Maysa a Narpuog nga Imperio a Nangpabain Kadagiti Mammabalaw iti Biblia
“Maysa idi kadagiti kalilibegan a paset ti historia ti lubong ti pakasaritaan ti imperio ti Asiria.” “Dagiti panangtukoy ken padto iti nadumaduma a paset ti Biblia, ken ti paspasaray a panangdakamat ni Diodorus Siculus . . . ken dadduma pay iti historia ti Asiria ti nagtaudan ti amin a naammuan maipapan iti kadaanan a Nineve.”—Cyclopædia of Biblical Literature, Tomo 1 ken 3, 1862.
NAGBIAG ti historiador a Griego a ni Diodorus Siculus 2,000 a tawenen ti napalabas. Sigun kenkuana, ti Nineve ket maysa a kuadrado a siudad; 480 nga estadium ti kalawana. Siam a pulo ket innem a kilometro no likmuten! Umasping ti panangiladawan ti Biblia, a deskribirenna ti Nineve kas maysa a dakkel a siudad a “tallo nga aldaw a pagnaen.”—Jonas 3:3.
Saan a patien dagiti mammabalaw iti Biblia idi maika-19 a siglo a kastat’ kalawa ti maysa a di pagaammo a siudad idi ugma. Kinunada pay a no pudno nga adda ti Nineve, paset la ketdi dayta ti kadaanan a sibilisasion nga immun-una ngem iti Babilonia.
Maisupadi daytoy a panangmatmat iti Genesis kapitulo 10, a nagkuna nga impasdek ti apo iti tumeng ni Noe a ni Nimrod, ti kaunaan a napolitikaan nga estado idiay rehion ti Babel, wenno Babilonia. “Nanipud iti dayta a daga,” ituloy a kunaen ti Biblia, “napan iti Asiria ket binangonna ti Nineve ken Rehobot-Ir ken Cale ken Resen a nagbaetan ti Nineve ken Cale: isu daytoy ti dakkel a siudad.” (Genesis 10:8-12) Paliiwenyo ta deskribiren ti kasuratan dagiti uppat a kabarbaro a siudad ti Asiria kas maysa a “dakkel a siudad.”
Idi 1843, nadiskobre ti maysa nga arkeologo a Pranses a ni Paul-Émile Botta dagiti reggaay ti maysa a palasio a paset ti maysa a siudad ti Asiria. Napalalo ti gagar ti publiko idi nadamagda daytoy. “Rimmayray ti interes ti publiko,” ilawlawag ni Alan Millard iti librona a Treasures From Bible Times, “idi napaneknekan a ti palasio ket kukua ni Sargon, ti ari ti Asiria a nainaganan iti Isaias 20:1, a napagduaduaan ti kaaddana agsipud ta saan a nalatak.”
Kabayatanna, nakakabakab ti sabali pay nga arkeologo a ni Austen Henry Layard kadagiti reggaay iti maysa a lugar a maawagan Nimrud, agarup 42 a kilometro iti abagatan a laud ti Khorsabad. Reggaay daytoy ti Cale—maysa kadagiti uppat a siudad ti Asiria a nadakamat idiay Genesis 10:11. Kalpasanna, idi 1849, nakakali ni Layard kadagiti reggaay ti maysa a nagdakkelan a palasio iti lugar a maawagan Kuyunjik, nga adda iti nagbaetan ti Cale ken Khorsabad. Napaneknekan a paset ti Nineve daytoy a palasio. Masarakan iti nagbaetan ti Khorsabad ken Cale dagiti reggaay dagiti dadduma pay a napagtaengan a lugar, agraman ti maysa a buntuon a maawagan Karamles. “No nagsulian ti kuadrado dagiti uppat a dadakkel a buntuon iti Nimrúd [Cale], Koyunjik [Nineve], Khorsabad, ken Karamles,” kinuna ni Layard, “dagiti uppat a pingir daytoy ket katupag ti 480 nga estadium wenno 60 a milia ti geograpo, nga apaghusto a tallo nga aldaw a sursoren ni mammadto [Jonas].”
