ZOAN
Maysa a kadaanan a siudad ti Egipto ken nabangon pito a tawen kalpasan ti Hebron. Adda ngaruden daytoy idi tiempo a simrek ni Abraham iti Canaan (1943 K.K.P.). (Nu 13:22; Ge 12:5; 13:18) Iti Biblia, ti nagan a Zoan ket katupag ti Egipcio a nagan (dʽn·t) ti maysa nga ili a masarakan iti makin-amianan a daya a paset ti Delta a rehion, agarup 56 km (35 mi) iti abagatan a laud ti Port Said. Ad-adda a pagaammo daytoy a siudad iti Griego a naganna a Tanis (asideg iti moderno a San el-Hagar), ken adda iti sanga ti Nilo a maawagan sanga a Tanitiko.
Iti Salmo 78:12, 43, “ti tay-ak ti Zoan” ket naipada iti “daga ti Egipto” idi naisalaysay dagiti namilagruan nga aramid ni Jehova maigapu iti Israel a nagresulta iti Ipapanaw. Daytoy ti makagapu a patien ti dadduma nga eskolar a napasamak idiay Zoan dagiti pannakisarita ni Moises ken Faraon. Umasping iti dayta, inkagumaan ti dadduma nga inaig ti Zoan (Tanis) iti siudad ti Rameses, kasta met iti siudad ti Avaris, a tinukoy ni Manetho iti salaysayna maipapan kadagiti naawagan iti ar-ari a Hyksos. Gapuna, kunaen ti adu a moderno a reperensia a ti nagan ti Zoan ket nabaliwan iti Avaris bayat ti panagturay dagiti “Hyksos,” sa nasuktan iti Rameses bayat ti panagturay ti dinastia a Rameses. Idi agangay, naisubli ti naganna a Zoan (iti Griego a porma a Tanis). Nupay kasta, maimutektekan koma a kanayon nga usaren ti Biblia ti nagan a Zoan, a naar-aramat idi tiempo sakbay ti Ipapanaw (idi tiempo ni Abraham), bayat ti Ipapanaw, ken idi maikawalo, maikapito, ken maikanem a siglo K.K.P. (idi tiempo da mammadto Isaias ken Ezequiel).
No koma idiay Zoan ti lugar a nakapasamakan dagiti pannakisarita ni Moises ken Faraon, ipamatmatna la ketdi no sadino ti nangrugian ti ruta ti Ipapanaw. Nupay kasta, mapagduaduaan daytoy a kapanunotan gapu iti sumagmamano a rason. Tapno dayta a lugar ket tumukoy iti Zoan, ti sasao a “ti tay-ak ti Zoan” ket rumbeng a tarusan kas mas espesipiko a sasao a tumukoy iti eksakto a lugar a nakapasamakan dagiti milagro, saan laeng a kapada ti “daga ti Egipto.” Ti kasta a limitado a pannakaawat ket saan a talaga a tumutop iti kasasaad, ta ti Sangapulo a Saplit ket saan a napasamak iti maysa laeng a paset ti Egipto (a kas koma iti maysa a paset ti Delta) no di ket iti intero a daga. Tumunos ngarud daytoy iti panangmatmat a “ti tay-ak ti Zoan” ket nausar a katupag ti “daga ti Egipto.”
Dagiti moderno nga eskolar a mangibagbaga a ti Zoan (wenno, sigun iti panangikagumaanda a manginaig iti Avaris wenno Rameses) ti pagnanaedan ni Faraon idi tiempo ti Ipapanaw ket saan a suportaran ti Biblia ken saan met a tumunos iti sumagmamano a banag. Ipakita ti Biblia a ti damo a pannakisarita ni Moises ket napasamak iti igid ti Karayan Nilo. (Ex 7:14, 15) Awan ti Zoan (Tanis) iti mismo nga ayan ti karayan no di ket adda iti murdong ti maysa kadagiti kadaanan a sanga dayta a karayan. Iti panangikagumaan ti dadduma a mangilawlawag a ti siudad ti Rameses ket isu met laeng ti lugar nga ayan ti Zoan, wenno Tanis, saanda met nga ikabilangan a ti Zoan ket maysan a siudad idi tiempo ni Abraham, idinto ta ti Raamses iti Biblia (“Rameses,” NE) ket nangrugi nga ibangon dagiti Israelita idiay Egipto kalpasan ti agarup 400 a tawen (malaksid no ti sao a “panagbangon” iti Biblia ket kaipapananna ti “panangpabileg,” wenno panangpatibker).—Ex 1:11.
