Zambia

Ti Africa ket kasla nagdakkel a nabordaan a kawes. Addaan daytoy iti puraw a kadaratan iti Kosta ti Mediteraneo, bimmalitok a Sahara, kolor esmeralda a kabakiran, napigsa nga angin, ken ti napintas a panagbettak ti dalluyon iti igid ti kosta ti Cape of Good Hope. Agnanaed iti daytoy a kontinente ti kakasangapulo iti populasion ti lubong. No agpasiarka iti daytoy a kontinente, makitam dagiti adu a karayan, kas ti Nilo, Niger, Congo, ken ti Zambezi. No mapanka kadagiti nasulinek a pasetna, masarakam dagiti nakaad-adu a balitok, gambang, ken napapateg a batbato.

Masarakan ti Zambia iti patag a tapaw ti bantay ti sentral nga Africa. Addaan daytoy iti agallo-allon a kapanagan. Iti babana, masarakan ti napuskol a kabakiran ti Congo Basin. Adda dagiti agkuna a daytoy a pagilian ket kasla dakkel ken bangkirig a kulibangbang a nagdisso iti mapa. Natawidda ti karkarna a sukogna idi panawen ti pannakasakupda. Addaan daytoy iti kalawa a nasurok a tallo a kakapat a milion kilometro kuadrado​—nalawlawa ngem iti estado ti Texas, E.U.A.

Masarakan ti Great Rift Valley iti amianan a daya ti teritoria a maawagan itan iti Zambia. Adda iti laud ken abagatanna ti nangayed a Karayan Zambezi. Agingga idi ngudo ti maika-19 a siglo, saan a nadanon daytoy dagiti ganggannaet a napan idiay Africa tapno mangsamsam kadagiti balitok, marfil, ken mangtagabo. Idi 1855, ti explorador a ni David Livingstone, nga anak ti taga-Scotland nga agtartrabaho iti kiskisan, impadamagna iti lubong ti nasulinek a lugar nga ayan “Ti Asuk nga Aggurruod”​—ti nangayed a buya nga inawagan ni Livingstone idi agangay iti Victoria Falls kas pammadayaw ken ni Reyna Victoria ti Inglatera.

Di nagbayag, simmangpet dagiti misionero ti Kakristianuan a sigagagar a mangitandudo iti “Kristianidad, komersio, ken sibilisasion” ken inkagumaanda a danonen ti kabesera ti kontinente. Dagiti pamay-an a panangitungpalda iti trabahoda ket bassit laeng ti naaramidanna a mangirekomenda iti ministerioda. Ngem iti din agbayag, babaen ti tulong ti Dios, sumangpeten dagiti pudpudno a makairekomenda iti bagbagida kas ministro ti Dios.​—2 Cor. 6:3-10.

Ti Nagkauna nga Al-aldaw

Idi tawen 1890, adda lima a misionero a nagnaed iti teritoria a maawagan itan iti Zambia. Idi rugrugi ti maika-19 a siglo, immadu dagiti Africano nga agbirbirok iti panangiwanwan gapu ta madanaganda iti pumigpigsa a pannakabalin dagiti nangsakup kadakuada ken ti komersialismo. Agkaraiwara kadagiti adu a pagilian iti Africa dagiti karkarna ken saan a gagangay a narelihiosuan a grupo. Ngem mabiiten a maipaay ti pudpudno a naespirituan a tulong. Idi rugrugi ti 1911, nagun-oden dagiti napudno ti panagpuspusoda a tattao idiay Zambia dagiti kopia ti Studies in the Scriptures. Dagiti kinapudno iti Biblia a masarakan kadagitoy a libro ket dagus a nagsaknap iti amianan ti Zambia, nupay saan a kanayon a babaen kadagidiay pudno nga interesado nga agserbi iti Dios.

Idi 1910, ni Charles Taze Russell, a mangimatmaton iti trabaho a panangikasaba iti Pagarian kadagidi nga aldaw, imbaonna ni William W. Johnston, maysa a mapagtalkan ken napasnek a kabsat a naggapu idiay Glasgow, Scotland, tapno tumulong kadagiti kakabsat idiay Nyasaland (Malawi itan). Nakalkaldaang ta sumagmamano a kakabsat nga addan sadiay sakbay pay a simmangpet ni Kabsat Johnston​—katutubo man wenno ganggannaet​—binallikugda dagiti kinapudno iti Kasuratan gapu ta kayatda nga itandudo dagiti bukodda nga interes. Kinapudnona, kadagiti simmaganad a tawen, simmangpet idiay Makin-amianan a Rhodesia (Zambia itan) dagiti agkunkuna a manangaskasaba ken pastor tapno itandudoda ti aglalaok a relihion, kari a pannakawayawaya, ken narugit nga ar-aramid. Nupay tinulongan ni Kabsat Johnston dagidiay adda idiay Nyasaland, a dineskribirna kas “napno iti napigsa a tarigagay a mangammo iti ad-adu pay maipapan iti Sao ti Dios,” bassit laeng ti naitulongna kadagiti teritoria iti laud, ti Zambia. Pudno a nakadanon dagiti literatura a naibatay iti Biblia idiay Makin-amianan a Rhodesia babaen ti koreo ken dagiti umakar-akar a trabahador, ngem kaaduanna, nagtalinaed a saan a naimatonan ti trabaho a panangikasaba iti Pagarian.

Panawen ti Panagduadua

Ti rugrugi ti dekada 1920 ket panawen ti panagduadua. Dakkel ti naaramidan dagiti lokal a “Watch Tower movement” a nangdadael iti panagtalek dagiti tattao iti napaypayso a Nakristianuan a ministerio dagiti adipen ti Dios. Nagsisinnukat iti assawa ken nakiraman kadagiti dadduma pay a kita ti dakes nga aramid dagiti sumagmamano a saan laeng a bassit ti ammoda maipapan iti kinapudno ti Biblia no di ket siuulbod nga ibagbagada a naitimpuyogda kano kadagiti Estudiante ti Biblia, kas pannakaawag idi dagiti Saksi ni Jehova. Ngem nabatad a dagiti adu a grupo dagidiay sipapasnek a mangal-alagad kadagiti prinsipio ti Biblia ken naganetget a manangaskasaba nangtedda iti pammaneknek nga agbibiagda sigun iti kinapudno.

Ti karit ket no kasano nga ilasin dagidiay pudno nga interesado nga agserbi iti Dios. Idi 1924 da Thomas Walder ken ni George Phillips, nga agpada a naggapu idiay Britania, simmangpetda iti opisina dagiti Estudiante ti Biblia iti Cape Town idiay South Africa. Ni Kabsat Walder, nga agtawen idi iti nasurok a 30, nagdaliasat idiay Zambia ken Zimbabwe tapno ammuenna no siasino dagiti nainaig iti nagan a Watch Tower. Iti simmaganad a tawen, naibaon ni William Dawson, a naggapu idiay Europa, a sumarungkar kadagiti kabbuangay a grupo. Kinunana a dagiti dadduma a nangdutok iti bagbagida kas papastor sigagagar a mangbabautisarda kadagiti adu a tattao, a kaaduan kadakuada ket kurang ti pannakatarus ken panangipategda iti kinapudno ti Biblia. Ni Llewelyn Phillips (saan a kabagian ni George Phillips) insuratna idi agangay: “Nakabatbatad nga adu a tattao ti kasla kadagiti taga-Nineve a ‘saan a makaammo iti nagdumaan ti makannawan ken ti makannigidda.’” (Jonas 4:11) Adu met ti napasnek ngem gapu ta dandani awan dagiti publikasion a naipablaak iti bukodda a pagsasao, narigatan dagiti tattao a mangtarus iti kinapudno. Yantangay saan a napatgan dagiti maulit-ulit a panangikagumaanda a manggun-od iti pananganamong ti gobierno maipaay iti permanente a pannakaimaton ti trabahoda, inkeddeng ti opisina idiay Cape Town a maingetan ti panangasabada iti publiko ken naisardeng dagiti bautismo. Nupay saanna nga impasardeng ti panagadal iti Biblia ken ti panagtataripnong tapno agdayaw, nangaramid ni Kabsat Walder iti surat nga agpaay kadagiti grupo dagiti interesado a tattao, a mangidagdagadag kadakuada a makikooperarda iti daytoy temporario nga urnos agingga nga adda madutokan a permanente a pannakabagi dagiti Estudiante ti Biblia.

Panangasaba iti Asideg ti Riles

Sinigsiglon nga inusar dagiti umili dagiti nabati a gambang kas remienta ken dekorasion. Idi ngalay ti dekada 1920, ti British South Africa Company, a saan laeng a nangituray iti teritoria no di ket tinagikuana pay dagiti kalintegan mainaig iti panagminas, ginundawayanna dagiti adu a gameng iti uneg ti daga. Adu a trabahador ti kasapulan, ken rinibu a tagaaway ti napan kadagiti kabbuangay nga ili ken siudad nga asideg iti riles a pagnaan ti tren manipud iti Cape nga agturong iti Cairo.

Malagip ni James Luka Mwango: “Nagpaiduma unay ti pannakaipasdek dagiti kompania, kas iti pannakaawag idi dagiti kongregasion, no idilig iti moderno-aldaw nga organisasion. Sakbay ti 1930, babassit laeng a grupo ti agtataripnong para iti panagadal iti Biblia. Adda dagiti interesado a nakikomunikar iti opisina idiay Cape Town, bayat a dagiti dadduma ket direkta a nagpedidoda kadagiti literatura iti Brooklyn. Gapu ta Ingles dagiti literatura, adu ti marigatan a mangtarus a siuumiso iti kinapudno.” Rumangrang-ay dagiti grupo nupay gagangay a bassit ti bilangda. Nagbalin nga organisado ti panangasabada gapu iti kinaregta ken determinasionda. Napaliiw daytoy ti klero ti Kakristianuan.

Kampania a Manglapped iti Trabaho

Idi Mayo 1935, dagiti nabileg ti impluensiana a grupo ti relihion inkagumaanda a baliwan ti kodigo penal ti Makin-amianan a Rhodesia, a pinagbalinda a nadagsen a krimen ti panagpedido ken panagiwaras kadagiti maaw-awagan a literatura a maikontra kano iti gobierno. Siempre, naimpluensiaan iti bukodda a napolitikaan ken narelihiosuan a kapanunotan dagidiay nangikeddeng no ania ti maikontra iti gobierno wenno subersibo. Kas ipakita dagiti pasamak idi agangay, adda bassit panagduadua nga agbirbirok dagiti bumusbusor iti makaallilaw a rason tapno maiparit ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova.

Idi rimsua ti panagderraaw kadagiti lugar nga ayan ti pagminasan gapu iti pannakaiwaragawag ti baro a pamay-an ti panagbuis, ginundawayan daytoy dagiti bumusbusor tapno akusaranda dagiti Saksi kas bumusbusor iti gobierno. Nasapsapa iti dayta a bulan, nangangay dagiti Saksi iti asamblea idiay Lusaka. Nalawag nga impapan dagiti bumusbusor a ti bassit a taripnong ket adda pakainaiganna iti riribuk a mapaspasamak iti amianan a nasurok a 300 kilometro ti kaadayona. Malagip ni Thomson Kangale, nga agtutubo pay laeng iti daydi a tiempo: “Ammomi nga adda tumantanor a riribuk. Imbes a mangasabakami, inkeddengmi ti agtalinaed iti balbalaymi ken ensayuenmi dagiti kanta iti Pagarian. Ammomi a saan a rumbeng a makiramankami kadagiti welga wenno aniaman a kita ti kinaranggas.” Nupay kasta, naaresto dagiti kakabsat. Adu ti natiliw kadagiti bukodda a pagtaengan, ken nakompiskar wenno nadadael dagiti literaturada iti Biblia. Nangipaulog ti gobernador iti bilin a maiwaragawag ti pannakaiparit ti 20 kadagiti publikasiontayo.

Nadutokan ti commission of inquiry a mangimbestigar kadagiti riribuk. Kinuna ti komisionado ti distrito iti lugar a nangnangruna a naapektaran: “Dagiti Saksi ni Jehova ken ti Watch Tower kas maysa nga organisasion ket saan a nakiraman iti welga.” Awan ti uray maysa a Saksi ni Jehova a nakiraman iti aniaman a panagderraaw. Nupay kasta, impadamag ti libro a Christians of the Copperbelt: “Ti Commission of Inquiry . . . pinatina ti adu a nakaro a pammabasol nupay awan ti umdas a pammaneknek, [ken] maibatay iti reportna, naiparit dagiti literatura dagiti Saksi ni Jehova. Kadagiti sumagmamano a distrito, napinget ti kampania dagiti panguluen [ti tribu] a manglapped iti trabaho dagiti Saksi, a pinuoranda dagiti pagtataripnongan dagiti kameng ti organisasion a Watchtower.”

Kabayatanna, ti opisina idiay Cape Town maulit-ulit a nagapelar iti sekretario ti estado para kadagiti kolonia iti gobierno dagiti Briton tapno dagiti Saksi ‘mapalubosanda koma a mangwatwat iti inted ti Dios a karbenganda nga agdayaw ken ni Jehova a Dios sigun iti diktar ti bukodda a konsiensia, nga awan ti manglapped kadakuada.’ Nagapelarda pay maipaay iti permanente nga opisina nga addaan iti pannakabagi. Binendisionan ni Jehova dagitoy a panagregget. Idi Marso 1936, ti sekretario ti estado inanamonganna ti pannakaipasdek ti pagipempenan kadagiti literatura idiay Lusaka ket ni Llewelyn Phillips ti agbalin a pannakabagi.

Dagiti Uppat a Kalikagum

Naisangsangayan a balligi ti pannakaipasdek ti pagipempenan kadagiti literatura idiay Lusaka. Nupay kasta, legal a mabigbig dagiti Saksi ni Jehova kas narelihiosuan nga organisasion no la ket ta adda maipakitada nga ebidensia nga adu ti mabubuangay ken maimatmatonan a kongregasion. Kadagiti simmaganad a tawen, siaanep a nakipagtrabaho ni Kabsat Phillips kadagiti matalek a kakabsat tapno tulongan ken pabilgenda dagidiay napasnek a tattao ken ilaksidda dagidiay mangitantandudo kadagiti di nainkasuratan nga aramid. Nasanay dagiti payunir no maipapan iti doktrina, moral, ken dagiti bambanag a mainaig iti organisasion, ken timmulongda kadagiti grupo ken kongregasion.

Maipapan iti daytoy a panawen, kinuna ti maysa a kabsat: “Ti 1940 ti kasayaatan a tawen para kadagiti agibumbunannag iti Zambia. Dayta ti tawen a pannakaipalubos manen ti panagpabautisar ta naisardeng dayta idi 1925.”

“Sakbay a mapalubosan nga agpabautisar,” malagip ni James Mwango, “ti estudiante iti Biblia masapul nga adalenna itan dagiti uppat a kalikagum. Isu ket pagsaludsodan ti kabsat a mangbautisar wenno ti sabali pay a kabsat a dinutokan ti company servant mainaig kadagitoy nga uppat a banag. Ti umuna a kalikagum ket ti panagimdeng iti kinapudno; maikadua, panagbabawi; maikatlo, panangadal iti Sao ti Dios; ken maikapat, dedikasion. No umiso ti pannakatarus ti estudiante maipapan kadagiti uppat a kalikagum, mapalubosanen nga agpabautisar. Naaramid daytoy nga addang tapno masigurado a dagidiay maitaneb ammoda no ania ti kaipapanan ti ar-aramidenda.”

Pannakaiparit Dagiti Literatura

Bayat ti maikadua a gubat sangalubongan, impapan dagiti opisial ti gobierno a ti neutral a takder dagiti Saksi ket maibusor iti pagannurotan ti gobierno maipapan iti panangawis kadagiti agsoldado. Idi Disiembre 1940, maiparit aminen a literatura nga impablaak dagiti Saksi ni Jehova. Naiparit met ti panagpedido kadagiti literaturatayo. Idi primavera ti 1941, nangipaulog ti gobierno iti bilin a mangkidkiddaw a dagidiay agik-ikut kadagiti publikasion ti Watch Tower masapul nga isukoda dagita wenno maidadanes ken mabalin a maibaludda.

