarna a kapaut ti biag a mabalin nga agdinamagen iti intero a lubong.

Panangilasin Kadagiti Bangen

Makapagtalinaed itan dagiti tattao iti lumba iti dandani mamindua a daras ti kapautna no idilig idi kattapog daytoy a siglo. Apay? Agsipud ta nabaelan ti tao nga imbaba dagiti bangen. Ngem ania aya dagitoy a bangen? Ket mabalin aya nga ibabbaba pay?

Inlawlawag ti maysa nga eksperto iti salun-at ti publiko nga agserserbi iti World Health Organization (WHO) a dadduma kadagiti kangrunaan a bangen, wenno bambanag a mangapektar iti manamnama a panagbiag ti tao ket dagiti ugali, aglawlaw, ken ti pannakaaywan ti salun-at.b Isu a no nasaysayaat dagiti ugalim, makapasalun-at ti aglawlawmo, ken nasaysayaat ti pannakaaywan ti salun-atmo, nababbaba dagiti bangen ken naun-unday ti panagbiagmo. Nupay adu ti nagdudumaan ti kasasaad dagiti tattao, dandani tunggal maysa​—manipud iti direktor ti banko idiay Sydney agingga iti agtagtagilako iti lansangan idiay São Paulo​—adda maaramidanna a mangipababa kadagiti bangen iti biagna. Kasano?

Dagiti Ugali a Mangapektar iti Pagtungpalamto

Kuna ti The New England Journal of Medicine a “saan laeng a naun-unday ti panagbiag dagiti tattao a makapasalun-at ti ugalida, no di ket maitantan ken bumassit dagiti tawen ti pannakabaldadoda agingga iti panagpatingga ti biagda.” Kinapudnona, maipababa ti umuna a bangen babaen ti panangbalbaliw kadagiti ugali a kas iti pannangan, panaginum, pannaturog, panagsigarilio, ken panagehersisio. Usigem, kas pagarigan, dagiti ugali iti panagehersisio.

Dagiti ugali iti panangehersisio iti bagi. Makagunggona unay ti kalalainganna a panangehersisio iti bagi. (Kitaem ti kahon a “Kasano Kaadu ken Ania a Kita ti Ehersisio?”) Ipakita dagiti panagadal a dagiti simple nga ehersisio iti uneg ken iti aglawlaw ti pagtaengan tulonganda dagiti lallakay, agraman dagiti ‘kalalakayanen,’ tapno mapasubli ti pigsa ken kinasarantada. Kas pagarigan, naamiris ti maysa a grupo dagiti lallakay nga agtawen iti 72 agingga iti 98 a makapagnada a naparpartak ken al-alisto a makaulida kadagiti agdan kalpasan ti panagehersisioda iti weight-lifting iti sangapulo a lawas laeng. Ket saan a nakaskasdaaw dayta! Impakita dagiti pannubok kalpasan ti panagehersisio a nasursurok pay ngem doble ti pimmigsaan ti piskel dagiti nakipaset. Ti sabali pay a grupo, a kaaduan kadagitoy ti babbai a masansan a nakatugaw nga agedad agingga iti 70, ti nagehersisio iti mamindua iti makalawas. Kalpasan ti makatawen, dimmakkel ti piskelda, ken pimmigsada, simmayaat ti kinatimbengda, ken pimmigsa dagiti tulangda. Kinuna ti pisiologo a nangidaulo iti panagadal a ni Miriam Nelson: “Idi nangrugikami, pagamkanmi di la ket ta madangranmi dagiti urat, pennet, ken dagiti piskelda. Ngem pimmigsa ken simmalun-atda.”

Kuna ti maysa a libro iti panangsumariona kadagiti resulta dagiti sumagmamano a nasientipikuan a panagadal maipapan iti panaglakay ken panagehersisio: “Pabannayaten ti panagehersisio ti panaglakay, paundayenna ti biag, ken kissayanna ti masansan a panagpannuray ti tao iti sabali sakbay ti ipapatay.”

Dagiti ugali a mangehersisio iti panunot. Ti pagsasao nga “Usarem ta no saan aglati dayta” kasla agaplikar saan laeng a kadagiti piskel no di ket iti isip pay. Ipakita dagiti panagadal nga inaramid ti U.S. National Institute on Aging a nupay ti panaglakay ket mapakuyogan iti panaglilipat, kabaelan latta ti lakay nga utek a pakibagayan dagiti epekto ti panaglakay. Gapuna, kastoy ti kinuna ni Dr. Antonio R. Damasio a propesor iti neurolohia: “Makapagtultuloy latta dagiti lallakay a maaddaan iti makapnek unay ken nasalun-at a panagpampanunot bayat ti panagbiagda.” Ania ti makagapu nga agtultuloy ti kinamannakibagay dagiti lakay nga utek?

