Agtutubo—Ti Pasetyo iti Naragsak, Sangsangkamaysa a Pamilia
“Ta maysaak idi nga anak ni amak, madungdungngo ken kakaisuna nga ay-ayaten ni inak.”—PROVERBIO 4:3.
1, 2. Ania a parikut ti adda kadagiti dadduma a pagtaengan a Kristiano?
ANIAN a makapabang-ar ti panangibuksilmo kadagiti dandanagmo iti maysa nga addaan panagayat kenka, a padpadasenna a tarusan dagiti rikrikna, ken mangted iti makipagrikna a balakad! Ket no dayta ket maysa a naganak, pudno unay a nabendisionanka. Ngem kasano kasinged ti panagriknam kadagiti dadakkelmo?
2 Dua a tin-edyer nga addaan Kristiano a nagannak ti nagsurat: “Ti kangrunaan a parikutmi isu ti komunikasion. Kasla dikam mabalin ti makisarita kadagiti dadakkelmi. Dakam a dua ket inay-ayatmi un-unay dagiti dadakkelmi, ngem kasla dikami mabalin ti makisarita. Masansan nga ikarkararagko dayta a banag ngem diak makagun-od ti sungbat.” Apay kadi a no maminsan adda ti kinakurang ti nabagas a komunikasion uray pay kadagiti Nakristianuan a pagtaengan? Adda aya ruaran iti kasta a parikut?
Apay Adda Giwang ti Komunikasion
3 Dagiti agtutubo a kaad-adaw pay laeng saanda nga umanamong kadagiti dadakkelda no maipapan ti panagpili iti panaglinglingay ken gagayyem. Ti dida panagkakaawatan, a napakuyogan ti rikna a di maikukuenta iti punto de vistayo, ti mabalin a mangserra iti komunikasion. Ngem apay a dagitoy a di pagkikinnaawatan mapaspasamakda? Ited ti Proverbio 20:29 ti maysa a rason. Daytat’ mabasa: “Ti dayaw dagiti agtutubo a lallaki isu ti kinapigsada, ket ti kinapintas dagiti lallakay isu ti ulo nga ubanan.” Gapu ta ti “kinapigsa” ti kinaagtutubo ti di matemtempla babaen kadagiti nainget a kinapudno dagiti tawtawen a kapadasan, mabalin a dakayo nga agtutubo ket dikay makita dagiti peggad a pagarupenyo nga ‘awan aniaman a dakes a mapasamak.’ Dagiti dadakkelyo, nupay kasta, manipud kinasirib a nagun-odandan kas bunga ti edadda—wenno uray pay manipud kadagiti napait a personal a kapadasan—naiduma ti ammoda. Nupay maawatanda ti rikriknayo, mabalin a pagaammoda met dagiti nasikap a peggad a dikay makitkita.—Proverbio 29:15.
4 No maminsan, mabalin nga adda kinakurang ti komunikasion gapu ta makitayo a narigat ti pannakisarita maipapan iti maysa a nasakit a rikna. Gapu iti pannakisusik kadagiti dadduma wenno gapu iti kabukbukodanyo a pagkurangan, mabalin a nasakit ti nakemyo. Mabalin a ti riknayo ket kas ken ni Job, a ti riknana ket uray pay dagiti mismo a kakabsatna, dagiti nasinged nga am-ammona, wen, uray pay ti mismo a sangakabbalayanna, ti bimmaw-ingen kenkuana. (Job 19:13-19) No maminsan, tumanor ti panagsina gapu ta ti maysa a naganak ‘apputenna ti lapayagna’ no padpadasen ti maysa nga agtutubo nga ipanayag ti maysa a delikado wenno sensitibo a rikna. (Proverbio 21:13) Maysa a babai a tin-edyer ti nagreklamo: “Masaksaktanak unay, adu unay ti panagsangsangitko ket kunaen ni tatang, ‘Ti panagsangit ket di makatulong,’ gapuna ipempenkon ti amin a rikriknak iti unegko. Saanakon nga aglua nga agsangit iti imatangna, ket awanen pulos ti komunikasion.”
