Dagiti Praktikal a Maadal iti Naikari a Daga

TALAGA a naisangsangayan ti Naikari a Daga a nailanad iti Biblia. Iti daytoy bassit a lugar, makitatayo ti nakaad-adu a geograpiko a buya. Iti amianan, adda dagiti kabambantayan nga iti pantokda nabungon iti niebe; iti abagatan, napudot a rehion. Adda dagiti nabunga a tantanap, nalangalang a paspaset ti let-ang, ken katurturodan a minuyongan ken pagaraban dagiti arban.

Ti kinanadumaduma ti kangato, klima, ken daga isut’ makagapu iti kaadda ti nakaad-adu a kita ti dadakkel ken babassit a kaykayo, ken dadduma pay a mula​—agraman ti sumagmamano nga agbiag kadagiti nalamiis a rehion ti alpino, dadduma nga agtubo iti napudot a disierto, ken dadduma pay nga agrangpaya iti panaraten a tanap wenno kadagiti kabatuan a naturod a patad. Pattapattaen ti maysa a botanista nga agarup 2,600 a kita ti mula ti masarakan iti dayta a lugar! Nakita dagiti immuna nga Israelita a nangsukisok iti daga ti aktual a pammaneknek iti potensialna. Nangisangpetda iti sangaraay nga ubas a nagdadakkel manipud iti maysa a tanap a kasapulan nga arimataen ti dua a lallaki! Siuumiso a naawagan ti tanap iti Escol, kayatna a sawen ‘Sangaraay [nga Ubas].’a​—Numeros 13:21-24.

Ngem kitaentay pay nga ad-adda ti dadduma kadagiti geograpiko a buya daytoy naisangsangayan a daga, nangnangruna iti makin-abagatan a paset.

Ti Shephelah

Ti makinlaud nga igid ti Naikari a Daga isut’ kostana iti Baybay Mediteraneo. Agarup 40 a kilometro manipud baybay adda sadiay ti Shephelah. Ti sao a “Shephelah” kayatna a sawen “Tanap,” ngem iti kinapudnona daytoy ket katurodan ken maikuna laeng a nababa no maidilig iti kabambantayan ti Juda iti daya.

Kitaenyo ti naipasurot a cross-section a mapa ket kitaenyo ti pakainaigan ti Shephelah kadagiti teritoria iti aglawlawna. Iti daya adda ti kabambantayan ti Juda; iti laud, ti tanap a kosta ti Filistia. Gapuna, ti Shephelah ket nagserbi kas manglapped a sona, maysa a bangen nga idi tiempo ti Biblia pinagsinana ti ili ti Dios manipud kadagiti nagkauna a kabusorda. Aniaman a buyot a rumaut manipud iti laud masapul a lasatenna ti Shephelah sakbay a marautna ti Jerusalem, ti kabesera a siudad ti Israel.

Napasamak ti kasta nga insidente kabayatan ti maikasiam a siglo K.K.P. Ni Ari Hazael ti Siria, ipadamag ti Biblia, “simmang-at ket nakibakal a maibusor iti Get [nalabit iti pagbeddengan ti Shephelah] ket isu ti innalana, ket ni Hazael insangona di rupana tapno sumang-at idiay Jerusalem.” Napasardeng ni Ari Joas ni Hazael, a pinasuksokanna iti nagduduma a gamgameng manipud iti templo ken iti palasio. Nupay kasta, daytoy a salaysay ipakpakitana a napateg unay ti Shephelah iti kinatalged ti Jerusalem.​—2 Ar-ari 12:17, 18.

Makagun-odtay iti praktikal nga adal iti daytoy. Tinarigagayan ni Hazael a parmeken ti Jerusalem, ngem kasapulan a lasatenna nga umuna ti Shephelah. Umasping iti dayta, ‘agsapsapul [ni Satanas a Diablo] iti alun-onenna’ nga ad-adipen ti Dios, ngem masansan a masapul a lasatenna nga umuna ti maysa a nabileg a manglapped a sona​—ti panagtulnogda kadagiti prinsipio ti Biblia, kas kadagidiay maipanggep iti dakes a pannakikadkadua ken materialismo. (1 Pedro 5:8; 1 Corinto 15:33; 1 Timoteo 6:10) Ti panangikompromiso kadagiti prinsipio ti Biblia isut’ masansan nga umuna nga addang iti panagaramid kadagiti nadagsen a basol. Gapuna taginayonenyo a natalged dayta manglapped a sona. Surotenyo dagiti prinsipio ti Biblia ita, ket saankayto nga agsalungasing kadagiti linteg ti Dios inton bigat.