Ti utek ket buklen ti 100 a bilion a selula ti utek, wenno neuron, ken trinilion a koneksion iti nagbabaetanda. Dagitoy a koneksion agserbida a kas linia ti telepono tapno “makapagsisinnarita” dagiti neuron a mangpataud iti memoria, malaksid iti dadduma pay a banag. Bayat a lumakay ti utek, matay dagiti neuron. (Kitaem ti kahon a “Baro a Panangmatmat Kadagiti Selula ti Utek.”) Ngem masulnitan dagiti laklakay nga utek dagiti napukaw a neuron. No matay ti maysa a neuron, mangaramid dagiti kaarrubana a neuron kadagiti baro a koneksion a mapan iti dadduma a neuron ken sublatenda ti trabaho ti natay a neuron. Iti kasta, aktual nga ipasublat ti utek ti responsabilidad iti neuron nga adda iti sabali a lugar. Isu nga adu a lallakay ti makaaramid iti isu met la a panagpanunot a kas kadagiti agtutubo, ngem mabalin a sabali a paset ti utek ti usarenda a mangaramid iti dayta. No dadduma, agtignay ti lakay nga utek a kas iti lakay a managay-ayam iti tennis a mangsulnit iti ibabannayatna babaen kadagiti kinasigo nga awan pay kadagiti agtutubo a managay-ayam. Ngem uray no agusar kadagiti pamay-an a naigidiat iti us-usaren dagiti ub-ubing, kaskasdi a maka-iskor pay laeng ti lakay a managay-ayam.

Ania ti maaramidan dagiti lallakay tapno mataginayonda ti iskorda? Kalpasan ti panangadalna iti nasurok a 1,000 a tattao nga agedad iti nagbaetan ti 70 ken 80, natakuatan ni Dr. Marilyn Albert a managsirarak maipapan iti panaglakay a ti panangehersisio ti panunot ti maysa kadagiti rason a mangikeddeng no asino kadagiti lallakay ti makataginayon iti paglainganda. (Kitaem ti Kahon a “Panangtaginayon iti Kinamannakibagay ti Isip.”) Ti panangehersisio iti panunot taginayonenna a nabiag dagiti ‘linia ti telepono’ ti utek. Iti kasumbangirna, kuna dagiti eksperto a mangrugi a kumapuy ti panunot “no sumardeng, agrelaks, ket ibaga dagiti tattao a saanen a masapul a maammuan ken makipasetda kadagiti maar-aramid iti lubong.”​—Inside the Brain.

Isu nga ilawlawag ti gerontologo a ni Dr. Jack Rowe a ti naimbag a damag ket, “dagiti bambanag a makontroltayo wenno mabalintay a balbaliwan parang-ayenda koma ti kapasidadtayo a maaddaan iti makagunggona a panaglakay.” Kasta met a saan pay a naladaw ti panangpatanor kadagiti naimbag nga ugali. Kuna ti managsirarak: “Uray pay no saan a makapasalun-at idi dagiti ugalim iti kaaduan a panagbiagmo ken nagbalbaliwka laeng kadagiti maudin a tawtawen, sagrapemto pay laeng dagiti sumagmamano a gunggona iti nasalun-at nga estilo ti panagbiag.”

Dakkel ti Epekto ti Aglawlaw

No ti ubing a babai a maipasngay ita idiay London ket maisubli idiay London idi Edad Media, awan pay kagudua ti manamnama a panagbiagna no idilig iti manamnama a panagbiagna itatta. Dayta a naggiddiatan ket saan a pinataud ti kellaat a panagbalbaliw ti pisikal a kasasaad ti ubing. Imbes ketdi, pinataud dayta ti bigla a panagbalbaliw ti kangato ti dua pay a bangen​—ti aglawlaw ken ti pannakaaywan ti salun-at. Umuna nga amirisem ti aglawlaw.