Ni Solomon Lyambela, a nagserbi kas agdaldaliasat a manangaywan ken timmabuno iti Gilead School idi agangay, malagipna: “Inlemmengmi dagiti literatura kadagiti bilog idiay Karayan Zambezi. Inggalutmi dagiti libro iti sirok dagiti pagiddaan ken inlemmengmi pay dagita iti pagipempenanmi iti mais ken mijo.”

Kinuna ti sabali pay a kabsat: “Masapul nga ikalimi dagiti libromi. Ngem saan a masapul nga ilemmengmi ti Berean Bible, nga ipatpategmi unay ta saan a naiparit dayta. Adu a libro ti nadadael​—naanay dagiti dadduma ken adda met dagiti natakaw. Gapu ta kanayon a sarungkaranmi dagiti lugar a nangikalianmi kadagiti libro, impagarup dagiti agtatakaw nga adda dagiti napateg a banag nga inlemmengmi sadiay. Adda malagipko a maysa nga aldaw idi napanak nagadal iti kakaykaywan, nakitak nga agkaraiwara dagiti libromi. Pinidutmi dagita ken inlemmengmi manen iti sabali a lugar.”

Situtured a nangaramid ni Llewelyn Phillips iti surat ti reklamo para iti gobernador gapu kadagiti maiparit a publikasion. Iti nasapsapa a paset dayta a tawen, naibaluden ni Kabsat Phillips gapu iti panagkedkedna nga agsoldado sa ita nasentensiaan manen iti innem a bulan a pannakaibalud. Kinuna ti maysa a boluntario a temporario a nagserbi iti pagipempenan kadagiti literatura idiay Lusaka: “Kanayon a sarsarungkarandakami ti Criminal Investigation Department, ken masansan a maayaban ni Kabsat Phillips iti estasion dagiti polis.” Nupay kasta, intultuloy ni Kabsat Phillips nga intandudo ti nasayaat nga urnos ken kinaganetget iti nagbabaetan dagiti kongregasion. Idi addan dagiti makabael a kakabsat, nasanay ken naibaonda kas agdaldaliasat a ministro, wenno agdaldaliasat a manangaywan. Nakatulongda iti pannakaragpat iti 3,409 a kangatuan a bilang dagiti agibumbunannag idi 1943.

Agtultuloy a Panagrang-ay iti Pananggun-od iti Dakdakkel a Wayawaya

Kalpasan ti gubat, dagiti opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Britania ken South Africa maulit-ulit a nagapelarda iti Colonial Office idiay London tapno agbalin a legal dagiti publikasiontayo. Apaman a naawatda ti kiddaw a pinirmaan ti nasurok nga 40,000 a mangyeb-ebkas iti suportada iti trabaho a panangisuro dagiti Saksi ni Jehova, impalubosen ti gobierno ti Makin-amianan a Rhodesia ti pannakaiwaras ti dadduma kadagiti publikasiontayo. Nupay kasta, nagtalinaed a maiparit ti magasin a Pagwanawanan.

Idi Enero 1948, da Nathan Knorr ken Milton Henschel a naggapu iti hedkuarter dagiti Saksi ni Jehova iti Brooklyn, sinarungkaranda ti pagilian iti umuna a gundaway. Kalpasan ti itatabunoda iti uppat nga aldaw nga asamblea idiay Lusaka, nakisinnarakda iti secretary of native affairs ken iti attorney general, a nangibaga kadakuada a mabiiten a maipalubos ti pannakaiwaras dagiti publikasion a pinagtalinaedda a maiparit. Anian a rag-oda idi legal a mabigbig met laengen ti trabaho dagiti adipen ni Jehova! Idi Setiembre 1, 1948, naipasdek ti baro a sanga nga opisina iti sidong ti nagan a dagiti Saksi ni Jehova, saan a Watch Tower Society. Ita nalawagen a mailasin dagiti autoridad, dagiti umili, ken uray dagiti kakabsat a mismo no ania ti nagdumaan dagiti Saksi ni Jehova ken dagiti lokal a pasurot dagiti awan pakainanaiganna a sekta ti “Watch Tower.”

Uppat a pulo a tawen sakbayna, dagiti narelihiosuan a kabusor, a nangipakita iti bassit nga interes iti panagaramid kadagiti adalan ni Kristo, inkagumaanda a dadaelen ti pammati dagidiay dimngeg iti naimbag a damag. Kabayatanna, dagiti Saksi ni Jehova nga ibagbagada a “manangallilaw” agtultuloy a pinaneknekanda a napudnoda a ministro ti Dios. (2 Cor. 6:8) Kas panangseggada kadagiti maipaay a wayawaya kalpasan ti gubat, nangaramidda kadagiti makaparegta nga urnos tapno maasikaso ti mapaspasungadan a panagrang-ay.

Panagmisionero

“Karaman kadagiti makagunggona nga aspeto ti panagserbi kas misionero ket ti pannakakita no kasano nga us-usaren ni Jehova dagiti amin a kita ti lallaki ken babbai tapno maitungpal ti panggepna. Makaparagsak met a makita ti apresasion nga impakita dagidiay immawat iti naespirituan a tulong,” kuna ni Ian (John) Fergusson, a nagserbi iti adu a tawen idiay Zambia. Masansan nga okupado dagiti misionero dagiti sabali a relihion kadagiti sosial ken bambanag a mainaig iti ekonomia, idinto ta dagiti misionero dagiti Saksi ni Jehova impamaysada ti trabahoda iti panagaramid kadagiti Kristiano nga adalan. Kas panangitungpal iti daytoy nga annongen a naggapu iti Dios, pinaneknekan dagitoy a misionero nga addaanda iti “ayat a saan nga aginsisingpet.”​—2 Cor. 6:6.

Ti espiritu ti kinamisionero ket imparangarang dagiti kasta nga indibidual kas ken ni William Johnston, a napan idiay makin-abagatan nga Africa ken nagdaliasat iti adu a paset ti intero a rehion sumagmamano a tawen sakbay a bimtak ti Gubat Sangalubongan I. Idi rugrugi ti 1921, nakadanon da Piet de Jager, Parry Williams, ken dagiti dadduma pay idiay Salisbury (Harare itan), ti kabesera ti Makin-abagatan a Rhodesia (Zimbabwe itan) a kabangibang ti Zambia. Nagserbi da George Phillips, Thomas Walder, ken William Dawson idiay Makin-amianan a Rhodesia idi ngalay ti dekada 1920. Dagiti dadduma a nayanak idiay Makin-amianan a Rhodesia ngem nakipagadalda kadagiti Estudiante ti Biblia bayat nga agtartrabahoda iti sadinoman, nagsublida tapno iwaragawagda ti “naimbag a damag ti naimbag a bambanag.” (Roma 10:15) Kadagidi nga al-aldaw, dakkel ti naitulong da Manasse Nkhoma ken Oliver Kabungo iti pannakaisaknap ti naimbag a damag. Ni Joseph Mulemwa, a katutubo ti Zambia, ket nasarakan dagiti Estudiante ti Biblia iti pagminasan ti Wankie (Hwange itan), idiay makin-amianan a Zimbabwe. Idi agangay, simamatalek a nagserbi idiay makinlaud a Zambia. Ni Fred Kabombo ti damo a nagserbi kas agdaldaliasat a manangaywan iti dayta a lugar. Dagitoy a kakabsat ket pudno a nakatulong iti pannakailukat dagiti baro a teritoria, nga inkagumaanda ti napan kadagiti lugar a bassit wenno awan pay ti nangikasaba iti naimbag a damag ken nangipasdekda iti natibker a pundasion maipaay iti masanguanan nga irarang-ay.

Bayat nga umad-adani ti panagngudo ti maikadua a gubat sangalubongan, ni Charles Holliday a naggapu idiay South Africa pinatganna ti kiddaw ni George Phillips idiay opisina ti Cape Town a sarungkaranna dagiti grupo dagiti interesado a tattao idiay Makinlaud a Probinsia. Adda maysa a kabsat a nagserbi kas managipatarus a nangkuyog ken ni Kabsat Holliday. Nagdaliasatda babaen ti bilog, tren a mangibibiahe kadagiti tabla, ken trolley nga idurduron dagiti grupo dagiti trabahador. Dakkel a bunggoy ti nangabrasa kadakuada apaman a nakadanonda idiay Senanga, maysa a bassit nga ili nga agarup 250 kilometro ti kaadayona manipud iti amianan ti Victoria Falls. Dadduma kadagiti nangabrasa kadakuada ti nagdaliasat iti sumagmamano nga aldaw, nga interesadoda unay a dumngeg iti panangilawlawag daytoy a bisita kadagiti kinapudno iti Biblia.

Simmangpet Dagiti Misionero a Nagturpos iti Gilead

Idi 1948, simmangpet idiay Zambia ti dua a misionero a da Harry Arnott ken Ian Fergusson. Mabalinda itan a kasabaan dagiti rinibu a taga-Europa nga immakar sadiay tapno agminasda iti gambang. Nakasaysayaat dagiti imbungana. Iti dayta a tawen, adda 61 a porsiento a panagrang-ay iti bilang dagiti Saksi nga aktibo iti tay-ak ti ministerio.

Kadagiti adu a lugar, gagangayen nga adu a tattao a mayat nga agadal iti Biblia ti agur-uray kadagiti misionero. Gimmatang ti sanga nga opisina iti Dodge a trak a sangapulon a tawen ti kabayagna, nga inusar dagitoy dua a misionero nga agdaldaliasat a manangaywan a mapan kadagiti naiputputong a lugar. “Nagdakkel ti naitulong daytoy,” kuna ti maysa a report ti sanga, “nupay no dadduma agsubli daytoy iti sanga nga opisina a taltallon ti pilidna wenno matmatnagen ti chassis-na gapu iti panagdaliasatna iti lasonglasong a kalsada ken iti pannakagagarana iti biahe.”

Idi 1951, adda innem a misionero a simmangpet iti pagilian. Idi Disiembre 1953, innem pay a misionero ti simmangpet tapno tumulong. Karaman iti daytoy a grupo da Valora ken John Miles a nagserbi idiay Zambia iti innem a tawen sakbay a nayakarda idiay Zimbabwe sa kalpasanna idiay Lesotho. Kadagiti simmaganad a tawen, ad-adu pay a misionero ti simmangpet: Da Joseph Hawryluk, John ken Ian Renton, Eugene Kinaschuk, Paul Ondejko, Peter ken Vera Palliser, Avis Morgan, ken dadduma pay. Amin dagitoy ti siaayat a nangaramid kadagiti kabaelanda. Siempre, tapno agballigida iti naisangsangayan a panagserbida masapul nga agsakripisio ken makibagayda.

“Ubing Pay Laeng!”

“Ammok nga adda biddut,” kuna ni Wayne Johnson, bayat a linagipna ti nariknana idi inawatna ti annongenna idiay Zambia. Nagturpos ni Wayne iti maika-36 a klase ti Gilead. Idi rugrugi ti 1962, simmangpet idiay Zambia a kadua ni Earl Archibald. Agserserbi itan ni Wayne kas agdaldaliasat a ministro idiay Canada, a kaduana ti asawana a ni Grace. Malagip ni Wayne: “Agtawenak laeng idi iti 24 ngem ub-ubing pay ti langak ngem iti tawenko. Bayat nga agsursuroak iti pagsasao a Chinyanja [a maawagan met iti Chichewa], nangngegko ti panagiinnarasaas dagiti kakabsat a babbai idi damo a nakitadak: ‘akali mwana’​—‘Ubing pay laeng!’”

“Ammok a masapul nga agtalekak a naan-anay ken ni Jehova ken iti organisasionna,” kuna ni Wayne. “Kayatko a maammuan ti amin a sigun iti Aramid 16:4, idandanonko laeng ti bilin ken impormasion nga insagana ni Jehova ken ti organisasionna. Inkagumaak met ti agtignay iti wagas a makaay-ayo kadagiti sabsabali. No lagipek ti napalabas, maragragsakanak pay laeng ta naikkanak iti kasta a nagdakkel a pribilehio.”

Naideporta!

Adda panagbalbaliw idi dekada 1960 ken 1970. Sagpaminsan nga adda pannakaidadanes iti intero a pagilian. Kalpasan ti panagwaywayas ti Zambia idi 1964, kimmaro ti pannakaidadanes dagiti kakabsat mainaig iti panagsaludo iti bandera ken iti panagkanta iti kanta ti pagilian. Idi dandanin agngudo ti dekada 1960, imbilang ti dadduma a politiko a ti impluensia dagiti misionero ket lapped kadagiti panggep ti gobierno. Inlawlawag ti report ti sanga no ania ti napasamak: “Idi agsapa ti Enero 20, 1968, agsasaruno dagiti awag ti telepono manipud kadagiti manangaywan iti dandani amin a kongregasion nga Ingles ti pagsasaona nga ipakpakaammoda iti sanga nga opisina a naikkan dagiti manangaywan iti abiso a maideporta. Nakaskasdaaw ta ti abiso ti pannakaideporta ket saan laeng nga agpaay kadagiti Saksi ni Jehova a naggapu iti sabali a pagilian no di ket kadagiti pay umili iti Zambia. Ni George Morton ken Isaac Chipungu ti dua kadakuada.”

Nagbiit dagiti paspasamak. Iti 10:00 ti agsapa iti dayta met laeng nga aldaw, dagiti opisial ti imigrasion napanda iti sanga nga opisina tapno itedda ti abiso ti pannakaideporta kadagiti lima a pagassawaan a misionero. “Nagbiit a nakadanonda iti sanga,” malagip ti misionero a ni Frank Lewis. Naikeddengen a nasaksakbay a no pumanaw dagiti kakabsat a misionero nga adda iti sanga, masapul a magnada iti makinlikud a ridaw ken mapanda iti pagtaengan ti kabsat tapno rugiandan dagiti urnos nga inaramidmi no kas pagarigan ta adda pannakaiparit ti trabaho. Nupay kasta, nagkedkedkami a pumanaw gapu ta ti misionera a kabsat ket adda iti ngato ken nakaro ti sakitna a malaria. Ngem impapilit dagiti kakabsat iti dayta a lugar a pumanawkamin ken inkarida nga asikasuenda ti kabsat. Ammomi nga aramidenda dayta.

“Saanmi a mailawlawag ti riknami idi nabasami iti Times of Zambia a maipariten ti trabaho ti Watchtower, kas iti panangawagda kadakami, ken aglemlemmeng dagiti ‘liderda.’ Naikabil dagiti naganmi iti parupa ti pagiwarnak, sa naisurat a dagiti autoridad birbirokendakami kadagiti amin a balay iti ili! Nagsayaat ti inaramid dagiti lumugar a kakabsat a nagbati idiay opisina. Inyakarda dagiti rekord ken dagiti literatura kadagiti nadumaduma a lugar. Idi nairingpasda dayta, nagsublikami iti sanga iti simmaganad nga aldaw tapno agpakitakamin kadagiti autoridad.”

Adda nakabantay a polis iti sanga nga opisina. Di nagbayag, naiwaras dagiti abiso ti pannakaideporta dagiti napili a misionero ken dagiti dadduma pay a ganggannaet. “Karamankami kadagiti naudi a pimmanaw,” inlawlawag ni Kabsat Lewis. “Matukay pay laeng ti riknami no malagipmi ti grupo dagiti kakabsat a babbai a saanmi a personal nga am-ammo ngem nagnada iti 25 kilometro manipud idiay Kalulushi a kaduada dagiti annakda tapno laeng personal a makapagpakada ken makialamanoda kadakami!”

Maikadua a Pannakaideporta

Naglabas ti panawen. Ni Albert Musonda, nga agserserbi itan kas miembro ti Branch Committee idiay Zambia, ket 22 a tawen a nagtrabaho iti Bethel kas boluntario iti Accounting Department idi a maysa nga aldaw idi 1975, bigla a simmangpet dagiti polis. “Nangtedda iti pawayway a nakurang a dua nga aldaw tapno pumanaw dagiti misionero iti pagilian,” kinunana.

