Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .

No Ngay Napanglaw ti Pamiliak?

AWAN naragsak a pakalaglagipan ni George iti lugar dagiti rutro-rutrot a balay a dimmakelanna idiay Sud Africa. “Nagnaedkam iti gagangay a mukhukhu a balay—maysa laeng a bassit a lata a kalapaw nga addaan dua a siled,” kinunana. Kakuartona ti innem a kakabsatna a lallaki ken babbai. Bayat dagiti bulan ti lam-ek, anduranna ti nakalamlamiis nga angin tapno agsakdo ti danum iti maymaysa a gripo ti intero a purok. “Ngem ti kagurgurak unay iti panagdakkel a napanglaw,” kunaen ni George, “isut’ panangbuybuya ken amang nga agrigrigat nga agtartrabaho tapno mabiagnakami laeng. Marurodak ta kasla awanen ti solusion iti parikut.”

Ti kinarigat ti panagbiag ket gagangayen kadagiti rumangrang-ay a dagdaga. Ket uray kadagiti nababaknang a Makinlaud a pagilian addaanda ti makapakigtot a bilang dagiti napanglaw a tattao. Nalabit a maysakay kadakuada. Kas ken George mabalin a panunotenyo a nasiluankay payen iti kinapanglaw. Nupay maawatan dagiti kasta a rikna, mabalin a dagitat’ mangtignay kadakayo iti pamay-an a mangpakaro, imbes a mangpabassit, kadagiti parikut iti panagbalin a marigrigat.

Ti Pangliklik a Silo

Padpadasen ti adu a napapanglaw nga agtutubo a liklikan ti saem ti kinapanglaw babaen ti panangbibineg iti panunotda babaen ti alkohol wenno droga. Sigun iti managsirarak a ni Jill Swart, dagiti ubbing kadagiti kalye iti maysa a siudad ti makin-amianan nga Africa “saanda a manglang-ab iti piket a ‘maipaay a pagraragsakan’ laeng. Usarenda dayta . . . tapno liklikan ti lam-ek, liday, ken bisin.”

Ngem kasanot’ panagrikna dagitoy nga agtutubo nalimbongen ti panunotda ken lumabas ti kasla tumaytayab a riknada? Inlista ni Jill Swart dagiti sintoma kas ti “nakaro a liday,” “managpungpungtot,” “napartak a panagbaliwbaliw ti kababalin,” “nadadael a panagkita,” ken nakaad-adu a dadduma pay a pisikal nga an-annayen a di mabalin a kunaen a dayta ket maysa a nasalun-at a “pangliklik” iti kinapanglaw.

Kinuna ni masirib nga Ari Salomon: “Ti mammartek . . . pumanglawto, ket ti saguyepyep kawesannanto ti tao iti rutayrutay.” (Proverbio 23:21) Ti panangpadas a manglipat kadagiti kinapudno ti kinapanglaw babaen ti panangbalbaliw iti kasasaad ti panunot iti alkohol, piket, wenno droga dina pukawen ti parikut. (Idilig ti Proverbio 31:7.) Kinuna ni Maria, maysa a 16-años nga ubing a babai manipud iti napanglaw a maysa-naganakna a pamilia idiay Sud Africa: “Ti panangpadas a liklikan ti kinapudno mamataud iti ad-adu pay a problema ngem ti solbarenna.” Malaksid iti dayta, ti kinadakkel ti magastos iti panangtaginayon kadagita a makadadael nga aramid ad-adda nga ilumlomna ti maysa iti kinapanglaw. Maparmek laeng ti maysa a marigrigat nga agtutubo ti kasasaad no sanguenna dayta a situtured.

Pungtot ken Pannakaupay

Marurod gapu iti pannakasilo iti napanglaw a kasasaad, adu nga agtutubo iyebkasda ti pungtotda babaen ti kinaranggas, panangperdi kadagiti sanikua, panagtakaw, ken dadduma pay a kita ti kinadelingkuente ti agtutubo. Kunaen ti The World Book Encyclopedia a dagita nga agtutubo matmatanda daytoy kas ti “kakaisuna nga ilalapsut iti panagsiksikor, kinapanglaw, ken dadduma pay a parikut.” Ni George, a nadakamat a nasaksakbay, kunaenna a makaluksaw ken maupay ti dadduma a kapatadana ken timmiponda kadagiti barkada a mangrirriribuk kadagiti kaarruba. Kinunana pay a “masansan nga agaapada ken agtakaw a maipaay iti pagbiagda.” Kaskasdi dadduma nga agtutubo padpadasenda a parmeken ti kinapanglaw babaen ti pannakaigamer kadagiti nalaka a pagkuartaan nga ilegal nga ar-aramid, kas ti panaglako iti droga.

