“Dika agkammatalek kadagiti prinsipe, ken iti anak ti tao, a kenkuana awan ti tulong.”​—SALMO 146:3.

Ti Agpukpukawen a Panagtalek

3. Aniat’ adda a pammaneknek a ti panagtalek ket maysa a biktima iti panawentayo?

³ Kadagitoy nakabutbuteng a tiempotayo, kasapulantayo unay dagiti tattao a mapagtalkantayo, tattao a nasungdo, a tulong ken liwliwa iti panawen a pagkasapulan. Ngem iti kaaldawantayo, adu a tattao ti mapapaay kadagiti pagtaltalkanda. Maysa a pagiwarnakan iti maysa a daga ti nagkuna: “Dagiti Tattao Dida Pagtaltalkan ti Kaaduan nga Institusion Publiko.” Ti di unay mapagtaltalkan isuda dagiti politiko ken papangulo iti negosio. Ti di panagtalek ti sipapardas met a nagsaknap iti pamilia, kas paneknekan ti nangato a bilang ti diborsio. Iti dadduma a nasnasion, adda maysa a diborsio iti tunggal tallo a panagasawa wenno adda pay maysa iti tunggal dua. Iti maysa a pagilian, 70 porsiento ti amin a baro a panagasawa ti agpatingga iti diborsio iti las-ud ti sangapulo a tawen! Gapuna ti panagtalek ad-adda a mapukpukaw. Ti kinaawan talek ti nangsandi iti dayta. Saanen a karkarna ti komento ti maysa a tao a nagkuna: “Awan talkek uray asino itatta.”

4. Kasanot’ pannakaapektar dagiti adu nga agtutubo iti panagbuteng?

⁴ Aglaplapusanan ti kinaawan talna gapu ta agbibiagtayo iti nakabutbuteng unayen a tiempo iti historia ti tao. Nakitan daytoy a siglo ti dua a sangalubongan a gubgubat ken pinulpullo a dadduma pay a nangkettel ti biag ti agarup sangagasut a milion a tattao. Ket ita, mabalinen nga ikisap dagiti nuklear nga ig-igam amin a biag ditoy daga. Ket apektaran daytoy ti panagtalek uray pay dagiti agtutubo. Kuna ti maysa a medikal a pagiwarnak: “Umad-adu ti agtutubo, uray pay dagiti ub-ubbing, ket agbutbutengda gaput’ peggad iti nuklear a holocaust.” Kuna ti pagiwarnakan idiay Canada nga adda itan “ti pananglais, ladingit, sennaay ken kinaawan gawayna” iti adu kadagiti agtutubo. Kuna ti maysa nga agtutubo: “Mariknami nga awan proteksion kadagiti natataengan. Mabalin a dumakkelkami nga agbalin a mananglais unay a kaputotan.”

5. No makapagsaoda, kasanot’ mabalin a panagrikna ti awan ammona ken awan gawayna a grupo dagiti agtutubo?

⁵ Ket ania pay koma ti makuna ti sabali a grupo dagiti agtutubo​—no mabalinda la koma ti agsao​—maipapan iti saanda a pannakarikna ti proteksion manipud kadagiti natataengan? Kayatmi a sawen dagidiay mapappapatay gaput’ aborsion sakbay ti pannakaipasngayda. Ti maysa a panangpattapatta ikabilna ti bilang dagiti aborsion iti intero a lubong nga agarup 55 milion kada tawen. Anian a panangdadael ti panagtalek ti kaaduan kadagiti inosente ken awan gawayna a paset ti sangatauan!