Ngarud, agparang nga inraman ni Jonas amin dagitoy a lugar kas maysa a “dakkel a siudad,” nga inawaganna iti nagan ti siudad nga immuna a nailista iti Genesis 10:11, nga isu ti Nineve. Kasta met ti maar-aramid ita. Kas pangarigan, adda nagdumaan ti orihinal a siudad ti Londres ken dagiti kabangibang daytoy, a mangbukel iti no maminsan maawagan “Greater London.”
Nakuspag nga Ari ti Asiria
Nasurok a 70 ti siled ti palasio idiay Nineve. Agarup 3 kilometro dagiti bakudna. Masarakan kadagitoy a bakud dagiti nauram a tidda dagiti kitikit a pakalaglagipan kadagiti panagballigi iti militar ken dadduma pay a gapuanan. Nadadael iti kasta unay ti kaaduan. Nupay kasta, iti ngudo ti kaaddana sadiay, nadiskobre ni Layard ti maysa a kuarto a naitalimeng a naimbag. Nailadawan kadagiti diding ti pannakasakop ti maysa a siudad a nasarikedkedan a naimbag. Mailablabas dagiti nakayawan iti sanguanan ti manangsakop nga ari, a nakatugaw iti trono iti ruar ti siudad. Adda naikitikit iti ngatuen ti ari, nga impatarus dagiti eksperto iti surat-Asirio iti kastoy: “Ni Sennakerib, ari ti lubong, ari ti Asiria, nakatugaw iti nimedu -trono ken pormal a suksukimatenna dagiti samsam (a naala) idiay Lakis (La-ki-su).”
Itatta, masarakan daytoy a ladawan ken kitikit idiay British Museum. Maitunos dayta iti historikal a pasamak a nailanad iti Biblia idiay 2 Ar-ari 18:13, 14: “Iti maikasangapulo ket uppat a tawen ni ari Ezekias, ni Sennakerib nga ari ti Asiria simmang-at a maibusor kadagiti amin a nasarikedkedan a siudad ti Juda ket innalana ida. Ket ni Ezekias nga ari ti Juda nagbaon iti ari ti Asiria idiay Lakis, a kinunana: ‘Siak nakabasolak. Agsublika a pumanaw kaniak. Isuamin nga ipaannongmo koma kaniak awitekto.’ Ket ti ari ti Asiria inkeddengna ken ni Ezekias nga ari ti Juda iti tallo gasut a talento a pirak ken tallo pulo a talento a balitok.”
Adda dadduma pay a kitikit a nasarakan kadagiti reggaay ti Nineve a mangted iti kanayonan a detalye maipapan iti iraraut ni Sennakerib iti Juda ken ti impuesto nga imbayad ni Ezekias. “Nalabit ti maysa kadagiti nakaskasdaaw unay a panagtumpong ti historikal a pammaneknek a nailanad, ti kaadu ti balitok a gameng a naggapu ken Ezekias, ti tallo pulo a talento, ket agtunos iti dua a nagsina a salaysay,” insurat ni Layard. Impakaammo ni Sir Henry Rawlinson, a timmulong a nangipatarus iti surat-Asirio, a dagitoy a kitikit “awan duadua a paneknekanda ti kinasiasino ni [Sennakerib] iti historia.” Mainayon pay, insaludsod ni Layard iti librona a Nineveh and Babylon: “Siasino ti mamati a mabalin a mapasamak wenno posible, sakbay a nadiskobre dagitoy, nga iti uneg ti nabuntuon a daga ken basura a nagsaadan ti Nineve, ket masarakan ti historia maipapan kadagiti gubat iti nagbaetan da Ezekias ken Sennakerib, nga insurat ni Sennakerib a mismo idi a napasamak dagitoy, ken pasingkedanna agingga iti kabassitan a detalye ti rekord ti Biblia?”