5. Ania ti umuna nga addang a panangparang-ay iti nabagas a komunikasion?
5 Kaskasdi, agpapan pay iti kababalin dagiti dadakkelyo, dakkel unay ti maaramidanyo a mangparang-ay ti komunikasion! Rugian dayta babaen iti pudpudno a panangtimbeng iti relasionyo kadagiti dadakkelyo. Kas pangarigan, ti nasion ti Israel ti nagpammarang a kasla nasinged iti nailangitan nga Amada, a kunkunada: “Amak, sika ti pagtalkak gayyemko iti kinaubingko!” Ngem iti kinapudnona, adda ti nadagsen a relasion gapu iti managalsa a tigtignayda. (Jeremias 3:4, 5) Dagiti kadi dadakkelyo ti pudpudno a ‘pagtalkanyo a gagayyemyo’? Mabalin kadi nga agar-aramidkayo kadagiti bambanag, a dikay pay madmadlaw, nga isut’ mangtuben ti komunikasion? Maikunayo kadi a kas ken Salomon: “Ta maysaak idi a pudno nga anak ni amak [ken ni inak]”? (Proverbio 4:3) Aniat’ maaramidanyo tapno nasingsingedkay pay kadakuada?
“Ti Kinamanagayat ken Kinapudno”
6. (a) Sigun iti Proverbio 3:3, ania dagiti kualidad a makatulong iti agtutubo a ‘makasarak iti pabor iti Dios ken iti tao’? (b) Kasano a ti maysa ‘maiyukkorna dagitoy iti tengngedna’?
6 Inusig ni masirib nga Ari Salomon no ania ti kasapulan ti agtutubo tapno “masarakannanto ti parabur ken naimbag a pannakaawat iti imatang ti Dios ken ti tao [agraman dagiti nagannak ti maysa].” Ti sungbatna? “Anakko, . . . da kinamanagayat ken kinapudno didaka koma baybay-an. lyukkormo ida ita tengngedmo. Isuratmo ida iti tapi ta pusom.” (Proverbio 3:1-4) Ti kinamanagayat ken kinapudno ti mamagsinged kadakayo kadagiti dadakkelyo. Ngem dagitoy a kualidad masapul nga agbalinda a natural a paset ti personalidadyo, ‘iyukkormo ida ita tengngedmo ken isuratmo ida iti tapi ta pusom.’ Masansan idi tiempo ti Biblia, adda singsing nga agbitbitin babaen iti maysa a lubid a naiyukkor iti tengnged. (Genesis 38:18) Daytoy a singsing dakkel ti pategna ta no saan nga usaren dayta, awan ti aniaman a dokumento a mapagbalin a pudno. Ti mangus-usar iti singsing nikaanoman dina maliplipatan dayta ket kanayon a mapalpalagipan iti nangato a pategna. Gapuna ti kinamanagayat ken kinapudno ti rebbeng koma a laglagipen a kanayon ken di koma maliplipatan ti pategda. Ngem kasano ti inkay panangiparangarang kadagitoy a kualidad?
7. Kasano a ti kinamanagayat maiyebkas tapno maparang-ay ti komunikasion?
7 Ti “kinamanagayat,” sigun iti kaipapanan ti orihinal a sao a Hebreo, kaipapananna ti “nasungdo nga ayat” ket isingasing dayta ti personal a pannakitulag iti maysa a relasion. Gapuna nasungdokayo aya kadagiti dadakkelyo ken nairanta a pagbalinen a nasinged dagiti rikriknayo? Idiay Zacarias 7:9, 10, ti kinamanagayat ti nainaig iti kinamanangngaasi ken pannakipagrikna. Addaankayo aya ti pannakipagrikna maipapan kadagiti rigrigat a sangsanguen dagiti dadakkelyo? Ti kinamanagayat dagiti dadduma a tattao ket “maiyarig iti ulep iti agsapa ken kas iti linnaaw a pumanaw a masapa.” (Oseas 6:4) Ti kadi kinamanagayatyo ti agpukaw iti pudot ti maysa a panagsuppiat wenno no dikay magun-odan ti kayatyo? No makapungtotkayo, salsalimetmetanyo aya ‘ti linteg ti kinamanagayat nga adda iti dilayo’? Ti kinasungdo ken ti pannakipagrikna naskenda iti komunikasion.—Proverbio 31:26.
