RIBAK

Maysa a paset ti nabuong a dinamili; rissing ti damili. Nupay ti Hebreo a sao a cheʹres ket agaplikar no dadduma iti damili a pagkargaan wenno damili a gorgorita a di nabuong (Nu 5:17; Jer 19:1), mabalin a nainaig dayta iti Arabiko a sao a kaipapananna ti “kudkoden” wenno “rasrasan” ket ngarud mabalin nga ipasimudaagna ti maysa a banag a nakersang, kas iti ribak. Idi a ni Satanas pinagsakitna ni Job iti “naut-ot a busali” manipud kuppokuppona agingga iti dapan ti sakana, ‘nangala ni Job iti ribak ti damili a pangkudkodna iti bagina.’ (Job 2:7, 8) Ket naikuna maipapan iti Leviatan: “Dagiti makimbaba a pasetna ket kas kadagiti natirad a ribak ti damili.”​—Job 41:1, 30.

Ti Griego a sao nga oʹstra·kon (agparang iti LXX iti Job 2:8) ket inyaplikar dagiti Griego kadagiti ribak a nangisuratanda kadagiti butos.

Dagiti Takuat ti Arkeolohia. Dagiti ribak wenno paspaset ti dinamili a banag ti kaaduan a nasarakan dagiti arkeologo bayat dagiti panagkabakabda kadagiti kadaanan a disso. Iti napalabas, ti maysa a nabuong a dinamili ket mabalin a maaramat a pangkayuskos iti dapo wenno pagkaud iti danum. (Isa 30:14) Ngem nangnangruna a naaramat a pagsuratan dagiti nalaka a magun-odan a ribak idiay Egipto, Mesopotamia, ken iti dadduma pay a lugar iti kadaanan a Makintengnga a Daya. Kas pagarigan, dagiti damili a ribak ti naaramat a nakaisuratan ti pagaammo unay a Sursurat ti Laquis, a mamin-adu a nakailanadan ti nadibinuan a nagan, Jehova, iti porma a Tetragrammaton (YHWH). Idiay Egipto, nakasarak dagiti arkeologo iti adu a pedaso ti apug a bato ken damili a ribak a naglaon iti ladladawan ken kitikit a naisurat iti tinta (kaaduanna nga iti agsisilpo a hieroglipiko nga estilo ti letra), a naikuna nga adu kadagita ti addan idi agarup maika-16 agingga iti maika-11 a siglo K.K.P. ket ngarud ti sumagmamano mabalin a naaramid idi kaaldawan ni Moises ken bayat ti pannakaadipen ti Israel idiay Egipto. Ti sumagmamano kadagitoy a nakitikitan a ribak naglaonda kadagiti estoria, daniw, himno, ken umasping kadagita, a ti dadduma nalabit naisurat kas leksion iti eskuelaan. Nalawag a naaramat dagiti damili a ribak kas pagsuratan ti kaaduan a tattao kas iti ar-aramatentayo ita a babassit a papel ken dadduma pay a kita ti pagsuratan, a nangilanadanda iti kuenta, nailako a bambanag, katulagan iti panagasawa, darum, ken adu a sabsabali pay a banag.

Adda nasurok nga 60 nga ostracon a nasuratan iti tinta iti Paleo-Hebreo nga estilo ti letra ti natakuatan kadagiti rebba ti naarian a palasio idiay Samaria. Agparang a dagitoy ket rekord dagiti produkto ti kaubasan, a mabalin a naaramid idi tiempo ni Jeroboam II ti adu kadagita. Nailanad kadagitoy ti nagan ti luglugar ken tattao, a pakairamanan ti sumagmamano a napagtipon a nagan a nakaaramatan ti nagnagan a Baal, El, ken Jehova.

Dagiti Griego nga ostracon a nasarakan idiay Egipto ramanenda ti nadumaduma a kita ti dokumento, ngem resresibo ti buis ti kaaduan. Makatulong dagitoy iti panangtarustayo iti Griego a pagsasao nga inaramat dagiti ordinario nga umili iti dayta a daga bayat dagiti tiempo dagiti Ptolemy, Romano, ken Byzantine, ket ngarud napategda iti panangadal iti Koine nga inusar dagiti mannurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti dadduma a paset ti uppat nga Ebanghelio ket naisurat iti duapulo a Griego nga ostracon a nasarakan iti Makinngato nga Egipto, a nalabit naaramid dagita idi maikapito a siglo K.P.

Naaramat Kadagiti Pangngarig. Iti Kasuratan, naaramat met dagiti ribak iti piguratibo a pamay-an. Idi marirriribukan ni David ken pinalikmutan dagiti kabusor, kinunana iti maysa a salmo kas pammadto kadagiti panagsagaba ti Mesias: “Ti bilegko nagmaga kas iti maysa a ribak ti damili.” (Sal 22:11-15) Agbalin a nakarandikang dagiti aruaten a naaramid iti pila no magebbada, ket narasrasi manen dagita no nagbalinen a ribak.

Idi kaaldawan ni Ari Solomon, adda nadumaduma a pamay-an a panangpasilap ta kunaen ti Proverbio 26:23: “Dagiti nasged a bibig a nabuyogan iti dakes a puso ket kas iti pangpasilap a pirak a naikalupkop iti rabaw ti ribak ti damili.” Kas iti “pangpasilap a pirak” a mangilemmeng iti damili a kinalupkopanna, “dagiti nasged a bibig” kabaelanda nga ilimed ti “dakes a puso” nupay pammarang laeng ti pannakigayyem ti maysa.

Impakdaar ni Jehova a mapnonto ni Oholiba (Jerusalem) iti panagbarbartek ken ladingit, nga inumenna ti kopa nga ininum ti kabsatna a ni Ohola (Samaria). Inumen ti Juda ti amin a linaon daytoy a piguratibo a kopa, a dagiti panangukom ti Dios naan-anay a naipakat kenkuana. Gapuna, babaen ken Ezequiel, kinuna ti Dios: “Kasapulan nga inumemto dayta ken paatianam, ket kibkibamto dagiti ribak ti damilina.”​—Eze 23:4, 32-34.

Kinamaag unay no ti tao agreklamo iti Dios ken babalawenna ti wagas a panangaramid ti Dios iti bambanag, kas ipakita ti sasao nga: “Asi pay daydiay nakisupiat iti Nangporma kenkuana, kas iti maysa a ribak ti damili a makisupiat iti dadduma a ribak ti damdamili iti daga! Rebbeng kadi a sawen ti pila iti nangporma iti dayta: ‘Ania ti aramidem?’ Ket ti gapuanam kunaenna: ‘Isu awanan im-ima’?”​—Isa 45:9, 13.