Kunaen dagitoy nga eskolar a ti Zoan (Avaris wenno Rameses, kas awagda iti dayta) ti kabesera ti Egipto idi tiempo ti Ipapanaw, idinto ta ti Biblia dakamatenna ti Rameses kas ‘lugar a pagidulinan’ laeng. Ket gapu ta ibagbagada a ni Ramses II isu ti Faraon idi Ipapanaw gapu ta imbagana a binangonna ti siudad ti Rameses (wenno, ad-adda nga umiso, maysa a lugar a naawagan Per-Ramses), saanda nga ikabilangan ti kinapudno a ti pannakaibangon ti Rameses iti Biblia ket nangrugi 80 a tawen wenno nasursurok pay sakbay ti Ipapanaw (sakbay ti pannakayanak ni Moises [Ex 1:11–2:10]), idinto ta kunaen dagiti historiador a nagturay laeng ni Ramses II iti agarup 66 a tawen.—Kitaenyo ti RAAMSES, RAMESES.
Gapuna, saan pay laeng a matarusan no apay a nausar “ti tay-ak ti Zoan” a katupag ti “daga ti Egipto” mainaig kadagiti milagro nga inaramid ni Jehova. Nupay posible met a nainaig dayta iti palasio ni Faraon, mabalin unay nga inusar ti salmista ti Zoan iti kasta a pamay-an gapu ta nabayag daytan a siudad, a nabatad a maysa kadagiti kaunaan a siudad a nabangon idiay Egipto. No kastoy ti napasamak, ti pannakausarna ket mabalin a kas iti pannakausar ti “Plymouth Rock” a mangirepresentar iti damo a pannakakolonia ti Estados Unidos. Wenno mabalin a gapu iti kinalatakna ken kaaddana iti pagserkan ti Egipto iti panangmatmat dagidiay aggapu iti Palestina, nalabit daytoy ti damo a kangrunaan a siudad a nadanon ti pamilia ni Jacob idi napanda idiay Egipto. (Idiligyo ti Isa 30:2-4; kitaenyo ti HANES.) Yantangay asideg dayta iti makin-amianan nga ungto ti Egipto, ti “tay-ak” daytoy ket mabalin a piguratibo a tumukoy iti intero a Ginget Nilo nga aglayon iti abagatan dayta, agingga iti makin-abagatan a beddeng ti Egipto.
Saan a pagduaduaan a napateg ti siudad ti Zoan (Tanis), nangnangruna mainaig iti komersio ken narelihiosuan a patpatakder. Mapaneknekan nga adda adu a palasio sadiay sipud pay idi tiempo dagiti nagkauna a “dinastia” ti ar-ari ti Egipto. Nabangon ti maysa a dakkel a templo, nga agarup 305 m (1,000 pie) ti kaatiddogna. Nangibangon ni Faraon Ramses II iti nakadakdakkel a solido a bato nga estatuana idiay Tanis nga agarup 28 m (92 pie) ti katayagna ken nasurok a 800 a metriko tonelada ti kadagsenna. Dagiti ari ti Asiria a da Esar-haddon ken Asurbanipal tinukoyda ti Zoan (naawagan Saʼnu wenno Siʼnu kadagiti cuneiform a kitikit) kas maysa a naarian a siudad nga iturturayan ti maysa a prinsipe. Sakbay ti panawen dagitoy nga ari, tinukoy ni mammadto Isaias “dagiti prinsipe ti Zoan” iti maysa a mensahe manipud iti Dios maibusor iti Egipto, ket imbilangna ida kas kapadpada dagiti prinsipe ti Nof (Memfis), isu nga intampokna met ti napolitikaan a kinapateg ti Zoan. (Isa 19:1, 11-13) Naikuna a ni Tirhaca, ti Etiope nga agturay iti Egipto ken kapanawenan ni Isaias, inaramatna ti Zoan (Tanis) kas sentro ti panangiturayna iti makin-amianan nga Egipto.
Ti panangparmek dagiti Asirio nga ar-ari a da Esar-haddon ken Asurbanipal maibusor iti Egipto ti mangpaneknek ti ‘kinamaag’ dagiti manangbalakad a taga Zoan. (Isa 19:13) Kalpasanna, idi agarup 591 K.K.P., namakdaar ni mammadto Ezequiel maipapan iti sabali pay a panangparmek nga aramiden ni Nabucodonosor nga ari ti Babilonia, a ‘mangpasged iti apuy iti Zoan.’ (Eze 29:17; 30:1, 10, 14) Nupay kasta, nabatad a nakaungar ti Zoan (Tanis) ket nagtultuloy a kangrunaan a siudad iti Delta ti Egipto agingga idi tiempo ni Alejandro a Dakkel. Idi agangay, naikkat ti kinapateg ti Zoan (Tanis) no maipapan iti komersio agsipud ta nayakaren dayta iti baro a siudad ti Alejandria, a nagbanag iti in-inut nga ikakapuy ti Zoan.