Ti Katurturodan nga Away ti Juda

Iti naun-uneg pay manipud Shephelah adda sadiay ti katurturodan ti Juda. Daytoy ket kabambantayan a lugar a nangpataud iti nasayaat a bukbukel, lana ti olibo, ken arak. Gapu iti kinangatona, nakasaysayaat met a pagkamangan ti Juda. Gapuna, nangibangon sadiay ni Ari Joatam kadagiti “kastilio ken tortorre.” Kadagiti tiempo ti riribuk, makapagkamang dagiti tattao kadagitoy maipaay iti kinatalged.​—2 Cronicas 27:4.

Ti Jerusalem, a naawagan met iti Sion, ket maysa a nalatak a paset ti katurturodan ti Juda. Agparang a natalged ti Jerusalem tangay napalikawkawan kadagiti narangkis a ginget iti tallo a sikiganna, ken iti amianan a sikigan, sigun iti historiador idi umuna a siglo a ni Josephus, nasalakniban iti tallo nga agsasaganad a pader. Ngem saan laeng a pader ken armas ti kasapulan ti pagkamangan tapno mataginayonna ti kinatalgedna. Kasapulanna met ti danum. Napateg daytoy kabayatan ti panangraut, ta no awan danum, mapilitan a sumuko a dagus dagiti nalakub nga umili.

Agtaud iti Tangke ti Siloam ti abasto a danum ti Jerusalem. Nupay kasta, idi maikawalo a siglo K.K.P., iti panangpadpadaanda iti iraraut dagiti Asirio, nangibangon ni Ari Ezekias iti makinruar a pader a mangsalaknib iti Tangke ti Siloam, a linikmutna dayta iti uneg ti siudad. Pinaserraanna met dagiti ubbog iti ruar ti siudad, tapno marigatan dagiti manangraut nga Asirio a manggun-od iti danumda. (2 Cronicas 32:2-5; Isaias 22:11) Saan laeng a dayta. Nakaaramid ni Ezekias iti pamay-an tapno maiturongna ti ad-adu pay nga abasto a danum iti mismo a Jerusalem!

Iti naawagan idi a maysa kadagiti naindaklan nga aramid ti kinainheniero idi ugma, nagpakali ni Ezekias iti usok manipud iti ubbog ti Gihon agingga iti Tangke ti Siloam.b Agpromedio iti 6 a pie ti kangatona, agatiddog daytoy nga usok iti 533 a metro. Panunotenyo laengen​—maysa nga usok a nasurok a kagudua kilometro ti kaatiddogna, a sinalpotna ti bato! Ita, agarup 2,700 a tawen kalpasanna, dagiti bumisbisita idiay Jerusalem makastrekda iti daytoy obra maestra ti kinainheniero, a pagaammo kas usok ni Ezekias.​—2 Ar-ari 20:20; 2 Cronicas 32:30.

Ti panangikagumaan ni Ezekias a mangsalaknib ken mangpaadu iti abasto a danum iti Jerusalem isuronatayo iti maysa a praktikal nga adal. Ni Jehova ti “ubbog dagiti dandanum a sibibiag.” (Jeremias 2:13) Ti pampanunotna, nga adda iti Biblia, ket mangtaginayon iti biag. Daytat’ makagapu no apay a napateg ti personal a panagadal iti Biblia. Ngem ti gundaway nga agadal, ken ti pannakaammo nga ibungana, saan a basta agayus kadakayo. Kasapulanyo ti ‘agkali kadagiti usok,’ kas pagarigan iti okupado nga inaldaw a rutinayo, tapno maiwayaanyo dayta. (Proverbio 2:1-5; Efeso 5:15, 16) Apaman a nairugiyon, surotenyo ti eskediulyo, nga ipangpangrunayo ti personal a panagadalyo. Agannad a saanyo nga itulok ti asinoman wenno aniaman a mangagaw kadakayo iti daytoy napateg nga abasto a danum.​—Filipos 1:9, 10.