Innayon ni John Jason: “Idi Disiembre 1975, adda naawatmi nga ababa a surat a naggapu iti opisina ti imigrasion a mangibilbilin kadakami a pumanawkami iti pagilian iti uneg ti 36 nga oras. Nagapelarkami iti abogado iti dayta a lugar, ket nanayonan ti pawayway dagiti misionero tapno mayempakeda dagiti dadduma a personal nga alikamenda. “Kalpasan dayta,” kuna ni Kabsat Jason, “masapul a panawanmin dagiti tattao nga impatpategmi iti kasta unay.”

Malagip ni Dailes nga asawa ni Albert: “Kinuyogmi dagiti kakabsat nga agturong idiay Southdown Airport tapno agpakadakami kadakuada. Napan idiay Kenya ni John Jason, ken napan idiay Espania ni Ian Fergusson.” Ania ti nakaigapuan daytoy maikadua a pannakaideporta?

Adu ti mangibagbaga a ti kombension idi 1975 ti nakaigapuan ti maikadua a pannakaideporta. “Maysa daytoy kadagiti kadakkelan a kombension a naangay bayat dayta a nariribuk a tiempo ta adda nasurok nga 40,000 a timmabuno,” malagip ni John Jason. Naiparna nga adda idi ti napolitikaan a panagtataripnong a naangay iti asideg. Indagadag ti dadduma a timmabuno iti dayta a panagtataripnong a busorenda dagiti Saksi ni Jehova gapu iti neutral a takderda no maipapan iti politika. Malagip ni Kabsat Jason a pabpabasolenda ti kombension dagiti Saksi ni Jehova isu a bassit ti timmabuno iti napolitikaan a panagtataripnong.

Nagsubli Dagiti Misionero

Kalpasan ti sangapulo a tawen, mabalin manen nga agsubli dagiti misionero idiay Zambia. Idi dekada 1980, nataltalgeden ti kasasaad ti politika ken bumasbassiten dagiti restriksion. Idi 1986, simmangpet ni Edward Finch ken ti asawana a ni Linda a naggapu idiay Gambia. Adu pay a misionero ti simmaruno, agraman da Alfred ken Helen Kyhe ken da Dietmar ken Sabine Schmidt.

Idi Setiembre 1987, simmangpet da Dayrell ken Susanne Sharp. Nagnada idiay South Africa manipud idiay Zaire, a Democratic Republic of the Congo itan. Nagturposda iti Gilead idi 1969 ken nagserbida iti intero a Congo kas agdaldaliasat a manangaywan. Naruamdan iti biag iti makintengnga nga Africa. Ni Dayrell, a napigsa ken nabaked a lalaki, ket agserserbin iti espesial nga amin-tiempo a serbisio iti nasurok nga 40 a tawen. Kinunana: “Asideg laeng iti beddeng ti Lubumbashi ti nagnaedanmi kas misionero iti adun a tawen, ken kanayon a mapmapankami idiay Zambia.”

Malagip pay laeng ni Susanne dayta a tiempo. “Gapu ta nakirang ti taraon idiay Congo bayat ti rugrugi ti dekada 1970, masapul a mapankami idiay Zambia iti tunggal sumagmamano a bulan tapno gumatangkami kadagiti abastomi,” kinunana. “Kalpasanna idi rugrugi ti 1987, kiniddaw ti Bagi a Manarawidwid a pumanawkami iti Congo ken mapankami iti baro nga annongenmi​—sadino? Idiay Zambia!” Gapu ta kumarkaro ti pannakaiparit ti aktibidadda idiay Congo, naragsakan dagiti agassawa a Sharp nga umakar iti pagilian a sadiay tagtagiragsaken dagiti kakabsat ti narelihiosuan a wayawaya.

Ngem kasapulan ti sumagmamano a panagbalbaliw iti tay-ak ken iti sanga. Gapu ta adda bassit pannakaiparit ti ministerio iti publiko, kaaduan a kakabsat ti mangikonkondukta laeng kadagiti panagadal iti Biblia. Adu nga agibumbunannag ti saan a pamiliar​—madanaganda pay ketdi​—a mangasaba a sipapanayag iti binalaybalay, a maysa a napateg nga aspeto ti publiko a ministerio dagiti Saksi ni Jehova. Idi agangay, naparegta dagiti kakabsat nga agbalin a naturtured iti trabaho a panangasaba iti binalaybalay, nangruna idi sumaysayaaten ti kasasaad ken saan unayen a sipsiputan dagiti polis ti aktibidadtayo.

Iyaabante, Saan a Panagsanud

Maseknan ti Branch Committee ta nabatad nga awan ti panagrang-ay bayat ti dekada 1970. Gapu kadagiti lokal a tradision, marigatan dagiti kakabsat a mangyadal kadagiti bukodda nga annak, ken yantangay maiparit ti panangasaba iti binalaybalay, gagangayen a dagiti amma payadalanda dagiti annakda kadagiti dadduma nga agibumbunannag. Iti kasumbangirna, dagiti amma iyadalanda met ti annak dagiti sabsabali. Ita, panawenen tapno mangaramidda kadagiti natibker a pangngeddeng. Kadagiti simmaganad a tawen, naiparegta kadagiti agibumbunannag nga iwaksidan dagiti di nainkasuratan a tradision ken aramid. Nagunggonaan dagiti kongregasion gapu ta nagtulnogda, ken inkagumaanda ti agbiag a maitunos kadagiti prinsipio ti Biblia ken iti sangalubongan a panagkakabsat.

Iti uneg ti lima a tawen kalpasan ti pannakaideportada idi 1975, adda agarup 11 porsiento a panagbaba iti bilang dagiti agibumbunannag. Maigiddiat iti dayta, bayat ti lima a tawen kalpasan ti panagsubli dagiti misionero idi 1986, ngimmato iti nasurok a 50 porsiento ti kangatuan a bilang dagiti agibumbunannag. Sipud iti dayta a tawen, nasursuroken ngem doble ti bilang dagiti aktibo nga agibumbunannag.

Iti surat nga agpaay iti sanga, ni Silas Chivweka, a dati nga agdaldaliasat a manangaywan, kinunana: “Sipud idi dekada 1950 nga agpatpatuloy, dagiti misionero a nasanay iti Gilead tinulonganda dagiti sabsabali a rumang-ay iti kinanataengan. Nakaan-anus dagiti misionero, mannakaawat, ken naasida. Babaen ti pannakisinningedda kadagiti agibumbunannag, naammuan dagiti misionero no ania a pannubngar ti kasapulan dagiti agibumbunannag.” Agtultuloy pay laeng ti panagrang-ay agingga ita gapu iti kasta a di managinsisingpet ken naayat a tulong dagiti misionero.

Ti Nakaimprenta a Sao

Kas ken ni Pablo ken dagiti kakaduana, dagiti Saksi ni Jehova iti moderno nga aldaw pampaneknekanda ti panagbalinda a ministro ti Dios babaen ti panangusarda “kadagiti igam ti kinalinteg iti makannawan nga ima ken iti makannigid.” (2 Cor. 6:7) Iti pannakidangadangda maipaay iti naespirituan a gubat, agtultuloy nga us-usarenda dagiti nainkalintegan nga “igam,” wenno pamay-an, tapno mayadelantar ti pudno a panagdayaw.

Idi rugrugi ti moderno a historia dagiti Saksi ni Jehova, magun-od laeng dagiti publikasiontayo iti Ingles. Nupay idi rugrugi ti 1909 ket adda sumagmamano idiay makin-abagatan nga Africa a nagpedido iti The Watch Tower, naiwaragawag ti kinapudno ti Biblia kangrunaanna babaen ti panangisarsarita iti dayta kadagiti tattao. Kinuna ti maysa a kabsat iti dayta a panawen: “Iti tunggal purok, adda [pagtataripnongan] a pakangngegan kadagiti banag a pakaseknan ti publiko. Ti agdaldaliasat a kabsat basaenna ti Ingles sa ipatarusna dagiti parapo iti pagsasao dagiti tattao, iti pamay-an a nalaka a maawatan. Mausig met dagiti saludsod.” Siempre, agpannuray ti kinaumiso ti pannakayallatiw dagiti kinapudno iti abilidad ken motibo ti agipatarus. Gapuna, tapno maitandudo ti panagkaykaysa ken ti umiso a pannakaammo kadagiti interesado a tattao, kasapulan dagiti regular ken mapagtalkan a publikasion a naibatay iti Biblia iti bukodda a pagsasao.

Magun-odanen Dagiti Publikasion

Idi rugrugi ti dekada 1930, naipatarus ken naipablaak iti Chinyanja ti libro a The Harp of God ken ti sumagmamano a bokleta. Idi 1934, nakaipaima ti bassit a bilang dagiti aktibo nga agibumbunannag iti nasurok a 11,000 a kopia ti literatura. Nakapungtot dagiti bumusbusor gapu iti daytoy nga aktibidad. Idi agangay, nangplanoda iti “riribuk babaen iti bilin.” (Sal. 94:20) Nupay kasta, idi ngudo ti 1949 idi a saanen a maiparit ti pannakaiwaras ti magasin a Pagwanawanan, ti binulan nga edision iti pagsasao a Cibemba ket nai-mimeograph ken naibuson kadagiti nagpedido.

Malagip ni Jonas Manjoni ti trabahona mainaig kadagiti magasin idi rugrugi ti dekada 1950. “Maymaysaak idi nga agipatpatarus iti Cibemba,” kinunana. “No maawatko ti manuskrito nga Ingles, ipatarusko dayta sa korehirek. Kalpasanna, mangaramidak iti stencil ken usarek dayta a mangpataud kadagiti kopia ti magasin. Nakabaybayag dayta a trabaho; no dadduma kasapulan ti 7,000 a kopia iti tunggal ruar. Manomano ti panangpataudko iti tunggal magasin sa pagtitiponek dagita babaen ti stapler. Kalpasanna, ibusonko dagiti magasin kadagiti kongregasion. Makabannog a trabaho ti panangikabil kadagiti selio kadagiti rolio dagiti magasin ken ti panangipan kadagita a nakakarton iti post office.”

Iti laksid ti limitado a teknolohia kadagidi nga aldaw, dagidiay nakiraman iti panagipatarus nangiparangarangda iti dedikasion, a bigbigenda a makagunggona dagiti resulta ti trabahoda. Bayat nga okupado ni James Mwango iti trabaho a panagdaliasat, insuratna dagiti patarusna a ti kaaduan a silawna ket kandila. “Pulos a diak nabannog a nangaramid iti daytoy a trabaho,” kinunana. “Maragsakanak a makaammo a nakatulong dagiti panagreggetko a mangipaay iti naespirituan a taraon kadagiti kakabsatko, a timmulong kadakuada nga agmataengan.”

‘Panagsinnukat iti Ima’

Tapno umiso ti pannakayallatiw ti kinapudno, masapul a ti agipatpatarus maawatanna a naimbag ti Ingles a manuskrito saan laeng a ti bukodna a pagsasao. Kinuna ni Aaron Mapulanga: “Iti panagipatarus, adda dagiti sasao a sabali ti kaipapananna no idilig iti talaga a kayatna a sawen. Malagipko ti napagsasaritaanmi idi maipapan iti Ingles a sao a ‘to change hands’ iti maysa a publikasion a ti tuktukoyenna ket ti pannakayallatiw dagiti responsabilidad ni Elias ken ni Eliseo. Literal ti panangipatarus ti maysa a kabsat iti dayta a sasao. Nagduaduaak no talaga a ‘panagsinnukat iti ima’ ti kaipapanan dayta. Kalpasan ti panagdamagko kadagiti dadduma pay a kakabsat, natarusanmi no ania ti umiso a kaipapananna. Malagipko met a nabalakadankami idi a saankami nga agipatarus iti literal a sao por sao ta agbalinton a kasla Ingles ti trabahomi. Inkagumaanmi a liklikan ti literal a panagipatarus ken nagipataruskami sigun iti normal a pamay-an a panangisaomi kadagita iti lenguahemi.”

Makatulong ti Teknolohia

Sipud idi 1986, ti MEPS (pangababaan wenno acronym ti multilanguage electronic phototypesetting system) ket us-usarenen dagiti sanga nga opisina. Dakkel ti naitulong daytoy iti pannakapapartak ti panagipatarus, panagkorehir, ken ti pannakaurnos ti teksto (text composition). Iti nabiit pay, nasaknapen ti pannakausar ti Watchtower Translation System software ken translation tools . Iti agdama, dagiti grupo nga agtartrabaho kadagiti sumagmamano a lokal a pagsasao ti mangipapaay kadagiti naibatay iti Biblia a publikasion a matarusan ti kaaduan a taga-Zambia. Ti Baro a Lubong a Patarus ken ti dadduma pay nga “igam ti kinalinteg” agtultuloy nga epektibo iti panangtulong kadagiti napudno ti panagpuspusoda a tattao tapno maam-ammoda ni Jehova.​—2 Cor. 6:7.

Panangtulong Kadagiti Nagbakuit

Adu a tattao idiay Africa ti mangtagtagiragsak iti naragsak ken natalna a biag. Ngem nakalkaldaang ta umad-adu dagiti tattao a maap-apektaran iti gubat. Kellaat nga agbinnusor dagiti agkaarruba, masapul a panawan dagiti inosente a tattao dagiti pagtaenganda, ken nadadael dagiti komunidad. Bassit laeng a material a sanikua ti awit dagiti nagbakuit, nga agbirbirokda iti natalged a lugar a mabalinda a pagkamangan. Iti kaaldawantayo, riniwriw a tattao ti addaan iti kasta a kapadasan.

Idi Marso 1999, rinibu a tattao ti nagturong idiay Zambia, a pinanawanda ti riribuk idiay Democratic Republic of the Congo. Kas kadagiti adu a gubat, nangsamsam dagiti dimmarup a militar, pinilitda dagiti lallaki nga agawit kadagiti nadagsen, ken minaltratoda dagiti babbai ken ubbing. Gapu ta saan a nagawit dagiti Saksi ni Jehova kadagiti igam, adu kadakuada ti naum-umsi ken sidadamsak a nakabkabil. Malagip ni Katatu Songa, a maysa a naregta a regular pioneer nga agtawen iti 55: “Pinagiddadak iti sanguanan dagiti babbai ken ubbing sa sinapsaplitdak agingga a naawananak iti puot.”

Adu a pamilia ti pimmanaw tapno saanda met a mamaltrato. Bayat ti panaglibasda iti kakaykaywan, naisina ni Mapengo Kitambo kadagiti annakna a lallaki. Inlawlawagna: “Awanen ti panawenmi nga agbibinnirok. Masapul nga ituloymi ti aglibas nupay madanagankami unay kadagiti patpatgenmi.” Adu ti nagnagna wenno nagbisikleta iti ginasut a kilometro tapno agkamang kadagiti natalged a lugar.

Nakaad-adu ti nagbakuit idiay bassit nga ili ti Kaputa. Karaman kadakuada ti agarup 5,000 a kakabsat agraman dagiti pamiliada, a nabambannog iti nawatiwat ken napeggad a panagdaliasat. Nupay saanda a nakasagana para kadagiti nagbakuit, ti 200 nga agibumbunannag iti Pagarian nga agnanaed iti ili siraragsak a pinadagusda dagiti kakabsatda iti pammati. Malagip ti nagbakuit a ni Manda Ntompa: “Natukay ti riknami iti ayat ken kinamanagpadagusda kadakami. Idi naammuanda a Saksi ni Jehova-kami, pinasangbaydakami dagiti kakabsat iti dayta a lugar. Kas iti balo idiay Sarepta, sidadaan nga inranudda kadakami ti bassit a taraonda.”

Iti asideg ti takdang ti Danaw Mweru iti amianan, adda sumagmamano a lumugar a Saksi a nangasikaso kadagiti ginasut a nagbakuit. Organisado ti panangipaayda iti taraon ken pagdagusan. Nangted met dagiti kabangibang a kongregasion kadagiti kahoy ken ikan. Idi agangay, kalpasan ti tallo a bulan, nairehistro dagiti Saksi a taga-Congo ken nayalisda idiay kampo dagiti nagbakuit.