Nupay kasta, imbes a palag-anenna ti kinapanglaw, ti delingkuente a kababalin padaksenna ti kasasaad. Ti pigsa a rebbeng koma a naipaay iti makagunggona nga ar-aramid—kas ti panagsursuro iti makatulong a paglaingan wenno trabaho—ket nasayang. Imbes a pasayaatenna ti kasasaadna, ti bayanggudaw nga agtutubo ad-adda nga iyegna ti bagina iti pisikal ken emosional a pannakariribuk. Dadduma nga agtutubo ti agtungpal iti pagbaludan—wenno mapukawda ti biagda iti kinaranggas. Kas imballaag ni Ari Salomon: “Kinapanglaw ken bain addanto iti daydiay agmadi iti pannakaisuro.”—Proverbio 13:18.

Awan Gaway ken Awan Namnama

Nalabit a ti kadaksan nga epekto ti kinapanglaw iti maysa nga agtutubo isu ti panagtalinaed ti rikna ti kinaawan mamaay ken nakababbaba a panangmatmat iti bagi. Kadagiti adu, ti kinakaro ti kinapanglaw iti amin a paset ti biag iniddepna ti aniaman a namnama iti panangparang-ay iti kasasaad ti panagbiagda. Kunaen ti World Book Encyclopedia a dagiti agtutubo masansan “a matawidda ti isu met la a rikna ti kinaawan gaway ken kinaawan namnama a napatanor dagiti dadakkelda.” Iti kamaudiananna, mabalin a maipasdek dagiti “ugali ken prinsipio kadagiti napanglaw,” a dagiti biktimana awatendda a naitalagada iti tungpal-biag a ladingit.

Ngem ti kadi pannakalapunos iti rikna ti kinaawan gaway ken kinaawan namnama pasayaatenna ti kasasaadyo? Saan! Pagtalinaedenna laeng ti naulpit a panagrikos ti kinapanglaw. Kas inlawlawag ti kadaanan a proverbio: “Ti mangpaliiw iti angin dinto agmula; ket ti mangikankano kadagiti ul-ulep dinto agapit.” (Eclesiastes 11:4) No ti mannalon pampanunotenna laeng ti negatibo a mabalin a mapasamak—ti angin a mangitayab iti bin-ina wenno ti tudo a manglayus iti mulana—dinto makaaramid iti nasken nga addang. Kasta met, no negatibo laeng ti pampanunotenyo, awan maaramidanyo a mangparang-ay iti bagiyo.

Gapuna nangted kanayonan a balakad ni Ari Salomon: “Iti bigat imulam ti bin-im ket iti rumabii dika pasardengen ta imam; ta dika ammo nga agrang-ayto.” (Eclesiastes 11:6) Wen, imbes a maigalut iti panagamak a mapaay wenno iti rikna nga awanen namnama dagiti bambanag, agtignaykayo! Adda banag a maaramidanyo a makatulong kadakayo nga in-inut a sukatan dagiti negatibo a rikrikna kadagiti positibo.

Panangpatanor ti Panagraem iti Bagi

Usigenyo ti 11-años a ni James. Agnanaedda kada nanangna ken ti kabsatna a babai iti maysa nga iskwater iti asideg ti Johannesburg, Sud Africa. Ngangngani awan pulos sanikuada. Tunggal ngudo ti lawas mapan tumulong ni James nga agibangon iti Kingdom Hall dagiti Saksi ni Jehova idiay lugarda. Daytat’ saan laeng a mangokupar iti tiempo a nabayag koma nga aglabas no di ket nangted pay kenkuana iti pannakapnek iti gapuananna. Nakaisem a kinuna ni James: “Kalpasan ti maysa nga aldaw a panangibangon iti pasilio, mariknak ti nauneg a pannakapnek!” Nupay napanglaw daytoy nga agtutubo, adda pay met laeng ti napateg a sanikuana: tiempo ken pigsa.

Maysa pay a makagunggona nga aramid isu ti panagbalaybalay a trabaho a panangisuro iti Biblia. (Mateo 24:14) Adu nga agtutubo a Saksi ni Jehova ti makiramraman iti dayta a trabaho a regular. Iti panangaramid iti kasta saanda laeng nga ipaayan dagiti dadduma iti namnama a maipaay iti nasaysayaat a biag iti masanguanan no di ket parang-ayenda pay ti panagraemda iti bagi, panangipateg iti bagi, ken dayaw. Pudno, awan matgedan iti dayta a trabaho. Ngem laglagipenyo ti mensahe nga inted ni Jesus kadagiti Kristiano iti kongregasion ti Smirna idi ugma. Napanglawda unay iti material, ngem gapu iti kinapingetda iti naespirituan, mabalin a kunaen ni Jesus kadakuada: “Siak ammok ti rigatmo ken ti kinapanglawmo—ngem nabaknangka.” Kamaudiananna, gapu iti aktibo a panangwatwatda iti pammati iti naiparukpok a dara ni Jesus, nagbalinda a nakabakbaknang, nga awatenda ti balangat ti biag nga awan inggana.—Apocalipsis 2:9, 10.