Dagiti Lugar a Let-ang

Iti dayaen dagiti kabambantayan ti Juda adda sadiay ti Let-ang ti Juda, a naawagan met Jeshimon, kayatna a sawen “Disierto.” (1 Samuel 23:19, footnote) Iti Asin a Baybay, daytoy natikag a rehion itampokna dagiti kabatuan a derraas ken natitirad a rangkis. Agsalog iti agarup 1,200 a metro iti 24 laeng a kilometro, nasalakniban ti Let-ang ti Juda manipud kadagiti angin nga adda tudona nga aggapu iti laud, isu a saan unay a matuduan. Awan duadua a daytoy ti let-ang a nakaibulosan ti kalding a para ken Azazel iti tinawen nga Aldaw ti Panangabbong. Ditoy met ti nagkamangan ni David idi linibasanna ni Saul. Ditoy a nagayunar ni Jesus iti 40 nga aldaw sa kalpasanna sinulisog ti Diablo.​—Levitico 16:21, 22; Salmo 63, superscription; Mateo 4:1-11.

Agarup 160 a kilometro iti abagatan a laud ti Let-ang ti Juda adda sadiay ti Let-ang ti Paran. Masarakan idi ditoy ti adu kadagidi kampo ti Israel kabayatan ti 40 a tawen a panagdaliasatda manipud Egipto agingga iti Naikari a Daga. (Numeros 33:1-49) Nagsurat ni Moises maipapan “iti dakkel ken nakabutbuteng a tay-ak, nga ayan idi dagiti nagita nga ul-uleg ken manggagama ken natikag a daga nga awanan danum.” (Deuteronomio 8:15, NW) Nakaskasdaaw a makalasat dagiti riniwriw nga Israelita! Ngem, tinulongan ida ni Jehova.

Agserbi koma daytoy kas pammalagip a mabalinnatay met a tulongan ni Jehova, uray iti daytoy lubong a natikag iti naespirituan. Wen, magmagnatay met iti nagtetengngaan dagiti uleg ken manggagama, nupay saanda a literal. Nalabit kasapulan a makilangentay nga inaldaw kadagiti tattao a di man la maamak a mangisawang kadagiti nagita a sasao a mabalin a silalaka a mangsabidong iti panagpampanunottayo. (Efeso 5:3, 4; 1 Timoteo 6:20) Rumbeng a makomendaran dagidiay mangikagumaan nga agserbi iti Dios iti laksid dagitoy a pakarigatan. Ti kinamatalekda ket nabileg a pammaneknek a pudno a tultulongan ida ni Jehova.

Ti Katurturodan ti Carmelo

Ti nagan a Carmelo kayatna a sawen “Minuyongan.” Daytoy nadam-eg a rehion iti amianan, agarup 50 a kilometro ti kaatiddogna, ti naarkosan kadagiti kaubasan, kaykayo ti olibo, ken kaykayo nga agbunga. Nakallalagip ti kinadayag ken kinapintas ti pantok daytoy a katurodan. Dakamaten ti Isaias 35:2 ti “kinadeggang ti Carmelo” kas mangiladawan iti nabunga a kinadayag ti naisubli a daga ti Israel.

Napagteng idiay Carmelo ti adu a nakaskasdaaw a pasamak. Ditoy ti nangkaritan ni Elias kadagiti mammadto ni Baal ket “ti apuy ni Jehova nagtinnag” kas pammaneknek iti kinatan-okna. Kasta met, manipud iti tuktok ti Carmelo nga inturong ni Elias ti atensionna iti bassit nga ulep a nagbalin a napigsa a tudo, iti kasta simimilagro a nagpatingga ti tikag iti Israel. (1 Ar-ari 18:17-46) Ti Suno ni Elias, ni Eliseo, ti adda iti Bantay Carmelo idi agpatulong kenkuana ti babai iti Sunem gapu iti natay nga anakna, a pinagungar ni Eliseo kalpasanna.​—2 Ar-ari 4:8, 20, 25-37.

Adda pay laeng minuyongan, kaykayo ti olibo, ken kaubasan kadagiti bakras ti Carmelo. Kabayatan ti primavera, maarpawan dagitoy a bakras iti narangá a pabuya dagiti sabsabong. “Ta ulom a naisaad kenka umasping iti Carmelo,” kinuna ni Solomon iti balasang a Sulamita, a nalabit iparparipiripna ti kinarangá ti buokna wenno ti nadayag a sukog ti ulona a nagsaad manipud iti tengngedna.​—Canta ni Salomon 7:5.