Manmano kadagidiay nangpanaw iti naranggas a dangadang ti nangitugot kadagiti libro ken magasin. Masansan a mabati dagiti kapatgan a gameng no agdardarasda a pumanaw tapno agkamang iti natalged a lugar. Saan a kasta ti kasasaad dagiti adipen ti Dios. Nupay nagdardarasda a naglibas, adda sumagmamano a nakaitugot kadagiti publikasionda. Kaskasdi, manmano latta dagiti Biblia ken dagiti naibatay iti Biblia a literatura. Iti gimong a tabunuan ti 150, gagangay a lima laeng a libro ti mausar. Kasano a makipartisipar dagiti tumabuno? Inlawlawag ti maysa a kabsat: “Dagidiay addaan iti Biblia ti mangbasa kadagiti kasuratan, ket dagidiay awanan, dumngegda a naimbag. Ngarud, nakipaset ti amin iti panangidayaw ken ni Jehova ken iti panangparegta iti tunggal maysa babaen kadagiti komentoda.”

Naasikaso Dagiti Material a Kasapulan

Babbai ken ubbing ti kaaduan a nagbakuit. Masansan a sumangpetda a nakapuyen ti salun-atda ken awan ti aniaman a makanda. Kasano a tinulongan ida dagiti Saksi ni Jehova? Kuna ti Times of Zambia: “Makaparagsak ta ti Zambia Association of Jehovah’s Witnesses ket nangibaon kadagiti boluntario ken kadagiti mangsaranay iti dati a Zaire tapno tulonganda dagiti nagbakuit iti rehion ti Great Lakes.” Inlawlawag ti artikulo a dagiti Saksi idiay Belgium, Francia, ken Switzerland sinaranayda dagiti nagbakuit. Nangtedda iti “500 kilo nga agas, 10 tonelada a bitamina, 20 tonelada a taraon ken nasurok a 90 tonelada a kawes, 18,500 a paris ti sapatos ken 1,000 nga ules. Agdagup amin dagitoy iti dandani $1 milion.”

Malagip ni Kabsat Ntompa: “Makaparagsak ken makapabileg iti pammati kadakami amin ti aldaw nga isasangpet dagiti abasto a pangsaranay. Talaga a kamengtayo ti manangasikaso nga organisasion! Daytoy aglaplapusanan a panangiparangarang iti ayat binalbaliwanna ti panangmatmat ti adu a di manamati a kameng ti pamilia dagiti kakabsattayo. Sipud idin, dadduma kadakuada ti nakitimpuyog kadatayo ken nagsayaat ti panagrang-ayda kas agdaydayaw iti Dios.” Agpapada a naikkan kadagiti abasto a pangsaranay dagiti amin a nagbakuit.

Idi ngudo ti 1999, immabut iti nasurok a 200,000 ti bilang dagiti tattao nga inkapilitan a pimmanaw iti pagilianda. Kuna ti lokal a pagiwarnak: “Ti Zambia ket nagbalin a maysa kadagiti kadakkelan a pagilian a pagkamangan dagiti nagbakuit a taga-Africa a nangpanaw kadagiti dangadang kadagiti bukodda a pagilian.” Nupay ikagkagumaan dagiti autoridad nga ipaay ti kasapulan dagiti nagbakuit, naupay ken saanda a napnek isu a nagprotestada. Kalpasan ti maysa a panagderraaw, dagiti agtuturay iti kampo inasitganda ti manangaywan iti sirkito ken inakusaranda a bassit ti naitulongna kadakuada a mangtaginayon iti kappia, nupay saan a nakiraman dagiti Saksi ni Jehova iti aniaman a riribuk. Siaanus ngem sititibker a simmungbat ti manangaywan iti sirkito: “Nakatulongak kadakayo! Saan kadi a dakdakes pay koma dagiti pasamak no adda 5,000 a tattao a nainayon kadagiti bunggoy dagiti managderraaw? Agyamankayo ketdi ta adda 5,000 a nagbakuit a saan a nakiraman iti panagderraaw gapu ta Saksida. Kakabsatko ida!”

Nabigbig a dagiti Saksi ni Jehova ti nangyeg iti talna iti komunidad dagiti nagbakuit. Kinuna ti maysa nga opisial ti gobierno: “Nadamagmi a relihioso dagiti Saksi ni Jehova isu nga adu kadakuada ti dinutokanmi kas lider kadagiti sumagmamano a benneg iti kampo dagiti nagbakuit. Sipud idin, natalnan ti kampo gapu iti tulongda. Naipamaysan ti amin iti panagbasa iti Biblia. Agyamanak iti Dios ta agtultuloy a kaduami dagiti kasta a tattao isu nga agrarairan ti talna iti kampo.”

Panagtulnog iti Bilin ti Dios Mainaig iti Dara

Nupay nabayagen a nabatad ti praktikal a kinasirib iti bilin ti Kasuratan nga “itultuloyyo ti umadayo . . . iti dara,” iti paset ti Africa nga abagatan ti Sahara Desert nakaro pay laeng ti panangbusorda ken saanda a matarusan ti maipapan iti panangagas a di mausar ti dara. (Ara. 15:28, 29) Nakalkaldaang ta nagbalin a nadamsak ken nakababain ti pannakatrato dagiti Saksi ni Jehova. Gagangayen nga iti rabii, ti ubing nga adda iti ospital ket iyalisonanda iti dara a saan nga am-ammo dagiti dadakkelna.

Ti agtawen iti innem nga apoko ni Jenala Mukusao, a ni Michael, nga inay-aywananna ket naospital gapu iti nakaro nga anemia. Imbaga dagiti doktor a masapul a mayalisonan iti dara. Nagkedked ni Kabsat Mukusao isu nga uppat nga aldaw a binutbuteng ken pinarparigatda. Kinunana: “Nagpakpakaasiak kadakuada ken impakitak ti Medical Directive card-ko ngem saanda a kayat ti dumngeg. Inakusarandak dagiti nars kas manggagamud ken kayatko kano a patayen ti apokok.”

Gapu iti kasta a panangbusor, adda dagidiay nagkedked a mapan iti ospital. Adu a doktor ti saan a nangikankano iti kalintegan ti pasiente nga agpili a naibatay iti pannakaammo. Dagiti sumagmamano a doktor a sidadaan a tumulong naipasangoda iti nakaro a pammabalaw ken uray pay ti panangilaksid kadakuada dagiti padada a doktor gapu iti panangipakatda iti kunkuna dagiti kaaduan kas di maawat a kita ti panangagas. Adda pay dagiti parikut maipapan iti kinakurang dagiti imprastraktura ken ti manmano a sandi iti dara. Ngem idi 1989, ti panguluen a doktor iti industria a panagminas iti gambang kinunana, “Saan a rumbeng a mayalisonan iti dara ti maysa a tao no dayta ti kiddawna.” Nabatad nga agbalbaliwen ti panangmatmat ti sumagmamano a doktor.

Dagiti Komite nga Addaan iti Naisangsangayan nga Impluensia

Idi 1995, naipasdek idiay Zambia ti Hospital Information Services agraman ti Hospital Liaison Committees (HLCs). Manmano dagiti makatarus iti nabileg nga impluensia dagitoy a komite no iti kababalin dagiti doktor maipapan iti panangagas a di mausar ti dara ken dagiti kalintegan dagiti pasiente. Karaman iti trabaho ti HLCs ti panangsarungkar kadagiti ospital, pananginterbiu kadagiti doktor, ken panangiparang kadagiti presentasion kadagiti agay-aywan iti salun-at, nga agpaay amin iti panggep a mangpatanor iti kooperasion ken tapno malapdan dagiti komprontasion. Inapresiar dagiti doktor ti nasigo a pannakaiparang dagitoy a presentasion. Iti maysa nga ospital nga adda iti makin-abagatan a paset ti pagilian, natignay ti maysa a doktor a nangikuna kadagiti kakabsat, “Doktorkayo​—saanyo la a kayat nga aklonen dayta.”

Kinuna ti maysa a doktor a taga-Netherlands nga agtartrabaho iti ospital ti distrito idiay makinlaud a Zambia: “Dua a lawas ti napalabasen, pinagsasaritaanmi no kasano a pabassiten ti panagusar iti dara gapu kadagiti peggad nga itdenna. Ita, adda dagiti eksperto a nangisalaysay kadakami maipapan iti daytoy a banag.” Di nagbayag, dagiti doktor a timmabuno kadagiti presentasion ti HLCs inrekomendada kadagiti padada a doktor a tumabunoda met. Ti programa ket inikkan dagiti doktor iti naisangsangayan nga atension, ken nakikooperarda imbes a kimmontrada.

Dadduma nga agserserbi kas miembro ti komite masapul a daeranda ti kinaawan panagtalek iti bagbagida no asitganda dagiti doktor, a nabayagen a mamatmatmatan kas dios. Malagip ni Kabsat Smart Phiri, a nagserbi kas tserman ti komite idiay Lusaka, “Awan ti ammok no maipapan iti medisina ken awan ti panagtalekko iti bagik.”

Ngem idi agangay, nagunggonaan ti determinasion ken panagtalek ken ni Jehova. Ti sabali pay a miembro ti komite malagipna ti nagkauna nga al-aldaw: “Tallokami a nakisarita iti doktor, a napigsa ti impluensiana ken nagtrabaho kas ministro ti salun-at. Pirmi ti nerbiosmi idi. Iti pasilio nga adda iti sango ti opisina ti doktor, nagkararagkami ken ni Jehova, a kidkiddawenmi ti tulongna tapno makapagsaokami a situtured. Idi nakastrekkamin iti opisina ti doktor, naaddaankami iti nagsayaat a saritaan ken nakitami nga isu ket talaga a mannakikooperar. Nabigbigmi a tinulongannakami ni Jehova ken awan ti panggapuanmi nga agdanag.”

Ti sumaysayaat a panagtitinnunos ti HLCs ken dagiti doktor ket makita iti kinamasindadaan dagiti doktor a mangagas kadagiti nakaro a sakit, a sumagmamano a tawen sakbayna, saanda idi a kayat nga agasan no saan a mausar ti dara. Idi Oktubre 2000, adda dua a siruhano a situtured a nangikeddeng a mangopera ken ni Beatrice, nga innem a bulan a maladaga a taga-Democratic Republic of the Congo. Nupay naballigi ti operasion iti sakitna a biliary atresia ken di nausar ti dara, adu ti nagkomento iti negatibo.

Ngem nagbalbaliw ti kasasaad idi nagsao iti media ni Propesor Lupando Munkonge, a pannakaulo ti grupo a nangaramid iti operasion. Sibabatad nga imbagana a raraemenna ti takder dagiti nagannak ni Beatrice. Dakkel ti naitulong daytoy tapno bumaaw ti pammabalaw ti media. Kalpasan ti dua a bulan, adda dokumentario iti telebision a naipamaysa iti kaso. Naitampok ditoy ti positibo a panangmatmat iti takdertayo iti isyu maipapan iti kita ti panangagas ken operasion a di mausar ti dara.

“Alistuanyo”

Adda sumagmamano a doktor nga agduadua pay laeng maipapan iti naibatay iti konsiensia a takder dagiti Saksi mainaig iti dara. Adu itan ti mangbigbig a dagiti alternatibo a pamay-an ket natalged, simple, ken epektibo​—uray kadagiti away iti Africa. Adu a pasiente ti nakasursuro a mangidepensa a situtured kadagiti kalinteganda. Gapuna, masapul nga ammuenda dagiti napateg nga isyu ken sursuruenda no kasanoda nga iyebkas ti takderda a naibatay iti konsiensiada.

Uray dagiti ubbing naikkanda met iti “dila dagidiay nasursuruan.” (Isa. 50:4) Sakbay ti pannakaopera ti walo ti tawenna nga ubing a ni Nathan, nga agsagsagaba iti sakit nga osteomyelitis iti makinkannigid a tulang ti luppona, imbagana kadagiti doktor a mangopera kenkuana: “Pangngaasiyo ta no operaendak, alistuanyo tapno saanak a maadasan iti dara. Saandak nga iyalisonan iti dara, ta no aramidenyo dayta saandakayo a mapakawan dagiti dadakkelko kasta met ni Jehova.” Kalpasan ti operasion, kinomendaran ti maysa a siruhano dagiti nagannak ni Nathan gapu iti panangsanayda iti anakda. Sipapakumbaba a kinuna ti doktor, “Damok ti mapalagipan babaen ti ubing a pasiente maipapan iti kinapateg ti panangraem iti Dios.”

“Irekomendami ti bagbagimi kas ministro ti Dios . . . babaen kadagiti rabii nga awanan turog,” kuna ni apostol Pablo. Masansan a ti saan a pannakaturturog dagiti adipen ti Dios ket maigapu iti pannakaseknanda kadagiti kapammatianda ken iti pannakayadelantar ti pudno a panagdayaw. (2 Cor. 6:3-5) Masansan a pudno daytoy kadagiti agserserbi iti HLCs. Maapresiar dagiti kasta a panagsakripisio. Kinuna ti maysa a kabsat a babai: “Diak ammo no kasanok nga iyebkas ti panagyamanko. Makaliwliwa ken makapabang-ar a maammuan ti kinamanagsakripisio dagiti kakabsat nga agserserbi iti HLC a dagus a timmulong ken kanayon a mangsupsuporta kaniak iti aniaman a panawen a kasapulak ida. Saanak a naglagaw idi simrekak iti siled a pagoperaan iti maikadua a gundaway iti uneg ti 24 nga oras. Napalalo ti pannakapabilegko kadagiti makaparegta a sasao dagiti kakabsat.” Wen, iti laksid dagiti “dakes a damag,” intultuloy dagiti Saksi ni Jehova nga inrekomenda ti bagbagida kas ministro ti Dios babaen ti sidadaan a pannakikooperarda kadagiti doktor. (2 Cor. 6:8) Gapu iti pannakapabilegda kadagiti “nasayaat a damag,” determinadoda nga agtultuloy nga agtulnog iti bilin ti Dios nga “itultuloyyo ti umadayo . . . iti dara.”

Ministerial Training School

“Iti adu a pagilian, adda grupo ti agarup 25 nga agtutubo a lallaki a mabalin a pagduaduaan kas posible a pagtaudan ti riribuk,” kuna ni Cyrus Nyangu, a miembro ti Branch Committee idiay Zambia. “Ngem ti 31 a klase ti Ministerial Training School (MTS) ket kanayon a mangsansanay kadagiti grupo dagiti nabileg, dedikado a Kristiano a lallaki a pudno a makagunggona kadagiti lugar a pagserserbianda.” Nasurok nga 600 a nagturpos iti daytoy nga internasional nga eskuelaan ti agserserbi kadagiti nagduduma a benneg ti amin-tiempo a serbisio iti intero nga innem a pagilian iti makin-abagatan nga Africa. Idiay Zambia, nasurok a kagudua iti bilang dagiti agdaldaliasat a manangaywan ti nagturpos iti MTS. Apay a napateg ti eskuelaan, ken ania ti maaramidan daytoy?

Sipud idi nagturpos ti umuna a klase idi 1993, addan ti agarup 60 porsiento a ngimmatuan iti bilang dagiti aktibo nga agibumbunannag idiay Zambia. Kaskasdi, adda pay laeng ti panagkasapulan kadagiti kualipikado a lallaki a mangasikaso kadagiti kongregasion, nangruna ta iruprupir ti komunidad ti panangalagad kadagiti tradision ken kostumbre a maikontra kadagiti prinsipio ti Biblia. Kas panangipaganetget iti panagkasapulan kadagiti makabael a lallaki a mangipastor ken mangisuro, kinuna ti maysa a nagturpos: “Ti parikut iti teritoriami ket dagiti tattao pampanuynoyanda dagiti dakes nga aramid. Nasursurok a masapul a determinadotayo a mangaramid iti umiso ken saantayo a lumbes iti naisurat iti Biblia.”