8. Kasano a maipamatmat ti agtutubo ti kinapudno?
8 Ti “kinapudno” ti mamataud iti kinasinged, yantangay ti panagtalek ket nasken iti aniaman a nasinged a pannakirelasion. Dikay koma agbalin a kas kadagiti “tattao ti kinaulbod” nga ilingedda no aniada a kita dagiti tattao. (Salmo 26:4) Mabalin a masulisogkayo nga agbiag, ti kaiyariganna, iti dua a biag—ti maysa no addakayo iti aglawlaw dagiti Kristiano a nagannak kadakayo ken ti sabali no awankayo iti panagkitada. Ti kasta a kurso ket mabalin a mangiturong iti didigra, nangnangruna no maipasangokayo iti maysa a serioso a parikut ket saankayo a nakabalan unay a mangtaming iti dayta a bukbukodyo. Ken pampanunotenyo met, ti pannakadadael ti panagtalek no ti kurso ti kinaulbod ket nasukalan. “Ad-adu ti ammo dagiti dadakkelko ngem ti pagarupek nga ammoda,” kuna ti maysa nga agtutubo a Kristiano. “No padpadasek nga ilemmeng ti maysa a banag kadakuada, luklukuek laeng ti bagik ket padpadasek nga allilawen ni Jehova.” Wen, determinadokayo a mangsukay iti kinapudno. Ngem ti panangipamatmat kadi ti kinapudno limitado laeng iti panangliklik kadagiti ‘nakillo’ a sasao ken ar-aramid?—Proverbio 4:20, 24; 10:9.
‘Agsao a Direkta Manipud iti Puso’
9. Ania a parikut ti naparmek dagiti dua nga agtutubo, ket ania dagiti resultana?
9 Dadduma nga agtutubo ket saanda a napudno maipapan iti rikriknada kadagiti dadakkelda. Kas pangarigan, maysa kadagiti agtutubo a nadakamat iti parapo 2 ti nangamin: “Tapno masalimetmetan ti talna, rinugianmi ti agsao iti ammomi a kayat a mangngegan dagiti dadakkelmi, ngem pinempenmi dagiti pudpudno a riknami iti un-unegmi.” Sinapul dagitoy a tin-edyer ti tulong. Ingunamgunam ti maysa a panglakayen ti iyaasidegda kadagiti dadakkelda ket tuladenda ni agtutubo nga Eliu, a nagkuna: “Agsaoak a direkta manipud ti pusok.” (Job 33:3, Beck) Kalpasan ti sipapasnek a panagkararagda, iti kamaudiananna linuktanda dagiti puspusoda kadagiti dadakkelda, inlawlawagda dagiti napait a rikriknada. (Idiligyo iti Proverbio 12:18.) Nupay nasdaaw a nakaammo a kasta ti panagrikrikna dagiti annakna, inamin ti ama kadakuada a nalabesna ti panagaramidna kadagiti bambanag. Isut’ maragsakan ta nagsaoda. Kuna ti anak a babai: “Ti kasasaad ti pamiliami ti agin-inot ngem sigurado a sumaysayaat. Idi rinugianmi ti ad-adda a pannakisarita, idin makitami dagiti rason dagiti bilbilinda. Saandakamin a kasarsarita a kasla maladaga laeng. Mangrugikami a makaawat iti maysa ken maysa a nasaysayaat itan.”
10, 11. (a) Sigun iti Proverbio 27:19, aniat’ makanayon iti kinabara iti maysa a Kristiano a pamilia? (b) Kasano a maiyaplikar dagiti agtutubo daytoy a bersikulo?