Ti kinangayed a makita iti katurturodan ti Carmelo ipalagipna kadatayo ti naespirituan a kinaimnas nga impaay ni Jehova iti moderno-aldaw nga organisasion dagiti managdaydayaw kenkuana. (Isaias 35:1, 2) Pudno nga agbibiag dagiti Saksi ni Jehova iti naespirituan a paraiso, ket umanamongda iti karirikna ni Ari David, a nagsurat: “Dagiti beddeng kadagiti nakaay-ayo a disso naibatangda kaniak. Wen, addaanak iti nasayaat a tawid.”​—Salmo 16:6.

Pudno, adda naririgat a karit a masapul a sanguen ita ti naespirituan a nasion ti Dios, a kas met iti pannakaipasango dagiti nagkauna nga Israelita iti agtultuloy nga ibubusor dagiti kabusor ti Dios. Kaskasdi, kanayon nga ammo dagiti pudno a Kristiano dagiti bendision nga ipapaay ni Jehova​—agraman ti rumangrang-ay a lawag ti kinapudno iti Biblia, ti sangalubongan a panagkakabsat, ken ti gundaway a manggun-od iti biag nga agnanayon iti paraiso a daga.​—Proverbio 4:18; Juan 3:16; 13:35.

“Kas ti Minuyongan ni Jehova”

Makaay-ayo a buyaen ti nagkauna a Naikari a Daga. Umiso unay ti pannakailadawanna kas “pagayusan ti gatas ken diro.” (Genesis 13:10; Exodo 3:8) Inawagan dayta ni Moises a “maysa a nasayaat a daga, maysa a daga nga ayan ti waig ti danum, ti burburayok ken ub-ubbog nga agayus kadagiti loblobong ken turturod, maysa a daga a katriguan ken kasebadaan ken kaub-ubasan ken kahigosan ken kagranadaan, maysa a daga a kaol-olibuan ken kadiruan, maysa a daga a panganamto iti taraon a di agkurang, awan ti uray ania a pagkurangan idiay, maysa a daga a dagiti batbatona landokda, ket kadagiti turturodna mabalinmo ti kumutkot iti gambang.”​—Deuteronomio 8:7-9.

No maipaay ni Jehova ti kasta a nabaknang, nadayag a daga a pagnaedan ti nagkauna nga ilina, sigurado a maipaayna kadagiti moderno-aldaw a matalek nga adipenna ti nadayag a paraiso nga agsaknap iti intero a daga​—nga addaan kadagiti kabambantayan, ginget, karayan, ken dan-aw. Wen, ti nagkauna a Naikari a Daga buyogen iti amin a kinanadumadumana imparipiripna laeng ti naespirituan a paraiso a tagtagiragsaken ita dagiti Saksina ken iti masanguanan a Paraiso iti baro a lubong. Sadiay a matungpalto ti kari a nailanad iti Salmo 37:29: “Ti sililinteg tawidennanto ti daga, ket agtaengto kenkuana nga agnanayon.” Inton ited ni Jehova dayta a Paraiso a taeng iti natulnog a sangatauan, anian a ragsakdanto a mangsukimat kadagiti amin a “siled[na]” ken aramidenda dayta nga agnanayon!

[Dagiti Footnote]

[Mapa iti panid 4]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

GALILEE

Bantay Carmelo

Baybay ti Galilea

SAMARIA

SHEPHELAH

Kabambantayan ti Juda

Asin a Baybay

[Credit Line]

Ladawan ti NASA

[Mapa iti panid 4]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Shephelah ket maysa idi a bangen iti nagbaetan ti ili ti Dios ken dagiti kabusor ti Dios

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Tanap ti Filistia

Shephelah

Katurturodan ti Juda

Let-ang ti Juda

Rift Valley

Asin a Baybay

Daga ti Ammon ken Moab

[Mapa/Ladawan iti panid 5]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Usok ni Ezekias: 533 a metro ti kaatiddogna, a simmalpot iti solido a bato

Tyropoeon Valley

Siloam

SIUDAD NI DAVID

Kidron Valley

Gihon

[Dagiti ladawan iti panid 6]

Iti Let-ang ti Juda ti nagkamangan ni David idi linibasanna ni Saul. Idi agangay ditoy ti nangsulisogan ti Diablo ken Jesus

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Dagiti ladawan iti panid 7]

Ti Bantay Carmelo, a nangibabainan ni Elias kadagiti mammadto ni Baal

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Dagiti ladawan iti panid 8]

“Ni Jehova a Diosmo iyegnaka iti maysa a nasayaat a daga, maysa a daga nga ayan ti waig ti danum, ti burburayok ken ub-ubbog nga agayus kadagiti loblobong ken turturod.”​—Deuteronomio 8:7