Idi damo, naikawa dagiti estudiante iti kaadu ti impormasion nga usigenda ken ti kauneg dagiti bambanag nga adalenda. Ngem sigagagar a timmulong dagiti instruktor. Kinuna ti maysa kadakuada a ni Sarel Hart: “Para kaniak, ti panangisuro iti tunggal klase ket kasla panangipasiar kadagiti tattao iti desdes ti bantay. Iti damo, saan nga agaammo ti amin, nga ikagkagumaanda a kabesaduen ti saan a pamiliar ken nakaskasdaaw nga aglawlaw. No dadduma adda dagiti lapped. No daeran dagiti estudiante dagiti lapped ken itultuloyda ti sumang-at, makitadanto a saanen a lapped dagiti kasla nagdadakkel a lapped a nadaeranda.”

Kasla igges a nagbalin a kulibangbang ti panangiladawan ti adu iti naespirituan a panagrang-ayda kas resulta ti itatabunoda iti eskuelaan. Kinuna ni Elad, nga agserserbi itan kas special pioneer: “Minatmatak ti bagik kas di kualipikado a mangisuro ken ubing pay unay tapno umawat kadagiti kanayonan a responsabilidad iti kongregasion. Nakatulong kaniak ti eskuelaan tapno mabigbigko a mabalinko ti agserbi iti kongregasion. Iti kongregasion a damo a nakaitudingak, parikut dagiti 16 nga agibumbunannag no kasano ti mangikondukta kadagiti progresibo a panagadal iti Biblia. Kanayon nga usigenmi dagiti singasing ken ensayuenmi dagiti presentasion sakbay a mapankami mangasaba. Idi 2001, addan ti 60 nga agibumbunannag iti kongregasion a pakairamanan ti naiputputong a grupo ti 20.”

Pangrukod iti Balligi

Ania ti sumagmamano nga aspeto a makatulong iti panagballigi ti Ministerial Training School? “Talaga nga ipagpaganetgetmi ti kinapateg ti panagtalinaed a napakumbaba, nga igunamgunammi a ti maysa saanna koma a panunoten nga ad-adda ti bagina ngem iti rebbengna a panangpanunot,” inlawlawag ni Richard Frudd, a maysa kadagiti instruktor. “Kayatmi nga agmataenganda, naasi, ken maaddaan iti abilidad a mangtaming kadagiti nadagsen a parikut, ken kaskasdi nga agtalinaedda a naanus. No kabaelan dagiti kakabsat a lallaki ti makilangen kadagiti sabsabali iti naasi a pamay-an, nga ipakpakitada a kayatda ti agserbi saan ket a pagserbian, maikunami a nagballigi ti eskuelaan.”

Bigbigen dagiti estudiante ti kinapudno dagidiay a sasao. Kinuna ni Emmanuel, a nagturpos iti maika-14 a klase: “No natudinganka nga agserbi iti maysa a kongregasion saanna a kayat a sawen nga aturem a dagus ti tunggal babassit a bambanag. Imbes ketdi, masapul nga ipamaysatayo ti makiraman iti kongregasion iti kapatgan a trabaho, ti panangikasaba iti naimbag a damag.”

Kinuna ni Moses a maysa a payunir: “Naammuak a mabalin nga usaren ni Jehova ti siasinoman a napakumbaba ken no dadduma, saan a napateg ti adal ken kapadasan. Ti panagayat kadagiti kameng ti kongregasion ken kadagiti tattao iti tay-ak agraman ti pannakikooperar kadagiti sabsabali ti kapatgan Kenkuana.”

Dadakkel a Taripnong

Dagiti piesta ti nasion nga Israel sakbay ti panawen Kristiano ken dagiti ‘nasantuan a kombensionda’ ket nararagsak nga okasion, a tulonganna dagidiay tumabuno a mangipamaysa kadagiti naespirituan a bambanag. (Lev. 23:21; Deut. 16:13-15) Umiso met dayta kadagiti panagtataripnong dagiti adipen ti Dios ita. Idiay Zambia, saan a maang-angay dagiti kombension kadagiti moderno nga sports complex a nasayaat ti pannakamantenirna ken nadalus. Mangbangon dagiti kakabsat iti aw-awaganda kas purok ti kombension, agraman dagiti babassit nga abong-abong a pagturogan.

Iti panaglabas dagiti tawen, umad-adu dagiti maibangbangon a permanente a patakder kadagiti kasta a lugar. Nupay kasta, napno dagiti immuna a tawtawen kadagiti parikut nga agkasapulan iti masirib a solusion. “Iti maysa a lugar a pakaangayan ti asamblea sirkito,” malagip ti manangaywan iti distrito, “mangipatakder dagiti kakabsat iti kalapaw a para kaniak, a kaaduanna a naaramid iti pan-aw. Kalpasanna, aladanda ti lugar a pagtutugawan. Nakataptapok dagiti tugaw, ken inap-apanda dagita kadagiti garami. No dadduma patagen dagiti kakabsat ti tuktok dagiti bunton ti anay tapno makaaramidda iti plataporma sa mangipatakderda iti bassit nga abong-abong a pakaiparangan ti programa.”

Malagip ni Peter Palliser, a maysa a misionero: “Iti maysa a kombension, inkeddeng dagiti kakabsat a kayatda ti maaddaan iti nangatngato a plataporma. Adda maysa a kabsat a nasigo nga agusar kadagiti bomba. Insaganana ti lugar ken pinabettakna ti tuktok ti dati a bunton dagiti kuton nga agarup innem a metro ti kangatona. Dayta ti nangted kadakami iti nangato a muntuon a nangipatakderanmi iti podium.”

Panagregget a Tumabuno

Adayo manipud iti kangrunaan a kalsada ken narigat a madanon ti kaaduan a pagkombensionan. Malagip ni Robinson Shamuluma ti kombension a tinabunuanna idi 1959. “Agarup sangapulo ket limakami a nagbisikleta a nagturong idiay Kabwe iti Makintengnga a Probinsia,” kinunana. “Nagbalonkami iti mais ken daing kas taraon. Rinabii a naturogkami iti kakaykaywan. Naglugankami iti tren idiay Kabwe, ket idi agangay nakadanonkami iti pagkombensionan kalpasan ti agarup uppat nga aldaw a panagbiahe.”

Malagip ni Lamp Chisenga ti maysa a kabsat a lalaki a nagdaliasat iti agarup 50 kilometro a nagnagna ken nagbisikleta a kaduana dagiti innem nga annakna a tumabuno iti kombension. Kinunana: “Iti panagdaliasatda, nangisaganada iti taraon a kas iti tinuno a kahoy, mani, ken peanut butter. Masansan a masapul nga agpakarsoda iti kakaykaywan nga awan ti salaknibda.”

Bayat ti panagserbina kas manangaywan iti distrito, napaliiw ni Wayne Johnson ti panagregget dagiti adu a tumabuno kadagiti asamblea ken kombension. Insuratna: “Adda maysa nga special pioneer nga agarup makalawas a nagbisikleta agingga iti pagasambleaan. Adda met dagidiay naglugan iti bagon. Adu ti nasapa a simmangpet iti rugi ti asamblea wenno lawas ti kombension. Nagkankantada iti rabii bayat ti panaginudoda. Adda dagiti tiempo a nakaad-adukami a napan nangasaba nga uray la namitlo a winanasmi ti teritoria iti dayta a lawas.”

Nabusor Ngem Saan a Nagliway a Tumabuno

Dagiti dadakkel a taripnong ket nagtultuloy a nangted iti bileg ken pammaregta kadagiti kakabsat. Iti kaaldawantayo, nasayaaten ti pakasarsaritaan dagiti kombension. Ngem bayat dagiti panawen ti panagbalbaliw iti kasasaad ti politika nangnangruna idi dekada 1960 ken 1970, mapagduaduaan dagiti kasta a taripnong. Dagiti tattao nga adda saadda iti gobierno inaramidda ti amin a kabaelanda tapno maingetan ti panagdayawtayo. Gapu iti panagkedkedda a mangkanta iti kanta ti pagilian, saan a nakagun-od dagiti kakabsat kadagiti kasapulan a permiso manipud kadagiti polis tapno mabalinda nga angayen dagiti taripnong iti publiko. Di nagbayag, nalimitaran ti bilang dagidiay mabalin a tumabuno. “Idi 1974 ti naudi a tawen a panagtataripnong dagiti Saksi ni Jehova kadagiti nawayang a lugar,” malagip ni Darlington Sefuka. “Inwaragawag ti minister of home affairs a saan a maipalubos dagiti panagtataripnong iti publiko malaksid no makanta ti kanta ti pagilian ken maiplastar ti bandera.” Nupay kasta, napalubosan dagiti kakabsat nga agtataripnong kadagiti lokal a Kingdom Hall a naaladan iti pan-aw. Kas pannakibagay iti kastoy a situasion, inyurnos ti sanga a maangay ti programa ti asamblea sirkito kadagiti Kingdom Hall, a masansan a maysa wenno dua laeng a kongregasion ti tumabuno.

Naangay met dagiti kombension distrito kadagiti babassit a taripnong. “Imbes a mangangaykami iti maysa a dakkel a kombension distrito, inangaymi dayta iti 20 a babassit a grupo,” malagip ti maysa a kabsat a timmulong iti pannakaorganisar ti kombension. “Adu a kakabsat a lallaki ti nasanay ken nausar kadagiti programa ken kadagiti departamento, tapno inton maipalubosen ti trabaho, adunton dagiti lallaki nga aduan iti kapadasan a makatulong iti panangorganisar kadagiti kombension ken asamblea.”

Bautismo

Sipud idi rugrugi ti dekada 1940, adda dagiti naipakat a pamay-an tapno masigurado no naan-anay met laeng a natarusan dagidiay agpabautisar ti kinapateg dayta nga addang. Adda sumagmamano a marigatan a mangtallikud a naan-anay iti “Babilonia a Dakkel” ken kadagiti aramid dagiti palso a relihion. (Apoc. 18:2, 4) Ad-adda a narigat a risuten daytoy a parikut ta manmano dagiti makaammo nga agbasa a naimbag ken adu a kongregasion ti saan nga umaw-awat iti umdas a suplay kadagiti katulongan iti panagadal iti Biblia. Gapuna, dagiti manangaywan iti sirkito ken distrito kaumanda ti tunggal kandidato ti bautismo tapno makitada no isu ket kualipikado. Malagip ni Geoffrey Wheeler a nagturpos iti maika-33 a klase ti Gilead: “Sukimatenmi a naimbag dagiti maladaga nga ub-ubbaen dagiti inna a mayat nga agpabautisar ta amangan no adda an-anib ken anting-antingda. Iti tunggal aldaw iti lawas ti asamblea, masansan a siririingkami agingga iti tengnga ti rabii; ta nakaad-adu dagiti kandidato.” Ti naasi a tulong dagiti agdaldaliasat a manangaywan kadagiti panglakayen iti kongregasion; kalpasanna dagiti publikasion a kas iti “Your Word Is a Lamp to My Foot”; ken dagiti kanayonan a panagbalbaliw iti organisasion ket dakkel ti naaramidanna tapno saan unayen a kasapulan dagiti kasta nga interbiu.

Nagnerbios!

Dagiti drama a naibatay iti Biblia a mausar dagiti kawes idi un-unana ket nagtalinaed a maysa kadagiti kalatakan a tampok ti kombension. Amin a nakipaset iti drama naglalaingda a nangyakto kadagiti akemda, ken sumagmamano laeng a taga-Zambia ti saan a nalaing nga agarte. Malagip ni Frank Lewis, a dati a misionero ken kameng itan ti pamilia a Bethel: “Saanmi idi nga irekrekord dagiti drama. Dagiti kakabsat nga addaan kadagiti paset masapul nga ikabesada dagiti sawenda. Malagipko ti itatabunok iti maysa nga asamblea idiay Makin-amianan a Probinsia. Damo a naiparang sadiay ti drama a maipapan ken ni Jose. Gapu ta naladaw a simmangpet ti surat ken saan a nakadanon ti manuskrito kadagiti kakabsat, masapul nga agpuyatkami tapno tulonganmi dagiti kakabsat a mangikabesa kadagiti sawenda. Bayat ti pannakaiparang ti drama, nadanon ti eksena nga agikkis ti asawa ni Potifar ken agipulong iti asawana nga isu ket ginandat kano a ramesen ni Jose. Iti dayta a kanito, nagnerbios ti kabsat a nagakem kas Potifar ken bimmaban iti plataporma. Addaak iti likud ti entablado a mangidikdiktar iti sawen dagiti nagpaset idi nakitak ti kabsat a bimmaba iti entablado. Dagus nga impalagipko kenkuana dagiti sumagmamano a sawenna ken pinagsublik iti entablado. Kalpasanna, nagpintas ti panangisawangna iti liniana a makapungpungtot iti lalaki a naakusaran iti gandat a panangrames! Nupay gistay nadadael ti kombensionmi gapu iti dayta a pasamak, tunggal basaek ti salaysay ti Biblia mapanunotko: ‘Nalabit kasta a talaga ti napasamak. Baka rimmuar ni Potifar iti siled gapu iti pungtotna tapno pagkalmaenna ti riknana sa nagsubli tapno kondenarenna ni Jose!’”

Idi 1978, nawaswasen ti uppat a tawen a pananglimitar ti gobierno iti kadakkel dagiti asamblea ken kombension. Naangay ti “Naballigi a Pammati” a Kombension ngem makabannog daytoy. Malagip ti dati nga agdaldaliasat a manangaywan: “Iti dayta a kombension imparangmi amin a drama a saanmi a nabuya kadagiti naglabas a tawen idi inkapilitan nga agtataripnongkami kadagiti Kingdom Hall. Lima nga aldaw ti kombension ken adda lima a drama. Maysa a drama ti maipabuya iti tunggal aldaw. Binuyami amin a drama a saanmi a nabuya! Naragsak ti amin ngem nabannog ti pannakabagi a naggapu iti Bethel ta masapul a repasuenna amin dagidiay a drama. Pudno nga adu a trabaho dayta!”

“Maikunak a dagitoy a kombension ti kararagsakan pay laeng a natabunuak,” kuna ti maysa a miembro ti Branch Committee. “Iti agsapa, rummuar dagiti pamilia kadagiti bassit nga abong-abongda a nadalus ken nadalimanek ti itsurada. Nagsayaat ti kawesda a dumatag ken ni Jehova. Masansan nga agtugawda iti kainaran imbes nga iti linong. Kaskasdi, agtalinaedda sadiay iti agmalem ken dumdumngegda a naimbag. Nakasaysayaat ti buyada.” Napateg a paset ti panagdayaw dagiti Saksi ni Jehova ti panagtataripnong. (Heb. 10:24, 25) ‘Agladladingitda’ man wenno saan gapu kadagiti personal a pakarigatan wenno ibubusor ti relihion, ammo dagiti adipen ni Jehova a ti itatabunoda kadagiti dadakkel a taripnong ket pakaigapuan ti ‘panagrag-oda.’​—2 Cor. 6:10.

Panagibangon Kadagiti Kingdom Hall

“Inaramidko daytoy a surat kas pammalubos iti kongregasion a nainaganan iti ngato a maaddaan iti bukodna a lote. Kukuak dayta a lote, ken immanamongak nga agtalinaedda dita iti unos ti 150 a tawen. Awan ti rumbeng a mangriribuk kadakuada agingga iti Paraiso.”​—Chief Kalilele.

Sipud idi rugrugi ti kallabes a siglo, dagiti agsapsapul iti kinapudno idiay makin-abagatan nga Africa binigbigda a masapul nga agtataripnongda tapno agdayaw. Idi agarup 1910, impadamag ni William Johnston a dagiti napartak ti panagaduna a grupo nangibangonda kadagiti lugar a pagtataripnonganda, a nagusarda kadagiti materiales a gagangay iti lugarda. Naglalawa dagiti dadduma ta makalaon dagita iti 600 a tattao. Adu ti magagaran a maaddaan kadagiti lugar a pagdaydayawan ngem saan a kasta ti rikna dagiti dadduma. Malagip ni Holland Mushimba, a damo a nakaadal iti kinapudno idi rugrugi ti dekada 1930: “Nupay naiparegta ti panagtataripnong tapno agdayaw, saan unay nga inggunamgunam dagiti kakabsat ti pannakaadda iti lugar a regular a pagtataripnongan. Masansan nga agtataripnongkami iti aniaman a maitutop a lugar iti linong ti dakkel a kayo wenno iti arubayan ti maysa a kabsat. Ti panangmatmat ti sumagmamano a kakabsat a naibatay iti Lucas 9:58 ket: Uray ni Jesus awanan iti permanente a pasdek a pagtataripnongan, isu nga apay koma nga ikagumaantayo ti mangibangon iti Kingdom Hall?”