10 Ti panagbalinyo a napudno kadagiti dadakkelyo ti mangpabileg iti komunikasion ti puso. No agsaokayo iti nakalma, managraem a pamay-an, maawatan dagiti dadakkelyo no ania ti adda iti pusoyo. (Proverbio 29:11) Makitayonto met dagiti kualidad nga adda iti puspusoda. Daytoy prangka ken mannakipagrikna a panagpapatang ti makatulong kadakayo a mangammo a nasaysayaat iti mismo a pusoyo. Kuna ti Proverbio 27:19: “Kas iti danum ti rupa iyanninawna ti rupa, kasta met ti puso ti tao ken tao.”a Kas ti pannakakitayo iti langa ti rupayo iti maysa a natalna a danum, kasta met babaen iti komunikasion iti puso kadagiti dadakkelyo mabalin a makitayo dagiti rikrikna ken pakatigtignayan saanda a naiduma iti kabukbukodanyo a rikna. Daytoy a panagsisinnukat ti mangpataud ti pannakaawat ti maysa ken maysa ken ayat, a nasken a maipaay iti nabara a pamilia.
11 Gapuna sibubuloskay koma a makisarita kadagiti dadakkelyo uray pay maipapan kadagiti nasaem wenno nasakit a bambanag. Iyebkasyo dagiti panagbutbuteng ken pannakapapaayyo agraman dagiti ragsak ken balligi. Pakisaritaanyo kadakuada ti maipapan kadagiti kalatyo iti biag ken dagiti karkararagyo. Labananyo ti rikna a ‘mangiputputong iti bagiyo.’ (Proverbio 18:1) Padasenyo a regular ti mangbusbos iti sumagmamano a pribado a panawen a kadua ti maysa a nagannak kadakayo, tapno mabalinyo a mairanud ti kasta a kinasinged. Nasarakan dagiti sumagmamano nga agtutubo a maaramidanda daytoy iti nagbabaetan ti panagsarungkarda bayat a mangaskasabada a kadua ti maysa kadagiti dadakkelda, bayat ti atiddog a pampannagnada a dua, wenno uray pay bayat ti pannakiramramanda iti maysa a langa ti panaglinglingay ti pamilia.
12. Ania dagiti kinapudno a masapul a sanguen dagiti agtutubo?
12 Nupay ti panagreggetyo a mangparang-ay iti nabagas a komunikasion ti masansan addaan kadagiti naimbag nga epekto, dakayo wenno uray dagiti dadakkelyo ket saan a naan-anay. Dagiti nagannak no maminsan ti mabalin nga agtignayda a di nainkalintegan, kurangda iti pannakaawat kadagiti rikrikna dagiti dadduma, wenno saanda a makaipaay iti umiso nga ulidan. Mabalin nga isuda ti di pay mamati ket mabalin a saanda a kanayon a makilangen kadakayo sigun kadagiti prinsipio ti Biblia. Mabalin a dadduma kadakayo ti agtataeng iti maysa a pagtaengan a maymaysa ti naganak wenno iti pamilia dagiti agsioman laeng, nga agpadpada nga addaan kadagiti naisangsangayan a pakarigatan. Agpapan pay no kasano ti kinasingedyo kadagiti dadakkelyo, no maminsan mabalin a ti riknayo ket agbukbukodkayo. Kasano a maibturan a simamatalek ti kasta a pakarigatam?
Adalenyo nga ‘Ibaklay ti Sangol Bayat ti Kinaagtutubo’
13. Apay a dagiti sasao ni Jeremias idiay Un-unnoy 3:27 ti kasla karkarna?
13 Idi isu ti binilin ni Jehova, indir-i ni mammadto a Jeremias: “Saanko nga ammo ti agsao, ta ubingak”! Ngem ni Jehova ti nangipasiguro kenkuana ken nangpapigsa kenkuana. Gapu iti panagsagabana, butbutengna, ken dagiti pannakapapaayna no maminsan mariknana ti inna panagsardengen, ket naminsan kinunana: “Mailunod koma ti aldaw a pannakaiyanakko!” (Jeremias 1:6, 19; 20:7-9, 11, 14) Kamaudiananna, isu ti nagsurat: “Naimbag iti nabaneg a tao nga awitenna ti sangol iti kinaagtutubona.” (Dagiti Un-unnoy 3:27) Ngem kasano a ti panangawit ti sangol ti rigat maibilang a makagunggona? Ti ulidan ni Jose ti nagsayaat a mangiyilustrar iti daytoy.
14, 15. (a) Aniat’ kapadasan ni Jose kas maysa nga agtutubo? (b) Kasano nga isu ti ‘nasuot babaen kadagiti sasao ni Jehova’?