Siempre, saan a maitunos iti Biblia ti dadduma a detalye iti rekord ni Sennakerib. Kas pangarigan, kuna ni arkeologo nga Alan Millard: “Adda banag a nakadidillaw unay iti paggibusan [ti rekord ni Sennakerib]. Imbaon ni Ezekias ti mensaherona, ken pinaitedna amin nga impuesto, ken Sennakerib ‘idi kamaudiananna, idiay Nineve’. Saan nga inyawid ti buyot ti Asiria dagitoy iti kadawyan a wagas kalpasan ti panagballigida.” Sigun iti Biblia, naibayad ti impuesto sakbay a nagsubli ti ari ti Asiria idiay Nineve. (2 Ar-ari 18:15-17) Apay a nagduma? Ken apay a saan nga impasindayag ni Sennakerib ti irarautna iti Jerusalem a kabisera ti Juda, a kas iti panagpasindayagna idi sinakopna ti Lakis a sarikedked ti Juda? Ipaay ti tallo a mannurat iti Biblia ti sungbat. Kastoy ti insurat ti maysa kadakuada, a nakasaksi: “Ti anghel ni Jehova rimmuar ket kinabilna iti pakarso dagiti Asirio ti sangagasut walopulo ket lima a ribo. Idi bimmangon dagiti tattao iti agsapa, adtoy, dagitoy bangkayda amin. Iti kasta ni Sennakerib nga ari ti Asiria pimmanaw ket napan ken nagsubli ket nagtaeng idiay Nineve.”—Isaias 37:36, 37; 2 Ar-ari 19:35; 2 Cronicas 32:21.
Iti librona a Treasures From Bible Times, ingngudo ni Millard: “Awan naimbag a rason a pagduaduaan daytoy a report . . . Siempre, saan nga ilanad ni Sennakerib ti kasta a didigra. Ngamin, maibabainto la ketdi no mabasa dagiti kasunona.” Pinagparang ketdi ni Sennakerib a naballigi ti irarautna iti Juda ket intultuloy ni Ezekias ti nagpasakop kenkuana, a nangipatpatulod iti impuesto idiay Nineve.
Napasingkedan ti Nagtaudan ti Asiria
Nadiskobre met idiay Nineve dagiti biblioteka a naglaon kadagiti pinullo a ribo a tapi a damili. Paneknekan dagitoy a dokumento a nagtaud ti Imperio ti Asiria iti abagatan idiay Babilonia, kas ipakita ti Genesis 10:11. Iti panangusarda iti daytoy nga impormasion, rinugian dagiti arkeologo nga impamaysa dagiti panagreggetda iti ad-adayo nga abagatan. Ilawlawag ti Encyclopædia Biblica: “Paneknekan ti amin a tidda dagiti Asirio a nagtaudda kadagiti taga-Babilonia. Naggapu kadagiti kabangibangda a nasion iti abagatan ti pagsasao ken wagas ti panagsurat, literatura, relihion, ken siensiada, ngem nabalbaliwan bassit dagitoy.”
Gapu kadagiti takkuat a kas iti nadakamat iti ngato, napilitan dagiti mammabalaw iti Biblia a mangbalbaliw kadagiti panangmatmatda. Wen, ipalgak ti napasnek a panangusig iti Biblia a daytoy ket insurat dagiti naannad, napudno a mannurat. Kastoy ti kinuna ti dati a kangrunaan a mahistrado ti Korte Suprema ti Estados Unidos, ni Salmon P. Chase, kalpasan ti panangusigna iti Biblia: “Nabayag, nainget, ken napasnek nga inad-adalko: ket iti panangipakatko kadagiti umasping a prinsipio ti ebidensia iti daytoy relihiuso a banag a kas iti kanayon nga ar-aramidek kadagiti sekular a banag, napaneknekak a ti Biblia ket maysa a naisangsangayan a libro, a naggapu iti Dios.”—The Book of Books: An Introduction.
Wen, saan laeng a pudno a historia ti Biblia. Daytoy ket naipalting a Sao ti Dios, maysa a sagut nga agpaay iti pagimbagan ti sangatauan. (2 Timoteo 3:16) Mapaneknekan daytoy babaen ti panangsukimat iti geograpia iti Biblia. Matalantanto daytoy iti sumaganad a ruar.
[Dagiti ladawan iti panid 6, 7]
Ngato: Tallo a detalye manipud iti kitikit iti pader
Baba: Drowing ti kitikit iti pader iti Asiria a mangiladladawan iti pannakaraut ti Lakis
[Dagiti Credit Line]
Iti pammalubos dagiti Katalek ti The British Museum
(Manipud The Bible in the British Museum, impablaak ti British Museum Press)
[Picture Credit Line iti panid 4]
(Iti pammalubos ti The British Museum)