Sakbay ti 1950, simple laeng ti kaaduan a pagtataripnongan. Narukop dagiti materialesna a naaramid iti pitak ken iti saan pay a nakatam a kayo. Iti adu ti matataona a rehion ti Copperbelt, kinombinsir ni Ian Fergusson ti manedyer ti pagminasan a mangilasin iti lote a pakaibangonan ti Kingdom Hall. Idi 1950, naibangon ti umuna a Kingdom Hall idiay Wusikili. Kalpasan ti sangapulo a tawen, nangaramid dagiti kakabsat iti pagsurotan a plano iti panagibangon. Nagsayaat ti pannakaaramid ti umuna a Kingdom Hall a naibangon babaen ti panangsurot kadagidiay a plano. Patag ti atepna ken agarup 12,000 a Zambian kwacha ti balorna. Dakkel a kantidad daytan idi a tiempo, ngem ita ta nangaton ti presio dagiti gagatangen, aggatad laeng daytan iti nakurang a tallo a doliar ti Estados Unidos!

Gapu iti panagkedked dagiti Saksi a gumatang kadagiti kard ti partido politikal, nagtultuloy ti pannakaipasangoda iti nagkaro a kinaranggas nga insungsong dagiti militante a nasungdo iti pagilian. Nauram dagiti lugar a pagtataripnonganda. Gapu iti butengda a madarup manen, impagarup ti sumagmamano a kakabsat a kasayaatan no saandan nga agibangon kadagiti Kingdom Hall, no di ket aggigimongda laengen iti nawayang a lugar. Kalpasan a naipaulog dagiti kanayonan a restriksion idi rugrugi ti dekada 1970, ad-adda a narigaten ti maaddaan kadagiti lote. Nupay agdindinamag idin a saan a suportaran dagiti Saksi ni Jehova ti aniaman a partido politikal, dagiti agtuturay iti dadduma a lugar impapilitda a maikabil dagiti kard ti partido iti aplikasion.

Malagip ni Wiston Sinkala: “Marigatankami a maaddaan iti lote, ken sigurado a saankami a makaala iti permiso nga agibangon. Idi imbagami iti konsilio ti siudad nga agapelarkami iti korte, impagarupda nga agang-angawkami. Nupay kasta, nakabirokkami iti nalaing nga abogado ket kalpasan ti dua a tawen, nangabakkami iti kaso ken imbilin ti korte iti konsilio a palubosannakami a maaddaan iti lote. Daytoy a kaso ti nangilukat iti gundaway maipaay kadagiti wayawaya iti masanguanan.”

Ti Nangisit a Kabalio

Manmano a maikkan dagiti kongregasion kadagiti lote nga addaan kadagiti legal a kasuratan ti titulo. Masansan a makabirok dagiti kakabsat kadagiti bakante a lote ngem saanda a makaibangon iti permanente a patakder no awan dagiti legal a dokumento. Nangina dagiti materiales isu nga adu ti nagusar iti galba wenno nagawangan ti krudo a dram. Ginuduada dagita, pinitpitda, sa inlansada iti kayo a sukogan. Maipapan iti maysa kadagita a patakder, kinuna ti maysa a panglakayen: “Pininturaanmi dagiti galba iti alkitran. Iti adayo, kasla dakkel ken nangisit a kabalio ti Kingdom Hall. Saan a maibturan ti pudot iti unegna.”

Kinuna ti dati a manangaywan iti sirkito: “No lagipek ti napalabas, kasla diak kayat nga awagan iti Kingdom Hall dagidiay a patakder. Talaga a saan a maitutop dagita a mangirepresentar iti Kangatuan a Dios, a ni Jehova.”

Inkeddeng ti sumagmamano a kongregasion a mangabangda kadagiti pasdek. Nupay kasla nalaka dayta a solusion, adda met dagiti inyegna a parikut. Ni Edrice Mundi, a naitimpuyog iti kakaisuna nga Ingles a kongregasion idiay Lusaka idi dekada 1970, kinunana: “Nangabangkami iti pasdek a maus-usar met kas disco wenno pagsasalaan. Tunggal Sabado, adda tattao a mapan agiinum ken agsasala sadiay agingga iti parbangon isu a sapaenmi ti mapan agdalus iti Domingo. Agat-arak ken sigarilio ti pasdek; saan a maitutop a pagdayawan ken ni Jehova ti kasta a lugar.”

Malagip ni Jackson nga asawa ni Edrice: “Maysa a Domingo bayat ti gimongmi, adda simrek nga agtutubo a lalaki. Nagdiretso iti sango sa pinidutna ti sangakarton a serbesa a nabatina iti napalabas a rabii, kalpasanna rimmuar a kas man la awan ti tao a nakitana iti uneg.” Di pagsiddaawan a tinarigagayan dagiti kakabsat ti maaddaan kadagiti bukodda a Kingdom Hall!

Naisangsangayan a Programa

Bayat nga umad-adu dagiti tattao a mangipangpangag iti mensahe ti Pagarian, umad-adu met ti panagkasapulan kadagiti nadayaw a Kingdom Hall. Ngem nupay napnuanda iti kinagagar ken kinaregta, adda sumagmamano a kakabsat a marigatan a mangisakad iti pagbiagda ken saanda a kabaelan ti agdonar maipaay iti pannakaibangon ti Kingdom Hall. Nupay kasta, ni Jehova, a saan nga ababa ti imana, adda nagsayaat nga idiayana kadakuada.

Impalgak ti surbey nga agkasapulan iti nasurok a 8,000 a Kingdom Hall ti 40 a napanglaw a pagilian iti intero a lubong. Gapuna, inkeddeng ti Bagi a Manarawidwid a papartaken ti panagibangon. Bigbigenda nga iti sumagmamano a lugar, nalabit manmano laeng dagiti nasigo a trabahador a makapagboluntario kadagitoy a proyekto. Nalabit nga agkurkurang met dagiti alikamen. Maysa pay, kadagiti napanglaw a pagilian, adu a kongregasion ti saan a makabael nga agbayad kadagiti dadakkel nga utang. Malaksid iti dayta, dagiti sanga iti sumagmamano a rehion marigatanda a mangipasdek iti programa a nasayaat ti pannakaorganisarna gapu iti napartak nga iyaadu dagiti agibumbunannag. Gapuna, nangipasdek ti Bagi a Manarawidwid iti design/build committee idiay Estados Unidos a mangiwanwan iti panagrang-ay dagiti programa a panagibangon kadagiti Kingdom Hall iti intero a lubong. Kadagiti pagilian a limitado ti pinansial a kabaelanda, adda naipaay a balabala iti panagibangon iti Kingdom Hall, ken adda dagiti nasigo a trabahador a natudingan nga agboluntario kadagiti proyekto a panagibangon iti ballasiw taaw.

No dadduma, nasken a mabalbaliwan dagiti datin a pamay-an ken kapanunotan iti panagibangon. Kas pagarigan, sinuportaran dagiti babbai idiay Zambia dagiti proyekto a panagibangon babaen ti panagboluntarioda nga agsakdo, agbunag kadagiti darat, ken agluto. Nupay kasta, sigagagar dagiti grupo dagiti agibangbangon a mangiraman kadagiti kakabsat a babbai iti aktual a trabaho a panagibangon ken tapno naan-anay a mausar amin a trabahador.

Nasdaaw ti maysa a hepe iti Makindaya a Probinsia idi nakitana ti maysa a kabsat a babai a mangabkabite iti pader ti Kingdom Hall. Kinunana: “Sipud idi nayanakak, pulos a saanak pay a nakakita iti babai nga agkabkabite ken nagsayaat ti panangaramidna iti dayta! Maragsakanak a nakakita iti dayta.”

“Ti Pagpaagasanmi iti Naespirituan”

Ti programa a panagibangon ket dakkel ti epektona kadagiti komunidad. Saanen nga akikid ti panagpampanunot ti adu a dati a saan nga interesado wenno bumusbusor kadagiti Saksi ni Jehova. Kas pagarigan, ti maysa a hepe iti Makindaya a Probinsia a dati a mangipawpawil iti pannakaibangon dagiti Kingdom Hall iti lugarna, kinunana: “Imparitko idi ti proyektoyo saan a gapu ta dayta ti kayatko no di ket naimpluensiaanak laeng kadagiti klero dagiti dadduma a relihion. Ita ammokon a nasayaat ti panggep ti kaaddayo ditoy. Daytoy a nagpintas a patakder ket isu itan ti pagpaagasanmi iti naespirituan.”

Ti panangikasaba iti “naimbag a damag ti pagarian” ti kangrunaan a trabaho dagiti Kristiano. (2 Cor. 6:5; Mat. 24:14) Kaskasdi, no kasano a ti nasantuan nga espiritu tigtignayenna dagiti adipen ti Dios a mangasaba, gutgutugotenna met ida nga agtrabaho a sipipinget iti panangyadelantar kadagiti interes ti Pagarian babaen ti panagibangon kadagiti nadayaw a lugar a pagtataripnongan. Nalawlawag itan ti panggep dagiti kongregasion. Kinuna ti maysa a kabsat: “Naturedkami itan a mapan iti ministerio ken agawis kadagiti tattao a tumabuno kadagiti gimong gapu ta ammomi nga umayda, saan nga iti nanumo a kalapaw no di ket iti Kingdom Hall a pakaidayawan ni Jehova.”

Kinuna ti sabali pay a kabsat: “Mabalin a saankami a maikari a maikkan iti napintas a Kingdom Hall iti kakaykaywan, ngem maikari ni Jehova iti dayta. Maragsakanak ta maipadayagen ni Jehova kadagiti nasaysayaat a lugar a pagdaydayawan.”

Ti Trabaho a Panagdaliasat

Napateg ti panagibtur para kadagiti ministro ti Dios. (Col. 1:24, 25) Nangipaay dagiti agdaldaliasat a manangaywan iti pagwadan babaen ti panangusarda iti biagda maipaay iti pannakayadelantar dagiti interes ti Pagarian. Dagiti naayat a panagbannogda kas papastor a mangpabpabileg kadagiti kongregasion pinasingkedanna a ‘sagutda a tattao.’​—Efe. 4:8; 1 Tes. 1:3.

Idi ngudo ti dekada 1930, nasanay dagiti makabael a lallaki nga agserbi kas zone ken regional servant, a maaw-awagan itan kas manangaywan iti sirkito ken distrito. “Saan a nalaka ti agdaliasat a mapan kadagiti kongregasion,” malagip ni James Mwango. “Adda bisikletami, ngem masapul a magmagna dagiti kakabsat a kumuyog kadakami tapno tulongandakami a mangbagkat kadagiti gargaretmi. Umabut iti sumagmamano nga aldaw sakbay a makadanonkami kadagiti destinasionmi. Masansan a dua a lawas ti busbosenmi iti tunggal kongregasion.”

“Dagus a Natalimudaw”

Kas iti kaaldawantayo, nagrigat idi ti agdaliasat kadagiti away. Ni Robinson Shamuluma, nga agtawen itan iti nasurok a 80, ket nagserbi idi kas agdaldaliasat a manangaywan a kaduana ti baketna, a ni Juliana. Malagip ni Robinson ti pannakaranada idi iti napigsa a bagio bayat ti maysa a panawen ti panagtutudo. Limmawag ti dalan bayat a kumapkapsut ti tudo, ngem masapul a lumasatda iti lubo a dumanon kadagiti tugaw ti bisikletada! Apaman a nakadanonda iti sumaganad a kongregasion, napakpaksuyanen ni Juliana nga uray la saannan a maiggaman ti sangabaso a danum nga inumenna.

Ni Enock Chirwa, a nagserbi kas manangaywan iti sirkito ken distrito idi dekada 1960 agingga idi dekada 1970, kinunana: “Lunes ti makabannog nga aldaw ta aldaw dayta ti panagdaliasat. Ngem no makadanonkamin kadagiti kongregasion, malipatanmin ti panagdaliasatmi. Ti pannakilangenmi kadagiti kakabsat ti nangparagsak kadakami.”

Saan laeng a ti kaadayo ken rigat ti ramanen dagiti lapped. Iti panagdaliasat ni Lamp Chisenga tapno bumisita iti maysa a kongregasion nga adda iti makin-amianan a deppaar ti pagilian, adda dua a kakabsat a kimmuyog kenkuana. Iti natapok a dalan, adda nasaripatpatanda nga animal iti adayo. “Saan a mailasin dagiti kakabsat no ania dayta,” kuna ni Kabsat Chisenga. “Nakatugaw iti kalsada a kasla aso ti langana. ‘Makitayo kadi daydiay?’ insaludsodko. ‘Makitayo kadi?’ Kalpasanna nabigbig ti maysa kadagiti kakabsat a leon dayta. Nagriaw gapu iti buteng ken dagus a natalimudaw. Inkeddengmi ti aginana sadiay iti sumagmamano nga oras agingga a makapanaw ti leon iti kakaykaywan.”

Ni John Jason ken ti baketna, a ni Kay, a nangbusbos iti sumagmamano a paset ti 26 a tawen a panagserbida kas manangaywan iti distrito idiay Zambia, nasursuroda ti agbalin a naanus no maipasangoda kadagiti medio narigat a kasasaad. Kinuna ni John: “Nagmanehoak idi iti nasurok a 150 kilometro uray no nadadael ti mulye ti luganmi gapu ta awan ti reserbami a piesa ken awan ti lugar a mabalinmi nga umawagan maipaay iti tulong. Naminsan, naperdian ti luganmi. Gapu ta bimmara unay ti makinana, adda laeng maysa a banag a mabalinmi nga aramiden: Usarenmi amin a danum a binalonmi tapno bumaaw ti makina ken mangaramidkami iti sangatasa laengen a tsa. Addakami iti naiputputong a lugar, nadagaang, ken nabannogkamin. Nagtugawkami iti uneg ti lugan ken nagkararagkami ken ni Jehova maipaay iti tulong. Iti alas tres ti malem, adda napasungadanmi a lugan dagiti agtartarimaan iti kalsada. Dayta ti umuna a lugan a napasungadanmi iti dayta nga aldaw. Gapu ta nakitada ti parikutmi, kinunada a paguyodenda ti luganmi. Nakadanonkami iti pagtaengan dagiti kakabsat sakbay unay ti sardam.”

Panagsursuro nga Agtalek

Kadagiti kasta a kasasaad, dagus a nasursuro dagiti agdaldaliasat a manangaywan ti agtalek saan nga iti abilidad wenno material a sanikuada, no di ket kadagiti ad-adda a mapagpannurayan a gubuayan ti tulong​—ni Jehova a Dios ken ti Nakristianuan a panagkakabsat. (Heb. 13:5, 6) “Adda karit a naipasango kadakami kalpasan laeng ti tallo a lawas a panagtrabahomi iti distrito,” kuna ni Geoffrey Wheeler. “Addakami idin iti pagasambleaan ken nakasaganakamin iti programa iti ngudo ti lawas. Adda natawidko a kosinilia nga adda perdina. Nadagaang ken naangin daydi nga aldaw. Idi ginangtak ti kosinilia, gimmil-ayab ti apuy. Kalpasan ti sumagmamano a minuto, saanen a masebseban ti apuy. Nauram ti makinsango a pilid ti luganmi a Land Rover. Nagpaspas ti panagkayamkam ti apuy agingga a nauram ti intero a luganmi.”