14 Idi agtawen ti 17, immawat ni Jose ti maysa a tagtagainep maipapan iti nasantuan a kari nga isunto ti mangsalimetmet ti maysa a natan-ok a saad. Ngem, anian, dagiti agimon a kakabsatna ti nangilako kenkuana iti pannakaadipen! Isut’ nagtungpal idiay Egipto ket iti kamaudiananna nakadenaan iti maysa a pagbaludan gapu iti pinarparbo a pammabasol a padpadasenna ti mangrames. (Genesis 37:2, 4-11, 28; 39:20) Daytoy mapagulidanan nga agtutubo ken agtawid iti maysa a nadayag a kari ti naikabil kadagiti nakalkaldaang a pader iti maysa a pagbaludan. Kas ganggannaet iti maysa a ganggannaet a daga, isut’ awanan ti gayyem a makipagrikna kenkuana wenno bumallaet nga agpaay kenkuana.
15 “Dagiti sakana [ni Jose] pinarigatda kadagiti ramal, isu naikabil kadagiti kawar a landok; agingga iti tiempo a natungpal ti saona, ti sasao ni Jehova ti nangsuot kenkuana.” (Salmo 105:17-19) Iti 13 a tawen, nagsagaba ni Jose kas maysa nga adipen ken maysa a balud agingga a pimmudno ti kari ni Jehova. Babaen iti daytoy a kapadasan isu ti nasuot. Ni Jehova, nupay saan nga isu ti mangpatpataud iti riribuk, palpalubosanna ida a maipaay iti maysa a panggep. Salimetmetanto aya ni Jose ti namnamana “ti sasao ni Jehova” agpapan pay naikabil iti urno ti pakarigatan? lyegnanto aya ti kinanataengan kadagiti nasayaat a kualidadna, ket parang-ayen ti kasapulan a panaganus, kinapakumbaba, naespirituan a pigsa, ken determinasion a mangtaming iti maysa a narigat nga akem? Bueno, rimmuar ni Jose kas maysa a balitok manipud iti apuy ti maysa a pagguguran—nga ad-adda a nadaldalus ken ad-adda a nasudi iti Dios, a nakaskasdaaw a nangusar kenkuana kalpasan dayta.—Genesis 41:14, 38-41, 46; 42:6, 9.
16. Kasanot’ rebbeng a panangmatmat dagiti agtutubo iti rigat?
16 Agpadpada a da Jose ken ni Jeremias nagsagabada a saan a gapu iti aniaman a basolda. Sinuksukayandan dagiti nadiosan a kualidad. Nupay kasta, isuda ti ad-adda manen a nasuot ken napasudi bayat a nakibagayda kadagiti rigrigat. Anian nga ad-adda pay ti pannakasapul iti kasta a pananggugor kadagiti agtutubo nga addaan kadagiti panagbiddut! Ti disiplina, a daytat’ mabalin a narigat nga akuen, ti mamataudto iti kinalinteg no dakayo ti masanay iti dayta. (Hebreo 12:5-7, 11) Daytoy a panagsanay ti mamataud iti makin-uneg a pigsa kas iti asero a tinenneb ti pudot. Ket bayat a “ni Jehova siadda idi ken Jose ket agtultuloy a pinakitaanna ti kinamanagayat,” kasta met ikkannakayto ti bileg a nalablabes ngem iti gagangay ket gunggonaannanto a sibabaknang ti panagibturyo.—Genesis 39:21; 2 Corinto 4:7.
