KALI
[Heb., nets].
Patien dagiti agdama a leksikograpo a ti Hebreo a termino a nets ket tumukoy kadagiti kali. Kas mangnganup, nga agkaan kadagiti uleg, banias, babassit a mamalia, ken dadduma pay a tumatayab, “ti kali sigun iti kakikitana” (“ti kali iti nadumaduma a kakikitana,” AT) karaman idi kadagidiay tumatayab a naibilang a “narugit” sigun iti Mosaiko a Linteg.—Le 11:16; De 14:15.
Ti sumagmamano a kali makiinnartapda iti langaylangayan kas kapepeggesan iti pamilia dagiti tumatayab. Dagiti manangpaliiw kunaenda nga adda kali a 290 km/oras (180 mko) ti kapartak ti panagsuekna. Karaman kadagiti kali a masarakan iti Palestina isu ti peregrine falcon (Falco peregrinus), a masansan a lumasat sadiay iti panagakar-akarna. Adda met dagiti daddadakkel a lanner falcon (Falco biarmicus), a naruay idi kadagiti rangkis ken nabato a baw-ang manipud Bantay Hermon agingga iti Natay a Baybay. Dagiti saker falcon (Falco cherrug) ket sagpaminsan a makita iti makinlaud a Negev.
Ti kali ken ti basbassit a kadawyan a kestrel (Falco tinnunculus), nga agarup 36 cm (14 pul.) ti kaatiddogna, ket kamkameng ti isu met laeng a kakikita. Iti intero a makatawen naruay ti kestrel kadagiti purok iti kataltalonan ken minuyongan idiay Palestina; agumok pay ketdi dayta kadagiti daddadakkel a patakder kadagiti siudad.
Iladawan ti Job 39:26 ti ‘itatayok [ti kali] ken panangyukradna kadagiti payakna iti abagat nga angin,’ ket ti sumagmamano tarusanda a tumukoy daytoy iti agpaabagatan nga iyaakar (“iyukradna dagiti payakna tapno agdaliasat iti abagatan,” JB), a pudno dayta iti basbassit a kestrel a kameng ti pamilia ti kali, ken uray pay ketdi iti peregrine falcon. Nupay kasta, patien ti dadduma a ti teksto desdeskribirenna ti isusuba ti tumatayab iti sumungsungad nga angin ket, babaen iti bileg dagiti payakna, agampayag iti angin, a ngumato a ngumato. Naikuna a dagiti kali “ngumatoda iti kasta unay, a kanayon nga ikagumaanda nga artapan ti aniaman a tumatayab a mabalin a kamkamatenda” tapno sipapartakda a makapagsuek iti panangsippayotda iti an-anupenda nga adda iti baba, ket iti panangaramidda iti kasta masansan a “gundawayanda ti angin, ket babaen ti panagampayagda a sumuba iti angin maipangatoda a kas iti maysa nga ullaw.” (Funk and Wagnalls New Standard Encyclopedia, 1931, Tomo XI, p. 329, 330) Umasping iti dayta, ti kestrel maawagan no dadduma iti windhover “agsipud ta agalimpayag (agintek) iti angin bayat nga agan-anup. Daytoy a tumatayab sumungat iti angin ket ipayakpakna dagiti payakna bayat nga agsipsiput iti sippayotenna iti daga.”—The World Book Encyclopedia, 1987, Tomo 11, p. 237.
Nakalatlatak ti kali iti relihion ti Egipto. Nagbalin a simbolo ni Horus, ti kali-ti-ulona a dios ti Egipto. Ni Horus agraman da Isis ken Osiris buklenda ti kangrunaan a trinidad wenno “nasantuan a pamilia” iti tengnga ti didios ken didiosa ti Egipto. Ti simbolo a kali kanayon idi a maar-aramat iti panangisurat iti titulo dagiti Faraon, ket iti sumagmamano a kaso, dagitoy nga agtuturay naibilangda nga inkarnasion ni Horus. Ti kali, nangnangruna ti kestrel, ket maysa a kaaduan kadagiti ginasut a napreserba a tumatayab a nasarakan idiay Egipto. Kinuna ni Herodotus nga idiay Egipto mapapatay idi ti asinoman a mangpapatay iti kali, uray pay no saan nga inggagara.