Malaksid iti pannakauram ti luganda, adda pay parikut a nasken a daeranda. Kinuna ni Geoffrey: “Naikabil dagiti kawesmi iti nangisit a landok a kahon iti uneg ti Land Rover. Saanda a nauram ngem kimsenda! Immarayat dagiti kakabsat, a limmasatda iti sikigan ti lugan a saan unay a napigsa ti apuyna ken sinalbarda ti pagiddaanmi, maysa a bado, ken ti makiniliak. Anian a yamanmi ta alisto ti panagpampanunotda!” Napukaw dagiti sanikua da Geoffrey gapu iti nauram a luganda ken saanda pay a makasubli iti ili iti uneg ti dua a bulan. Kasano a nalasatanda dayta? Kinuna ni Geoffrey: “Adda kabsat a nangipabulod kaniak iti kurbata, ken nakabotaak a nangipaay iti palawag publiko. Nakalung-awkami, ket dagiti kakabsat inaramidda ti amin a kabaelanda a mangliwliwa iti agdadamo a manangaywan iti distritoda.”

Pagiddaan a Saan a Mauli Dagiti Uleg

Ti ayat ken pannakaseknan nga imparangarang dagiti kongregasion a ‘nangsurot iti dalan ti kinamanagpadagus’ ti nangpabileg kadagiti agdaldaliasat a manangaywan ken kadagiti assawada tapno agtultuloyda iti aktibidadda nga agkasapulan iti panagsakripisio. Maapresiar unay dagiti nawadwad a naayat a probision nga impaay dagiti kongregasion nupay agkasapulanda met iti material.​—Roma 12:13; Prov. 15:17.

Simple laeng dagiti pagdagusan dagiti agdaldaliasat a manangaywan ngem kanayon a naipaay dagita buyogen ti ayat. Ni Fred Kashimoto a nagserbi kas manangaywan iti sirkito iti rugrugi ti dekada 1980, malagipna ti isasangpetna iti rabii iti maysa a purok iti Makin-amianan a Probinsia ti Zambia. Isu ket sibabara nga inabrasa dagiti kakabsat. Apaman a nakastrekda amin iti bassit a balay, dagiti kakabsat imparabawda dagiti gargaretna iti dakkel a lamisaan a naaramid iti kayo nga agarup 1.5 metro ti kangatona. Idi rimmabiin, insaludsod ni Kabsat Kashimoto, “Sadino ti pagturogak?”

“Daydiay ti pagiddaam,” insungbat dagiti kakabsat sa intudoda ti lamisaan. Nalabit nangaramid dagiti kakabsat iti nataltalged a pagiddaan gapu ta nagadu ti uleg. Garami ti ap-ap ni Kabsat Kashimoto a naturog iti rabii.

Kadagiti away, masansan a mangisagut dagiti kakabsat kadagiti tarakenda. “Naminsan,” siiisem a kinuna ni Geoffrey Wheeler, “dagiti kakabsat inikkandakami iti manok. Inkabilmi dayta iti kayo a pagbatayan ti manok iti abay ti kasilias nga adda iti ruar ti balay sakbay a rumiwet. Ngem timmapuak ti manok ken natnag iti abut ti kasilias. Naaonmi dayta babaen ti gabion sa binugguan ni baketko iti napudot a danum nga adda sabonna ken inikkanna iti adu a pangdis-impekta. Linutomi dayta iti ngudo ti lawas, ket nagimas ti ramanna!”

Nagunggonaan met dagiti agassawa a Jason iti umasping a kinamanagparabur. “Namin-adu nga inikkandakami dagiti kakabsat iti sibibiag a manok,” kinuna ni John. “Adda awit-awitmi a nakakuribot nga upa bayat ti panagdaliasatmi iti intero a distrito a nakaitudinganmi. Saanmi a sidsidaen dayta gapu ta binigat nga agitlog. No agimpakekamin a mapan iti sabali a lugar, madlaw a kayat ti upa ti sumurot.”

Dagiti Pelikula

Sipud idi 1954, naaramid ti The New World Society in Action agraman ti sumagmamano a dadduma pay a pelikula tapno maipaganetget ti makaisuro a kampania. “Adu ti ginutugotna nga umagawa nga agserbi iti ministerio ken iti kongregasion,” kuna ti report ti sanga nga opisina iti daydi a tiempo. Kalpasan ti pannakabuyada iti pelikula, adda sumagmamano a nangipakat iti slogan bayat ti panangrakrakda iti pagasambleaan. Kastoy ti kunada: “Alistuantayo a rakraken ti pagasambleaan!” Iti umuna a tawen ti pannakairuarna, daytoy a pelikula ket nabuyan ti nasurok a 42,000, agraman dagiti opisial ti gobierno ken edukasion a nangapresiar iti dayta. Idi agangay, nasurok a maysa a milion a tattao idiay Zambia ti nakadamag iti maipapan kadagiti Saksi ni Jehova ken iti Nakristianuan nga organisasionda.

Malagip ni Wayne Johnson ti epektona. Kunana: “Adu a tattao manipud iti adayo a lugar ti nagdaliasat tapno mabuyada dagiti pelikula ken nagdakkel ti naaramidanna tapno maisuro kadakuada ti maipapan iti organisasion ni Jehova. Bayat ti programa, masansan a magagaran ken agtitipatda iti nabayag gapu iti ragsak.”

Adda panawen a bayat ti sesion iti rabii ti Sabado, maipabuya iti asamblea sirkito ti maysa kadagiti pelikula. Adda nagsayaat a kapadasan kadagiti kakaykaywan. Nabileg ti epekto ti kampania nupay adda dagiti sumagmamano nga eksena a saan a natarusan dagiti tattao a saan a pamiliar iti biag ti sadinoman. Iti maysa a pelikula, naipakita dagiti tattao a rumrummuar iti dalan iti uneg ti daga iti New York City. Adu ti nangipapan a panagungar ti iladladawan dayta! Nupay kasta, dagiti pelikula tinulonganna dagiti tattao a maaddaan iti naun-uneg nga apresasion kadagiti Saksi ni Jehova. Ngem nagbalbaliw ti panawen, ken gapu iti pumigpigsa a tarigagay dagiti tattao maipapan iti panagwaywayas ti nasion, adu a taga-Zambia ti bimmusor kadagiti kakabsat. Dagiti kongregasion ken dagiti agdaldaliasat a manangaywan naipasangoda kadagiti situasion nga agkasapulan iti dakdakkel a panagibtur.

Pannakibiang ti Politika

Idi Oktubre 24, 1964, impalubos ti Britania nga agwaywayasen ti Makin-amianan a Rhodesia isu a nagbalin dayta a Republic of Zambia. Bayat daytoy a panawen, nagkaro ti napolitikaan a riribuk. Ti neutral a takder dagiti Saksi ni Jehova ket impapanda kas panangsuporta iti Britania tapno agtultuloy ti panangkoloniana.

Malagip ni Lamp Chisenga ti panagdaliasatna iti daydi a tiempo iti lugar nga ayan ti Danaw Bangweulu. Planona ti agbangka a mapan kadagiti isla tapno sarungkaranna dagiti Saksi a mangngalap sadiay. Iti panagdaliasatna, naglugan nga umuna iti bus a mapan iti igid ti danaw. Idi dimsaag, nakiddaw nga ipakitana ti kardna iti partido politikal. Siempre, awan ti maipakitana. Innala dagiti buyot ti partido politikal ti portpoliona. Kalpasanna, adda maysa kadakuada a nakakita iti kahon a namarkaan iti “Watchtower.” Nagsultip iti nakapigpigsa ken impukkawna: “Watchtower! Watchtower!”

Gapu ta saanna a kayat ti riribuk, ti maysa nga opisial induronna ni Lamp nga agsubli iti bus, nga awit-awitna dagiti gargaretna. Nagaaripuno ti dakkel a bunggoy sa binatoda ti ridaw, dagiti pilid, ken tawa ti bus. Ti drayber pinatarayna ti lugan ken saan a nagsardeng agingga idiay Samfya, nga agarup 90 kilometro ti kaadayona. Bimmaaw ti situasion iti agpatnag. Kabigatanna, kalmadon ni Lamp ken naglugan iti bangka tapno agserbi kadagiti babassit a kongregasion iti aglikmut ti danaw.

“Babaen ti kasta unay a panagibtur,” intultuloy dagiti agdaldaliasat a manangaywan nga inrekomenda ti bagbagida kas ministro ti Dios. (2 Cor. 6:4) Ni Fanwell Chisenga, a ti sirkitona sakupenna ti maysa a lugar a kaabay ti Karayan Zambezi, kinunana, “Ti panagserbi kas manangaywan iti sirkito kalikagumanna ti amin-kararua a debosion ken panagsakripisio.” Ti panagdaliasat nga agturong kadagiti kongregasion iti daytoy a lugar ramanenna ti napaut a panagdaliasat iti karayan babaen ti daanen ken agubo a takuli a nalaka laeng nga alun-onen ti nauyong a hipopotamus. Ania ti nakatulong ken ni Fanwell tapno makapagtultuloy kas manangaywan iti sirkito? Bayat a siiisem a mangmingmingming iti retrato dagiti kameng ti kongregasion a nangkuyog kenkuana agingga iti igid ti karayan, binigbigna a maysa kadagiti nangpabileg kenkuana dagiti kakabsatna. Sipapasnek nga insaludsodna, “Sadino koma pay ti pakasarakak kadagiti kasta a nagraragsak a rupa iti daytoy nauyong a lubong?”

Panagtalinaed a Neutral

“Ti agsoldado, saan a maringgoran kadagiti pagsapulan daytoy a biag tapno mabalinna nga ay-ayuen daydiay nangilista kenkuana a soldado,” insurat ni apostol Pablo. (2 Tim. 2:4, PBS) Tapno makapagserbi ken makikooperarda a naan-anay iti Liderda a ni Jesu-Kristo, nasken a saan a makiraman dagiti Kristiano kadagiti napolitikaan ken narelihiosuan nga organisasion. Daytoy a takder ket nangyeg kadagiti karit ken “rigat” kadagiti pudno a Kristiano, a mayat nga agtalinaed a neutral kadagiti nailubongan nga aramid.​—Juan 15:19.

Bayat ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat, adu ti sidadamsak a nakabkabil gapu iti saanda a panangiparangarang iti “patriotismo.” “Nakitami dagiti lallakay nga impuruakda iti trak a kasla sinako a mais gapu iti panagkedkedda nga agsoldado,” kuna ni Benson Judge, a nagbalin a naregta nga agdaldaliasat a manangaywan idi agangay. “Nangngegmi a kinuna dagiti lallakay, ‘Tidzafera za Mulungu’ (Mataytayo maipaay iti Dios).”

Nupay saan pay laeng a nabautisaran iti daydi a tiempo, malagip ni Mukosiku Sinaali a bayat ti gubat masansan a tumaud ti isyu maipapan iti neutralidad. “Maikalikagum iti tunggal tao nga agkali ken agalada kadagiti ramut ti agkalatkat a mula a maawagan iti mambongo, a makapataud iti napateg a tutot. Maukisan ken mataltal dagiti ramut tapno makaaramid kadagiti lubid sa magalutan ken inton agangay maproseso kas kasukat ti goma a mausar iti panagaramid kadagiti botas dagiti soldado. Nagkedked dagiti Saksi nga agala kadagita a ramut gapu ta mausar dagita iti gubat. Kas resultana, nadusa dagiti kakabsat gapu ta saanda a nakikooperar. Naibilangda kas ‘napeggad a tattao.’”

Maysa ni Joseph Mulemwa a naibilang kas “napeggad.” Isu ket katutubo ti Makin-abagatan a Rhodesia ken nagnaed iti Makinlaud a Probinsia ti Makin-amianan a Rhodesia idi 1932. Adda dagiti nagkuna a ginuyugoyna dagiti tattao nga isardengdan ti agtalon ta ‘asidegen a dumteng ti Pagarian.’ Ti maysa a ministro a misionero a naggapu idiay Mavumbo a nanguy-uyaw ken ni Joseph indanon-danonna daytoy nga ulbod nga akusasion. Naaresto ni Joseph ken naposasan a kadua ti maysa nga agmauyong. Adda dagiti nangipagarup a ni Joseph ket kabilen ti lalaki. Nupay kasta, napagkalma ni Joseph ti agmauyong a lalaki. Idi nawayawayaan ni Joseph, intultuloyna ti nangasaba ken bimmisita kadagiti kongregasion. Nagtalinaed a matalek agingga iti ipapatayna idi ngalay ti dekada 1980.

Napabileg a Sumango Kadagiti Pakasuotan

Gapu iti nasionalismo ken tension kadagiti komunidad, nabutbuteng dagidiay saan a makiraman iti napolitikaan a proseso gapu ta saan nga ipalubos ti konsiensiada. Nupay nariribuk idi ti kasasaad ti pagilian, ti “Courageous Ministers” a Nasional nga Asamblea idi 1963 idiay Kitwe pinaneknekanna nga agraraira ti kappia ken panagkaykaysa kadagiti Saksi ni Jehova. Agarup 25,000 a delegado ti nangtagiragsak iti programa, a mabalinda ti agpili kadagiti uppat a lenguahe. Naglugan kadagiti trailer ken nagawit kadagiti tolda ti dadduma a timmabuno iti lima nga aldaw a programa. Nakallalagip ti palawag ni Milton Henschel a naipamaysa iti relasion dagiti Kristiano iti Estado. Kuna ni Frank Lewis: “Malagipko ti panangibagana kadakami a tulonganmi dagiti kakabsatmi a mangtarus iti isyu maipapan iti panagtalinaed a neutral. Anian a ragsakmi ta naintiempuan ti balakad a naawatmi gapu ta nadaeran ti kaaduan a kakabsat idiay Zambia dagiti nakaro a pannubok ken nagtalinaedda a matalek ken ni Jehova!”

Bayat ti dekada 1960, naipasango dagiti Saksi ni Jehova iti nasaknap ken naranggas a pannakaidadanes agraman ti pannakadadael dagiti sanikuada. Narpuog dagiti pagtaengan ken Kingdom Hall-da. Makomendaran ta nagtignay ti gobierno babaen ti panangibaludna kadagiti adu a tattao a nakiraman iti panangbutbuteng kadagiti Saksi. Idi nagbalinen a Republic of Zambia ti Makin-amianan a Rhodesia, ginundawayan dagiti Saksi ni Jehova ti probision maipapan kadagiti kangrunaan a kalintegan dagiti tattao a naaramid iti baro a konstitusion. Nupay kasta, saan nga am-ammo dagiti kakabsat a mabiiten a maidadanesda gapu iti patriotismo.

Dagiti Simbolo ti Pagilian

Kadagiti aldaw ti panangkolonia, nadusa dagiti annak dagiti Saksi ni Jehova gapu ta saanda a nagsaludo iti bandera ti United Kingdom a naglaon iti nasional a simbolo dagiti Briton. Maigapu dayta kadagiti narelihiosuan a rason. Nadusada pay gapu iti panagkedkedda nga agkanta iti kanta ti pagilian. Kalpasan ti panagapelar dagiti Saksi kadagiti agtuturay, binalbaliwan ti departamento ti edukasion ti panangmatmatna. Insuratna: “Bigbigen ken raemenmi ti panangmatmat ti [grupoyo] maipapan iti panagsaludo iti bandera, ken awan ti ubing a rumbeng a madusa iti aniaman a pamay-an gapu iti panagkedkedna nga agsaludo.” Ti baro a konstitusion ti republika impanamnamana dagiti napateg a wayawaya, agraman ti ad-adda a pannakaitandudo ti wayawaya ti konsiensia, opinion, ken relihion. Nupay kasta, kellaat a timmaud ti patriotismo gapu iti baro a bandera ken kanta ti pagilian. Napingpinget ti pannakaidagadag manen kadagiti eskuelaan ti inaldaw a panagsaludo iti bandera ken panangkanta iti kanta ti pagilian. Nupay nailaksid iti panagsaludo ken panagkanta ti dadduma nga agtutubo a Saksi, adu ti nakabkabil ken napapanaw pay ketdi iti eskuelaan.