Narigat ti panagdakkel a napanglaw. Awan gapuna, nupay kasta, a riknaenyo ti panagbain, kinaawan gaway, wenno kinaawan namnama gapu iti kasasaadyo. Timmaud ti kinapanglaw gapu ta “ti tao inturayanna ti tao iti pagdaksanna.” (Eclesiastes 8:9) Ipakita dagiti ebidensia nga iti mabiiten sublatenton ti Dios ti panangtarawidwid iti ar-aramid ditoy daga ken ikkatennanton ti kinapanglaw ken dagiti makadadael nga epektona. (Salmo 37:9-11) Ti Anakna, ni Jesu-Kristo, yegnanto dagiti binilion a tattao iti naindagaan a Paraiso, kas inkarina iti daksangasat a managdakdakes a nangyebkas iti pammati kenkuana idi matmataydan iti kayo a pakatayan. (Lucas 23:43) Kabayatanna, nupay kasta, adut’ maaramidanyo iti praktikal a pamay-an tapno maparmekyo ti kinapanglaw. Mausigto daytoy iti masanguanan a ruar.

[Kahon iti panid 20]

“Nariknak a Siniluannak ti Kinapanglaw”

Ni George ket maysa nga agtutubo nga Africano nga agtarigagay unay nga agtalinaed iti eskuelaan ken makaturpos iti pamunganayan nga edukasionna. Kinunana a babaen dayta makasarakto iti trabaho a dakkel ti matgedan a manglung-aw kenkuana ken iti pamiliana iti kinapanglaw. Ngem saan a kasta ti nagtungpalan dagiti bambanag. Rimmigat iti kasta unay ti pamiliana ta kalpasan ti innem a tawen laeng a panagbasa, napilitan ni George nga agsardeng nga ageskuela ken agbiruk iti panggedan. Iti kamaudiananna isut’ nakasarak iti trabaho kas maysa a kargador iti maysa a pabrika ti botelia, a mangmangged laeng iti 14 rands kada lawas ($5, U.S.) Napan amin a tangdanna iti kasapulan ti pamiliana.

“Nupay nariknak a siniluannak ti kinapanglaw,” kuna ni George, “nabigbigko a ti pannakibarkada wenno panagtakaw a maipaay iti pagbiag saan pulos a makatulong. Ita, adu kadagidiay kapatadak a nangaramid kadagidiay a bambanag ti nagsardengen nga agbasa, nagbalindan nga adipen ti arak ken droga, wenno naibalud. Dadduma ti napapatay payen gapu iti wagas ti panagbiagda.”

Kalpasanna naam-ammo ni George dagiti Saksi ni Jehova. “Maysa kadagiti umuna a napaliiwko,” kuna ni George, “ket kadagiti Nakristianuan a gimgimong, tunggal maysa umasideg ken makisarita kaniak a buyogen ti panagraem.” Kunana pay: “In-inut a nagun-odak ti panagtalek ken panagraem iti bagik nga awan kaniak idi.” Naliwliwaan met unay ni George kadagiti teksto ti Biblia kas ti Salmo 72:12, 13, a kunana: “Ta isu [ti Mesianiko nga Ari] ispalennanto ti makasapul inton umkis . . . Mangngaasinto kadagiti napanglaw ken makasapul, ken dagiti kararua dagiti makasapul ispalennanto.” Dagiti kari ti Biblia ti nanglapunos kenkuana iti napabaro nga interes ken namnama iti biag.

No matmatanyo ni George itatta, diyo pulos ipagarup a kasta unay ti rigatna a nangbalbaliw iti rikna ti kinaawan gaway ken kinaawan namnama iti positibo a panangmatmat. Naragsak ti naasawaan a biagna, isut’ agserserbi itan kas mamangulo a manangaywan iti kongregasion dagiti Saksi ni Jehova idiay Soweto, Sud Africa.

[Dagiti Ladawan iti panid 19]

Adayo a nasaysayaat ti panangusar iti tiempo ken pigsayo iti makagunggona a banag ngem ti panangilumlom ti bagiyo iti kinaawan namnama