Pisikal nga aglawlaw. Iti napalabas, ti pisikal nga aglawlaw ti tao​—kas pagarigan, ti pagtaenganna​—ket maysa a nagdakkel a pagpeggadan ti salun-at. Nupay kasta, bayat dagiti nabiit pay a dekada, nakissayanen dagiti peggad a patauden ti pisikal nga aglawlaw. Ti nasaysayaat a sanitasion, nadaldalus a danum, ken basbassit a timel wenno sepsep iti pagtaengan pinasayaatna ti aglawlaw ti tao, pinasalun-at, ken pinaundayna ti biagna. Kas resulta, iti adu a paset ti lubong nawatwatiwaten ti madanon ti tao.c Kaskasdi, saan laeng a ti panangpasayaat iti pisikal nga aglawlaw babaen ti panangtarimaan kadagiti tubo iti uneg ti balay ti ramanen daytoy a panangipababa kadagiti bangen. Sapulenna met ti panangtaginayon iti makapasalun-at a sosial ken narelihiosuan nga aglawlaw.

Sosial nga aglawlaw. Ti sosial nga aglawlawmo ket buklen dagiti tattao​—dagidiay kakaduam iti balay, kakaduam nga agtrabaho, mangan, agdaydayaw, ken agay-ayam. Sumayaat ti pisikal nga aglawlawmo no makagun-odka iti nadalus a danum. Kasta met a sumayaat ti sosial nga aglawlawmo no addaanka kadagiti nasasayaat a kakadua, a maysa laeng kadagiti kangrunaan a madakamat. No mairanudmo dagiti pakaragsakam, pakaladingitam, arapaapmo ken pakaupayam kadagiti sabali a tattao, bumaba ti layawem iti aglawlaw ket matulonganka a tumaray iti nawatwatiwat.

Nupay kasta, agpayso met ti kasunganina. Mabalin a naliday ken maiputputongka iti kagimongan no awan kaduam. Kumapuyka no saandaka man la nga ipateg dagiti tattao iti aglawlawmo. Kastoy ti insurat ti maysa a baket nga agnanaed iti pagtaengan dagiti babbaket iti maysa a kaam-ammona: “Agtawenak iti 82 ket agnanaedakon ditoy a pagtaengan iti 16 a makautoy a tawen. Nasayaat ti panangtratoda kadakami, ngem no dadduma narigat nga ibturan ti panagleddaang.” Nakalkaldaang ta ti kasasaad daytoy a baket ket gagangayen kadagiti adu a babbaket, nangnangruna iti Makinlaud a lubong. Masansan nga agnanaedda iti aglawlaw a mangpanuynoy ngem saan unay a mangapresiar kadakuada. Kas banagna, “ti panagleddaang ti maysa kadagiti kangrunaan a kasasaad a kanayon a mamagpeligro iti pagimbagan dagiti lallakay iti nabaknang a pagilian,” kuna ni James Calleja, iti International Institute on Ageing.

Wen nalabit a dika maikkat dagiti kasasaad a nalaka a mangpaleddaang kenka​—kas iti inkapilitan a panagretiro, panagkapuy, pannakapukaw dagiti nabayagen a gagayyem, wenno ipapatay ti asawa​—ngem adda pay laeng dagiti pamay-an a mangipababa kadagiti bangen agingga iti kalalainganna a kangato. Para kadagiti mangrugrugi pay laeng, laglagipenyo a ti panagleddaang ket saan a patanoren ti kinalakay; agleddaang met dagiti agtutubo. Saan a ti kinalakay ti pagtaudan ti parikut​—no di ket ti pannakaiputong iti kagimongan. Ania ti maaramidam a mangsaranget iti pannakaiputong?

Kastoy ti imbalakad ti maysa a balo: “Pagbalinem a naragsak ti pannakikadua dagiti tattao kenka. Manmano ti maragsakan a makitimpuyog iti naalidunget a tao. Masapul nga ikagumaam ti agbalin a naragsak. Pudno a kasapulan ti panangikagumaam, ngem adda pagimbagan ti panangikagumaam. Ti kinamanangngaasi patanorenna ti kinamanangngaasi.” Kunana pay: “Tapno sigurado nga adda mapagsasaritaanmi a magustuan dagiti tattao a masabetko, agtutubo man wenno lakay, ikagumaak nga ammuen dagiti kabbaro nga impormasion babaen ti panagbasa kadagiti magasin a makaipaay iti impormasion ken dumngegak kadagiti damdamag.”