6. Kasano a ti krimen nangnayon iti kinaawan talek iti tiempotayo?

⁶ Limmanlan ti kinaawan talek gapu ti sabali pay a dumakdakkel a buteng iti tiempotayo: ti panagbuteng nga agbalin a biktima ti krimen. Adu itan ti kas ti babai a nagkuna nga isut’ matmaturog kada rabii nga addaan rebolber iti baba ti punganna. Kuna ti sabali pay a maam-amak a babai: “Sakten ti nakemko dayta. . . . Di pulos serserraan ni lelangko ti ruruanganna.” Gapuna ti editorial ti maysa a periodiko idiay Puerto Rico ti nagkuna: “Datayo a mismo ti nakabalud,” wen, kadagiti mismo a nabalunetan ken naserraan a pagtaengantayo. Natibker ti nakaibatayan dagitoy a panagbuteng. Kas pangarigan, idiay Estados Unidos, maysa a babai iti tallo ti mabalbalin a makabil bayat ti panagbiagna. Kuna ti siruhano heneral sadiay nga “agarup uppat a milion nga Americano ti mabiktima iti serioso a kinaranggas kada tawen​—panangpapatay, panangrames, panangbugbog ti asawa a babai, panangabuso ti anak, panangkabil.” Dagita a krimen ket gagangayda iti kaaduan a dagdaga, nga ad-adda a mangdadael manen iti talek ti tao ken dagiti dadduma.

7. Apay a dagiti dakes a kasasaad ti ekonomia nakatulongda iti kinaawan talek?

⁷ Kadagiti napanglaw a pagilian, kaaduan a tattao ti agbibiag iti napalalo a kinapanglaw. Mammano ti agtalek iti asinoman a makaaon kadakuada iti dayta. Ti presidente iti maysa kadagita a pagilian, ti nagkuna nga iti maysa a probinsia, maysa iti kada 1,000 a maiyan-anak a maladaga, 270 ti matay sakbay a makatawenda. Ket maysa laeng iti kada 100 a balbalay ti addaan gripo. Ti gobierno ti maysa pay a pagilian ti nagkuna a 60 porsiento iti annakda ti marigrigat, ket pito milion a napanawan nga ub-ubbing “ti dumakdakkel a di makabasa, naisinsina ken awan panggedanda.” Idiay Estados Unidos, ti bilang dagiti awan pagtaenganda nga agtutubo ti napattapatta a 500,000, ngem kuna dagiti dadduma a ti pudpudno a bilang ket nangatngato pay. Kasano kadakkel ti adda a panagtalek ti kakasta nga agtutubo iti dadakkelda, iti sosiedad, iti linteg ken urnos, wenno iti karkari dagiti papangulo?

8. (a) Kasano a ti kinatibker dagiti nabaknang a nasnasion ken ti sangalubongan nga ekonomia agpegpeggadda? (b) Iti ania a rukod a dagiti eksperto mapagtalkanda a mangsolbar kadagiti problema ti ekonomia?

⁸ Ti rigat ti panagbiag ti nangsaplit uray pay iti nabaknang a nasnasion. Iti nabiit pay, ti Estados Unidos ti addaan ti kadadakkelan a bilang dagiti pimmalia a banko nanipud pay iti Great Depression idi 1930’s. Maysa nga ekonomista ti nagsurat: “Ti naan-anay a resultana ket isut’ sistema ti panagbanko a sigurado a narasi kas itatta kas met laeng idi 1920’s,” sakbay la unay ti pannakarbana. Nagsao ti maysa a managpaliiw “maipapan ti manamnama nga iyaadani ti makadadael a bagio” iti lubong ti ekonomia. Sabali pay ti nagkuna: “Ti panagrikna ti kinaganat ti adda gapu ta dagitoy a mangparigat iti internasional a sistema ket saanda a paspasungadenen; addadan.” Mapagtalkan aya dagiti ekonomista a mangigiya kadagiti nasnasion a rummuar iti daytoy a lutlot ti riribuk? Maysa kadakuada ti nagkuna a ti rekord ti panangipadlesda “ti nakaam-amak nga awan ti panagduadua nga isuda ti kaaduan a mangisaksaknap iti pannakariro.”

Di Umisot’ Nakaisaadanna a Namnama

9. (a) Aniat’ napasamaken iti panangnamnama nga adda idi panagbaliw ti siglo? (b) Apay a dagiti Saksi ni Jehova saanda kinayat a pinirmaan ti maysa a dokumento iti Naciones Unidas idi 1945?