17. Ania ti epekto ti rigat iti maysa nga agtutubo? Ania ti naadalyo iti daytoy?
17 Kas maysa a pangarigan, maysa nga agtutubo a babai a ti agsioman nga amana ti kasla aglablabes ti kinaistriktona ken di makaaw-awat kadagiti rikriknana maipapan iti ipapatay ti ingungotenna nga ama pinampanunotna ti agtalaw. Agsipud ta napanunotna a daytoy ti mamataud laeng ti ad-adu a parikut, isu ti nagtalinaed—ket nagibtur. Itan, ngangngani 13 a tawtawen iti kamaudiananna, naikunana: “Ti disiplina ti agsioman kaniak ti namagbalin kaniak a nasaysayaat a tao. Idi agtataengak a maymaysa a kaduak ni nanangko, mapampanuynoyanak ken managalsa. Kanayon idi a ti kayatko koma ti matungpal. Naadalko a panunoten metten dagiti dadduma. Sinungbatan met ni Jehova dagiti adu a karkararagko a maipaay iti bileg tapno malipatak ti ipapatay ni amak ket agbalinak a nasingsinged iti agsioman kaniak.” Wen, ti panangsursuro nga agbiag a buyogen ti rigat ti mamagbalin a nasinged kadakayo ken ni Jehova. Iti kasta isunto ti agbalin a Gayyemyo, ‘ti pagtalkanyo manipud kinaubingyo.’—Salmo 71:5.
18. (a) Aniat’ mangikeddeng no kasano ti pagtungpalanto ti biag ti maysa nga agtutubo? (b) Apay a rebbeng a matmatan a sisusudi dagiti agtutubo dagiti dadakkelda?
18 Dikay koma liplipatan a ti aglawlaw ti pagtataenganyo ket saan nga isu laeng ti mangikeddeng iti personal a pategyo wenno no kasanonto ti pagtungpalan ti biagyo. Imbes ketdi, “uray ti ubing [a lalaki wenno, babai] ipakaammona ti bagina kadagiti kababalinna no nadalus man ti aramidna wenno nalinteg.” (Proverbio 20:11) Dagiti nalinteg a kababalinyo a mismo ti mamagbalin kadakayo nga ayaten ti Dios ket mangted ti biagyo iti kaipapanan ken pateg. Awan ti pamilia a naan-anay. Ngem birukenyo dagiti positibo a kualidad iti mismo a pagtaenganyo. Panunotenyo dagiti panagsakripisio nga inar-aramid dagiti dadakkelyo tapno maipaayandakayo iti taraon, kawes, pagtaengan, ti medikal a kasapulanyo, ken dagiti umas-asping pay kadagita. Imbes a supapakanyo iti kinaawan ti panagyaman, “dayawenyo da amayo ken inayo.” Matmatanyo ida a nakasudsudi, nga addaanda ti dakkel a pateg.—Efeso 6:1-3; Proverbio 16:20; 17:13.
19. Ania dagiti gunggona a dumteng manipud iti naimpusuan a panagtulnog kadagiti nagannak ti maysa?
19 Dagiti nabagas a komunikasion a kadua dagiti dadakkelyo ti mangpauneg iti panagayatyo kadakuada. Iti kasta ti panagtulnog ti agtaudto iti pusoyo. “Anakko, dika lipaten ti linteg, ngem salimetmetam koma dita pusom dagiti bilbilin,” ingunamgunam ti masirib nga ama, a kalpasanna intudona dagiti gunggona, “ta inayondanto kenka ti kaatiddog dagiti aldaw ken tawtawen ti panagbiag ken ti talna.”—Proverbio 3:1, 2.
[Footnote]
a Kuna ni komentarista a ni A. Cohen maipapan iti daytoy a bersikulo: “Iti puso ti maysa a gayyemtayo makitatayo a maisarming ti mismo a kababalintayo. . . . Babaen iti prangka ken simpatetiko a pannakigayyem a talaga a maam-ammotay ti bagitayo, ken mailasin no ania ti adda iti unegtayo.” (Proverbio, The Soncino Press) Ti bersion ti Bibha babaen ken ni W. F. Beck kunana iti pasetna: “Gapuna makitayo ti kinataoyo a maiyanninaw iti puso ti sabali a tao.
Malagipyo Pay Aya?
◻ Aniat’ makapataud iti giwang ti komunikasion?
◻ Kasano a maiyebkas ti maysa nga agtutubo ti kinamanagayat?
◻ Kadagiti ania a pamay-an a ti kinapudno parang-ayenna ti komunikasion ti pamilia?
◻ Ti panagibtur iti sangol ti rigat ti mangpataud iti ania iti maysa nga agtutubo?
[Ladawan iti panid 17]
No kasano a ti sangol ti rigat ti nanggugor ti personalidad ni Jose, kasta met ti panagibtur kadagiti rigrigat kas maysa nga agtutubo ti manggugor ti personalidadyo