Adtoy ti sumagmamano a singasing: Sursuruem ti aginteres iti paggugusto ti sabali a tattao. Agsaludsodka. No mabalin, agbalinka a naparabur. No awananka kadagiti material a sanikua, ipaaymo ti bagim; naragragsak ti mangted. Agsuratka. Maaddaanka iti pagesman. Akseptarem dagiti imbitasion a bumisita kadagiti tattao wenno agragragsak iti ruar a kaduada. Pagbalinem a naragsak ken makaay-ayo ti pagtaengam para kadagiti bisita. Tumulongka kadagiti tattao nga agkasapulan.

Narelihiosuan nga aglawlaw. Ipakita ti umad-adu nga ebidensia a dagiti narelihiosuan nga aktibidad tulonganda dagiti lallakay a makasarak iti “panggep ken pateg iti panagbiag” ken makasagrap iti “kinaragsak,” “makarikna iti kinapateg,” “ad-adda a pannakapnek iti biag,” ken “pannakarikna iti panagkakadua ken pagimbagan.” Apay? Kastoy ti ilawlawag ti libro a Later Life​—The Realities of Aging: “Ti relihion mangted iti pilosopia iti biag dagiti tattao agraman ti adu a kababalin, prinsipio, ken patpatien a tumulong kadakuada a mangtarus ken makaawat iti lubong iti aglawlawda.” Maysa pay, babaen ti narelihiosuan nga aktibidad, makalangen dagiti lallakay dagiti sabali a tattao ket iti kasta “maliklikan ti posible a pannakaiputongda iti kagimongan ken ti panagleddaangda.”

Para kada Louise ken Evelyn, nga agpadpada a balo nga 80 ti tawenda ken kameng ti kongregasion dagiti Saksi ni Jehova, dagitoy a panagadal patalgedanda laeng ti naammuandan iti adu a dekada. “Idiay Kingdom Hall-mi,d pagragsakak ti makisarita kadagiti sabsabali, lakay man ken ubing,” kuna ni Louise. “Makaisuro dagiti gimong. No aglalangenkami kalpasan ti gimong, adda met naragsak a panagkakatawami. Naragsak dayta a tiempo.” Adda met dagiti nasagrap ni Evelyn a pagimbagan kadagiti narelihiosuan nga ar-aramidna. Kunana: “Ti iruruarko a makisarita kadagiti tattao iti sangakaarrubaak maipapan iti Biblia ilikliknak iti pannakaiputong. Ngem paragsakennak dayta. Makapnek a trabaho ti panangtulong kadagiti sabsabali a mangammo iti pudpudno a panggep ti biag.”

Nalawag nga adda panggep ti panagbiag da Louise ken Evelyn. Ti nasayaat a rikna a mapadasanda pababaenna ti maikadua a bangen​—ti aglawlaw​—ket tulonganna ida nga agtalinaed a makilumba.​—Idiligmo ti Salmo 92:13, 14.

Magun-odanen ti Nalaka a Pannakaaywan ti Salun-at a Sigurado a Mangpaimbag

Dagiti rinang-ayan ti medikal a siensia iti daytoy a siglo dakkel unay ti nangibabaanna iti maikatlo a bangen, ti pannakaaywan ti salun-at​—ngem saan a bimmaba iti intero a lubong. Iti sumagmamano kadagiti napanglaw a pagilian, kuna ti The World Health Report 1998, “ti manamnama a panagbiag aktual a bimmaba idi nagbaetan ti 1975-1995.” Nagkomento ti direktor heneral iti WHO a “3 iti 4 a tattao kadagiti napanglaw a pagilian ti matmatay itatta sakbay ti edad a 50​—ti sangalubongan a manamnama a panagbiag idi napan a kagudua ti siglo.”

Uray pay kasta, umad-adu kadagiti lallakay ken agtutubo kadagiti napanglaw a pagilian ti mangipabpababa iti daytoy a bangen babaen ti panangusarda kadagiti magun-odan ken nalaka a pannakaaywan ti salun-at. Alaem kas pagarigan ti baro a pamay-an ti panangagas iti tuberculosis (TB).

Iti intero a lubong, ad-adu a tattao ti patpatayen ti TB ngem ti AIDS, malaria, ken dagiti tropikal nga an-annayen no pagtitiponen​—8,000 a tattao iti inaldaw. Kadagiti 100 a pasiente ti TB, 95 ti agnanaed kadagiti napanglaw a pagilian. Adda 20 a milion a tattao nga agsagsagaba iti nakaro a TB, ken adda 30 a milion a mabalin a matay iti dayta iti sumaganad a sangapulo a tawen, maysa a bilang a kapada ti agtitipon a populasion ti Bolivia, Cambodia, and Malawi.