⁹ Ania ti pannakaiduma amin daytoy iti pangkaaduan a panangnamnama nga adda sakbay a ti lubong simrek iti maika-20 a siglo. Addada pinulpullo a tawen ti kappia, ken naipato a ti idudur-as ken kinarang-ay ti dumanon kadagiti baro a kangato. Ngem idi 1914 dinadael ti Gubat Sangalubongan I dayta a panangmatmat. Idi 1945, kalpasan ti dakdakkel pay a maikadua a gubat sangalubongan, napirmaan ti Karta ti Naciones Unidas. Insurat dagiti nasnasion ti panangsirmatada iti maysa a lubong ti kinatalna, kinarang-ay, ken kinahustisia kalpasan ti gubat. Kuna ti nabiit pay a report: “Ti maudi a dokumento ti pinirmaan ti 51 a pagilian, a nangirepresentar ti tunggal kontinente, rasa ken relihion.” Kaskasdi adda maysa a relihion a saan a nairepresentar, wenno kinayatna met a kasta, dagiti Saksi ni Jehova. Ammoda a dagidiay a karkari ti talna, kinarang-ay, ken kinahustisia ket saanto a matungpal iti aniaman a nasion iti daytoy a lubong wenno iti aniaman nga asosasionda, kas ti Naciones Unidas.

10. Aniat’ kinapudno itatta no iyarig iti inar-arapaap ti Naciones Unidas idi 1945?

¹⁰ Kuna met laeng dayta a report: ‘Uppat a pulo a tawen kamaudiananna kasla maiyanatop a repasuen dagiti kinapudno kontra dagiti raragpaten. Ti ebidensia ket makapaladingit. Ti kinapudnona, maysa ketdi a lubong a di natalged ken dumakdakkel ti kinaranggasna, ti napaadda. Ti populasion nga agkurang iti taraon, danum, pagtaengan, panangaywan ti salun-at, ken edukasion ti agtultuloy a dumakdakkel. Saan nga isu daytoy ti ar-arapaap idi 1945.’ Innayonna: ‘Iti napalabas a kuarenta años kalpasan a nagtitipon dagiti nasnasion tapno ipasiguro a dagiti isuamin a tattao makapagbiagda nga awanan buteng ken kinapanglaw, ti pudpudno a lubong ti 1980’s isut’ lubong iti makaringbaw a kinapanglaw iti di kumurang a kakapat ti sangatauan. Dagiti ipapatay a nainaig iti bisin ti addaan promedio a 50,000 iti inaldaw.’ Kaskasdi, agbusbusbos dagiti nasnasion ti nasurok a sangagasut a milion a doliar kada oras a maipaay iti gubat!

11. Kasanot’ kinamapagtalkan ti natauan a karkari maipapan ti maysa a nasaysayaat a lubong?

¹¹ Gapu iti daytoy nakalkaldaang a rekord kalpasan ti sinigsiglo a gundaway, mapagtalkanyo aya ti natauan a karkari a mangsolbar kadagitoy a parikut? Dagita a karkari ket kas iti kinamapagtalkan dagiti sasao ti kapitan iti dakkel a barko a pampasahero iti taaw a nagkuna: “Diak makapanunot ti aniaman a kasasaad a makaipalned iti [nagdakkelan] a barko. . . . Ti moderno a panagbangon ti barko ti nanglab-awen iti dayta.” Maysa kadagiti tripolante dayta a barko ti nagkuna iti maysa a pasahero: “Ti Dios a mismo saanna a maipalned daytoy a barko.” Kaskasdi, dayta a barko, ti Titanic, limned idi 1912 a nakapukawan ti 1,500 a biag. Idi 1931 kuna ti National Education Association idiay Estados Unidos a babaen iti edukasion “aktual a maparmekton ti krimen sakbay ti 1950.” Idi 1936 insurat ti maysa a Briton a periodista a “ti taraon, kawes ken pagtaengan ti nakalaklakanton kas ti angin” inton 1960. Dikay kadi umanamong a dagiti kinapudno itatta ket pinagbalinna nga ulbod dagidiay a karkari?