Awan duadua a naragsakan ti WHO a nangyanunsio idi 1997 a nakapatauden iti estratehia a mangpaimbag iti TB iti las-ud ti innem a bulan a saanen a masapul a mayospital wenno mausar ti adelantado a pannakaaywan ti salun-at. Kuna ti The TB Treatment Observer a publikasion ti WHO: “Iti damdamo unay, addan dagiti napaneknekan nga alikamen ken estratehia ti lubong a mangparmek a naan-anay iti epidemia ti TB, saan laeng a kadagiti nabaknang a pagilian, no di ket kadagiti kapapanglawan pay a pagilian iti lubong.” Daytoy nga estratehia​—a sarsaritaen dagiti dadduma kas “ti kapatgan a rinang-ayan iti pannakaaywan ti salun-at iti daytoy a dekada”​—ket maawagan DOTS.e

Nupay ti magasto iti daytoy nga estratehia ket basbassit ngem ti ordinario a pamay-an ti panangagas iti TB, nagsayaat dagiti resultana, nangnangruna kadagidiay agnanaed kadagiti napanglaw a pagilian. “Awanen ti sabali nga estratehia a pangkontrol iti TB a kankanayon a nakaipakita nga adu ti mapaimbagna,” kuna ni Dr. Arata Kochi, direktor iti Global TB Programme ti WHO. “Mapaimbag ti DOTS ti agingga iti 95 a porsiento, uray kadagiti kapanglawan a pagilian.” Idi arinunos ti 1997, nausaren ti estratehia a DOTS kadagiti 89 a pagilian. Itatta immadun dayta a bilang agingga iti 96. Inanamaen ti WHO a madanonto daytoy nga estratehia ti minilion pay a napapanglaw a tattao kadagiti kapapanglawan a pagilian, iti kasta pababaenda ti maikatlo a bangen iti pannakilumba iti biag.

Babaen ti panangbalbaliw ti tao kadagiti ugalina, panangpasayaat iti aglawlawna, ken panangparang-ay iti medikal a pannakaaywanna, pudno a nabaelan ti tao a pinaatiddog ti promedio a kaunday ti panagbiagna ken ti manamnama a panagbiagna. Ti saludsod ket, Posible kadi nga addanto aldaw a mapaatiddog met ti tao ti kaundayan a panagbiagna​—nalabit uray agbiag nga awan inggana?

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 6]

KASANO KAADU KEN ANIA A KITA TI EHERSISIO?

“Ti tallopulo a minuto a kalalainganna a panagtrabaho iti inaldaw ket nasayaat a kalat,” kuna ti National Institute on Aging (NIA). Ngem di masapul nga agehersisioka a mamimpinsan iti 30 a minuto. Ti tallo nga ababa a sesion ti panagehersisio a sagsa-10 a minuto ket maibilang nga addaan iti isu met la a pagimbagan a kas iti mamimpinsan a sesion a 30 a minuto. Ania a kita ti ehersisio ti aramidem? Kastoy ti irekomendar ti bokleta ti NIA a Don’t Take It Easy: Exercise!: “Makaurnongka iti 30 a minuto a panagehersisio iti kada aldaw babaen ti apagbiit a panaggarawmo, kas ti iyuulim kadagiti agdan imbes nga agelebeytorka, wenno pannagnam imbes nga agmanehoka. Maragpatmo ti inaldaw a kalatmo a kapaut ti panagehersisio uray no agkaraidka laeng kadagiti bulong, agay-ayamka a sigaganaygay a kadua dagiti ubbing, aghardin, ken aramidem dagiti trabaho iti balay.” Siempre, nainsiriban nga agkonsultaka pay nga umuna iti doktormo sakbay nga irugim ti panagehersisio.

[Ladawan]

Makatulong kadagiti lallakay ti kalalainganna a pisikal a panagtrabaho tapno mapasubli ti pigsa ken kinasarantada

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

PANANGTAGINAYON ITI KINAMANNAKIBAGAY TI ISIP

Adda sumagmamano a bambanag a natakuatan dagiti nasientipikuan a panagadal a mainaig kadagiti rinibu a lallakay a makatulong a mangtaginayon iti kinamannakibagay ti lakay nga isip. Dagitoy iramanda ti “naynay a panagbasa, panagbiahe, pannakipaset kadagiti pasken ti kultura, edukasion, klab, ken propesional a pannakikadua.” “No mabalin, agaramidka iti adu a nagduduma a bambanag.” “Naynay nga aramidem ti trabahom. Dika agretiro.” “Iddepem ti TV.” “Agadalka iti maysa a kurso.” Patienda a dagita nga ar-aramid saanda laeng a paragsaken ti rikna no di ket pataudenda dagiti baro a koneksion iti utek.

[Ladawan]

Makatulong ti panangehersisio iti panunot tapno mataginayon ti kinamannakibagay ti isip

[Kahon/Ladawan iti panid 8]

DAGITI SINGASING TAPNO SUMALUN-AT DAGITI LUMAKLAKAY

Kuna ti National Institute on Aging, maysa a dibision iti Department of Health and Human Services iti E.U., a “mapasayaat ti namnama nga agtalinaed a nasalun-at ken agbiag a naunday” babaen ti panangsurot iti nainkalintegan a balakad, kas kadagiti sumaganad:

● Manganka iti balanse a taraon, agraman dagiti prutas ken natnateng.

● No uminumka iti arak, kalalainganna laeng.

● Dika agsigarilio. Saan pay a naladaw ti panangisardeng.

● Agehersisioka a kanayon. Agpakonsultaka iti doktor sakbay a mangrugika nga agehersisio.

● Naynayka a makipulapol iti pamilia ken gagayyem.

● Agtalinaedka nga aktibo iti trabaho, panagay-ayam, ken iti komunidad.

● Taginayonem ti positibo a kababalin iti biag.

● Aramidem dagiti bambanag a mangparagsak kenka.

● Kanayon nga ipa-checkup-mo ti salun-atmo.

[Kahon iti panid 9]

BARO A PANANGMATMAT KADAGITI SELULA TI UTEK

“Ipagarupmi idi a mapukawmo dagiti selula ti utek iti inaldaw a panagbiagmo iti sadinoman a paset iti utekmo,” kuna ti propesor iti psychiatry ken neurology a ni Dr. Marilyn Albert. “Saan gayam a pudno dayta​—talaga nga adda mapukaw iti nasalun-at a panaglakay, ngem saan a nakaad-adu, ken mapasamak laeng dayta kadagiti partikular a paset ti utek.” Kasta met nga ipamatmat dagiti nabiit pay a natakuatan nga uray ti nabayagen a pammati a saanen a makapataud dagiti tao kadagiti kabbaro a selula ket “pagarup nga awan kinaagpaysona,” kuna ti ruar ti Scientific American a Nobiembre 1998. Kuna dagiti sientipiko ti utek a nakaurnongdan kadagiti ebidensia nga uray dagiti lallakay “agpataudda kadagiti kanayonan a ginasut a neuron.”

[Kahon iti panid 11]

LUMAKLAKAY KEN SUMIRSIRIB?

Iyimtuod ti Biblia: “Awan aya ti kinasirib kadagiti lallakayen ken pannakaawat iti kaatiddog dagiti aldaw?” (Job 12:12, NW) Ania ti sungbat? Dagiti managsirarak inadalda dagiti lallakay tapno amirisenda dagiti galad a kas iti “pannakaawat, nainsiriban a desision, panangmatmat ken abilidad a mangtingiting kadagiti agsusupadi a prinsipio ken panangpataud kadagiti estratehia a mangrisut kadagiti problema.” Sigun iti U.S.News & World Report, impakita ti panagadal a dagiti “lallakay kanayon nga atiwenda dagiti agtutubo kadagiti amin a bambanag a pagsiriban babaen ti panangipaayda iti natingiting a naimbag, nainsiriban a balakad.” Ipakita met dagiti panagadal a “nupay mabaybayag nga agdesision dagiti lallakay, gagangay a nasaysayaat ti desisionda ngem dagiti agtutubo.” Ngarud, kas ipamatmat ti libro ti Biblia a Job, pudno a ti kinalakay ket kinasirib gapu iti kapadasan.

[Ladawan iti panid 5]

Ti biag ti tao ket kas iti lumba nga aduan kadagiti bangen

[Ladawan iti panid 9]

Kastoy ti imbalakad ti maysa a balo: “Pagbalinem a naragsak ti pannakikadua dagiti tattao kenka.”

[Dagiti ladawan iti panid 10]

“Makapnek a trabaho ti panangtulong kadagiti sabsabali a mangammo iti pudpudno a panggep ti biag.”​—Evelyn

[Dagiti ladawan iti panid 10]

“Idiay Kingdom Hall-mi, pagragsakak ti makisarita kadagiti sabsabali, lakay man ken ubing.”​—Louise