Nangted iti namnama ti baro a paglintegan mainaig iti edukasion a naipaulog idi 1966. Karaman iti probision ti pannakaipalubos ti nagannak wenno ti agay-aywan nga agkiddaw a mailaksid ti ubing manipud kadagiti narelihiosuan a serbisio wenno aramid. Gapuna, adu nga ubbing a nasuspende wenno napapanaw ti napalubosan nga agsubli iti eskuelaan. Ngem di nagbayag kalpasanna, sililimed a ninayonanda dagiti regulasion iti paglintegan mainaig iti edukasion. Kunada a dagiti bandera ken kanta ti pagilian ket sekular a simbolo a mangitandudo iti panagbalin a nasungdo iti pagilian. Iti laksid ti pannakisarita dagiti kakabsat kadagiti agtuturay iti gobierno, idi ngudo ti 1966, nasurok a 3,000 nga ubbing ti napapanaw iti eskuelaan gapu iti panagbalinda a neutral.

Saan a Mapalubosan nga Ageskuela ni Feliya

Dimteng ti panawen tapno masubok ti kinalegal dayta nga addang. Adda napili a pangsubokan a kaso. Regular a tumabtabuno ni Feliya Kachasu iti Buyantanshi School idiay Copperbelt. Napapanaw iti eskuelaan nupay isu ket pagaammo kas mapagwadan nga estudiante. Malagip ni Frank Lewis no kasano a naidatag ti kaso iti korte: “Ni Mr. Richmond Smith ti nangidatag iti kaso. Saan a nalaka dayta yantangay maikontra dayta iti gobierno. Idi inlawlawag ni Feliya no apay a saan nga agsaludo iti bandera, nakombinsir ni Mr. Smith a mangidepensa iti kaso.”

Ni Dailes Musonda, nga estudiante idiay Lusaka iti dayta a tiempo, kunana: “Idi naidatag iti korte ti kaso ni Feliya, kasta unay ti panangnamnamami a nasayaat ti resultana. Nagdaliasat dagiti kakabsat manipud Mufulira tapno tumabuno kadagiti sesion ti korte. Naawiskami ken ni manangko. Malagipko ni Feliya nga adda iti korte, a nakakallugong iti puraw ken nakakawes iti napusyaw. Tallo nga aldaw a nadengngeg ti kaso. Adda pay laeng ti sumagmamano a misionero iti pagilian; da Kabsat Phillips ken Kabsat Fergusson immayda dimngeg iti kaso. Impagarupmi no makatulong ti kaaddada.”

Kinuna ti chief justice: “Iti kaso dagiti Saksi ni Jehova, awan ti aniaman a mangipasimudaag a saanda a raraemen ti kanta ti pagilian wenno ti bandera.” Nupay kasta, imbilinna a dagiti seremonia ket awan pakainaiganna iti relihion. Gapuna, nupay napasnek ni Feliya kadagiti patpatienna, saan a napalubosan a mailaksid kadagiti regulasion ti paglintegan mainaig iti edukasion. Patien ti chief justice a naikalikagum dagiti seremonia tapno masalakniban ti kinatalged ti pagilian. Ngem pulos a saanna nga inlawlawag no kasano a pagimbagan dagiti tattao ti pannakaipataw ti kasta a kalikagum iti maysa nga ubing. Saan a napalubosan nga ageskuela ni Feliya bayat a salsalimetmetanna dagiti Nakristianuan a patpatienna!

Kuna ni Dailes: “Nadismayakami unay. Gapuna, impabiangmi aminen ken ni Jehova dagiti bambanag.” Idi 1967, nagsardeng nga ageskuela da Dailes ken ti kabsatna a babai gapu ta kimmaro dagiti pakasuotan iti eskuelaan. Idi ngudo ti 1968, agarup 6,000 nga annak dagiti Saksi ni Jehova ti napapanaw iti eskuelaan.

Naingetan Dagiti Panagtataripnong iti Publiko

Inkalikagum ti Public Order Act of 1966 a masapul a maluktan dagiti amin a panagtataripnong iti publiko babaen ti panangkanta iti kanta ti pagilian. Gapuna, saan a praktikal ti mangangay kadagiti asamblea a mayaw-awis iti publiko. Nagtulnog dagiti kakabsat iti kalikagum ti gobierno babaen ti panangangayda kadagiti daddadakkel a taripnong kadagiti pribado a lugar, a masansan nga iti arubayan dagiti Kingdom Hall a naaladan iti pan-aw. Adu nga interesado ti nagusiuso gapu ta kayatda nga ammuen no ania ti mapaspasamak. Kas resultana, nagtultuloy nga immadu dagiti timmabuno isu nga idi 1967, agarup 120,025 ti nangrambak iti Panglaglagip iti ipapatay ni Kristo.

“Kabayatan daytoy a panawen, adda dagiti timmaud a naranggas nga ibubusor,” kuna ni Lamp Chisenga. “Idiay lugar ti Samfya, adda bunggoy dagiti managderraaw a nangdarup ken nangpapatay ken ni Kabsat Mabo a naitimpuyog iti Kongregasion ti Katansha. No dadduma, maraut dagiti kakabsat bayat ti panaggigimongda, ken adu a Kingdom Hall ti nauram. Nupay kasta, dagiti Saksi ket raraemen latta dagiti agtuturay, ken dadduma a bumusbusor ti naaresto ken nadusa.”

Ti Bukodda nga Eroplano!

Intultuloy dagiti bumusbusor ti mangaramid kadagiti ulbod nga akusasion maibusor kadagiti Saksi ni Jehova, nga ibagbagada a nabaknangda kano ken mangbuangayda iti sumaruno a gobierno. Maysa nga aldaw, ti sekretario ti agturturay a partido ket kellaat a simmangpet iti sanga nga opisina idiay Kitwe. Naammuan laeng dagiti kakabsat ti isasarungkarna gapu kadagiti adu a polis nga adda iti pagserkan. Nakapungtot bayat ti pannakisaritana kadagiti pannakabagi ti sanga. “Inikkandakayo iti pammalubos a mangibangon kadagitoy a patakder,” imbugkawna. Ania ti pangus-usaranyo kadagitoy? Dagitoy kadi ti opisina ti gobiernoyo?”

Adda dagiti agtuturay a nagtultuloy a namati kadagiti ulbod nga akusasion. Iti Makin-amianan a Laud a Probinsia ti Zambia, ginandat dagiti polis a dadaelen ti maysa a kombension babaen ti panangusarda iti tear gas (maipugsit a likido a mangpaapges iti mata). Nagtelegrama dagiti kakabsat iti sanga nga opisina. Adda bassit nga eroplano a kukua ti maysa a ganggannaet a mannalon, ken inluganna dagiti dadduma pay a pannakabagi ti sanga nga agturong idiay Kabompo tapno tumulongda a mangpakalma iti situasion ken tapno marisut dagiti di pagkikinnaawatan. Nakalkaldaang ta saan unay a nakatulong daytoy. Nagtultuloy latta ti atap dagiti dadduma nga agkunkuna itan nga adda kano bukod nga eroplano dagiti Saksi!

Iti pagkombensionan, siaannad a pinidut dagiti kakabsat dagiti nausar a tear gas. Kalpasanna, idi a dagiti pannakabagi ti sanga sinarungkaranda dagiti opisial ti gobierno tapno iyebkasda ti pakaseknanda, impakitada dagiti nausar a tear gas kas pammaneknek a napuersada. Nagdinamag dayta a pasamak ken inapresiarda ti kinakalma dagiti Saksi.

Panangilawlawag iti Takdertayo

Sipapartak a nagtultuloy ti panangikagumaanda a mamagbalin nga ilegal ti aktibidad dagiti Saksi ni Jehova. Kayat ti sanga nga ilawlawag ti neutral a takdertayo iti gobierno. Napili da Smart Phiri ken ni Jonas Manjoni a mangipaay iti presentasion iti imatang dagiti adu a ministro ti gobierno. Bayat ti presentasion, maysa a ministro ti nangbugkaw kadagiti kakabsat. “Kayatkayo nga ulod-uloden nga iruar ken kabilen!” kinunana. “Ammoyo kadi no ania ti inaramidyo? Innalayo dagiti kasayaatan nga umili, ken ania ti imbatiyo kadakami? Dagiti manangpapatay, mannakikamalala, ken mannanakaw!”

Dagus a simmungbat dagiti kakabsat: “Ngem kasta ti dadduma idi kadakuada! Mannanakaw, mannakikamalala, manangpapatayda, ngem gapu iti bileg ti Biblia, nagbalbaliw dagitoy a tattao ken nagbalinda a kasayaatan nga umili iti Zambia. Dayta ti gapuna nga agapelarkami kadakayo tapno palubosandakami a mangasaba a siwawayawaya.”​—1 Cor. 6:9-11.

Pannakaideporta ken Saan a Naan-anay a Pannakaiparit

Kas naammuantayon, napapanaw dagiti misionero iti pagilian. “Pulos a saanmi a malipatan ti Enero 1968,” kuna ni Frank Lewis. “Adda kabsat nga immawag tapno ibagana kadakami a kapampanaw laeng iti pagtaenganna ti maysa nga opisial ti imigrasion. Ti opisial ket nangted kano kenkuana kadagiti papeles ti pannakaideporta ken adda pito nga aldaw a pawaywayna a mangisardeng iti trabahona ken pumanaw iti Zambia. Di nagbayag, adda manen nagsinnaruno nga awag. Kamaudiananna, immawag ti maysa kadagiti kakabsat tapno ibagana a nadamagna a ti dakkel a patakder idiay Kitwe ti sumaruno a puntiriada.” Nabatad a dayta a nagdakes nga addang ket nairanta tapno madadael ti panagkaykaysa dagiti Saksi ken tapno bumaaw ti kinaregtada a mangasaba.

Iti simmaganad a tawen, impaulog ti presidente ti Preservation of Public Security Order, a namagbalin nga ilegal ti trabaho a panangasaba iti binalaybalay. Gapu iti kasta a panagbalbaliw, nasken a balbaliwan dagiti kakabsat ti pamay-an a panangitungpalda iti ministerioda, nga impangpangrunada ti di pormal a panangasaba. Nagbalin nga Our Monthly Letter ti Our Kingdom Ministry, ken napauluan iti “Our Internal Ministry” ti benneg a “Presenting the Good News.” Nakatulong daytoy tapno saan a makadlaw ti gobierno. Nabatad a saan a nagballigi ti gandat ti gobierno a manginget iti trabaho ken mangupay kadagiti kakabsat ta sigun iti report idi Abril 1971, agarup 48,000 ti kangatuan a bilang dagiti mayad-adalan iti Biblia.

Ni Clive Mountford, nga agnanaed itan idiay Inglatera, ket nakitimpuyog kadagiti adu a misionero. Malagipna: “Ti maysa a pamay-an tapno makakasabakami ket awisenmi dagiti tattao a makikalugan kadakami sa kalpasanna isarsaritami kadakuada ti kinapudno. Kanayon a mangikabilkami kadagiti magasin iti lugan tapno dagus a makita ti siasinoman nga iluganmi.”

Saan a naiparit dagiti saritaan maipapan iti Biblia. Nupay kasta, karaman kadagiti restriksion ti pananggun-od iti pammalubos sakbay a masarungkaran ti interesado a tao. No dadduma tapno saanda a maingetan, aramidenda ti “nainggayyeman” nga isasarungkar kadagiti pagtaengan dagiti kabagianda, dati a kaeskuelaan, katrabahuan, wenno dadduma pay. Bayat ti isasarungkarda, sitataktika nga iturongda ti saritaan kadagiti Nainkasuratan a bambanag. Yantangay adu ti kakabagianda, mabalinda a sarungkaran ti adu a di manamati a kabagianda ken miembro ti komunidad.

Idi 1975, impadamag ti sanga: “Adda sumagmamano a ribu nga agibumbunannag iti tay-ak a pulos a saan pay a nangasaba iti binalaybalay. Nupay kasta, adda dagiti naaramid a baro nga adalan, ken adda naipaay a dakkel a panangsaksi.” Nupay naingetan ti trabahoda a panagbalaybalay, inusar dagiti kakabsat ti dadduma pay a kita ti panangasaba. Kas pagarigan, adda maysa a kabsat a mangtagtaginayon iti rekord ti maysa a departamento ti gobierno. Karaman iti trabahona ti panangirekord kadagiti nagan ken detalye dagiti miembro iti publiko. Nangnangruna nga ipaayanna iti atension dagidiay addaan iti nagan a masarakan iti Biblia ken saludsodenna kadakuada no ania ti ammoda maipapan iti karakter iti Biblia nga addaan iti isu met laeng a nagan. Daytoy ti nangipaay iti adu a gundaway tapno makakasaba. Idi adda agina a napan iti departamentona, naammuan ti kabsat nga Eden ti nagan ti ubing. Idi napagsaludsodan no ammona ti kayat a sawen ti “Eden,” inaklon ti ina a saanna nga ammo. Ti kabsat inlawlawagna dayta iti apagbiit, nga impatuldona nga iti asidegen a masanguanan, ti daga ket agbalinton a kas iti orihinal a Paraiso idiay Eden. Naginteres ti babai ken intedna ti adresna. Naginteres met ni lakayna, ken inrugin ti pamiliana ti tumabuno kadagiti gimong. Idi agangay, nagpabautisaren ti dadduma a kameng ti pamiliana.

Adda met dagiti agibumbunannag a nanggundaway kadagiti sekular a trabahoda tapno mangasaba. Ni Royd, nga agtartrabaho iti pagminasan, ginundawayanna ti pangaldaw tapno saludsodenna no ania ti kapanunotan dagiti katrabahuanna maipapan kadagiti nadumaduma a teksto. “Siasino ti ammoyo a ‘dakkel a bato’ a nadakamat iti Mateo 16:18?” Wenno, “Siasino ti ‘bato a pakaitibkolan’ iti Roma 9:32?” Masansan nga aguummong ti adu a grupo dagiti minero tapno dumngegda iti pannakailawlawag dagiti Kasuratan. Gapu kadagitoy a di pormal a saritaan, adda sumagmamano a katrabahuan ni Royd a nagdedikar ken nagpabautisar.

Ti natibker a takder dagiti agtutubotayo iti eskuelaan ket nangipaay met kadagiti gundaway tapno mangngeg dagiti sabsabali ti kinapudno. Idi adda maysa a grupo dagiti ubbing a nagkedked a mangkanta kadagiti patriotiko a kanta, nakapungtot ti mannursuroda isu a binilinna ti klase nga agtakderda iti ruar. Kinuna ti maysa kadagiti ubbing: “Impagarup ti mannursuro a saanmi nga ammo ti agkanta uray kadagiti mismo a narelihiosuan a kantami. Kasla ginundawayanna dayta tapno umsiennakami. Kinunana nga aggugrupokami sigun iti relihionmi. Nabilin ti tunggal grupo a mangkanta iti maysa wenno dua kadagiti kanta ti relihionda. Idi adda dua a grupo a saan a nakalagip iti aniaman a kanta, dakami ti nangiturongan ti mannursuro iti atensionna. Kinantami nga umuna ti ‘Daytoyen ti Aldaw ni Jehova!’ Kasla nagpintas ti panagkantami ta dagiti pumurok a lumablabas iti eskuelaan nagsardengda tapno dumngeg. Insarunomi a kinanta ti ‘Nagarin a Mismo ni Jehova!’ Nagpalakpak ti amin agraman ti mannursuro. Nagsublikami iti klase. Adu a kaklasemi ti natignay nga agsaludsod no sadino ti nakasursuruanmi kadagita a nagpipintas a kanta, ken adda sumagmamano kadakuada a kimmuyog kadakami iti gimong, ken nagbalinda nga aktibo a Saksi idi agangay.”

“Dagidiay Agibatbati Kadagiti Libro”

Agingga iti daytoy a panawen, pinaneknekan dagiti kakabsat a ‘naannadda kas kadagiti serpiente ket kaskasdi a nasingpetda kas kadagiti kalapati.’ (Mat. 10:16) Gapu kadagiti naidumduma a literaturada ken ti naganetget a panangusarda kadagiti katulongan iti panagadal, naawagan dagiti Saksi ni Jehova kas Abaponya Ifitabo. Kayatna a sawen, “Dagidiay Agibatbati (wenno, Agipapaima) Kadagiti Libro.” Iti laksid ti panangikagumaan dagiti bumusbusor a mangpasardeng kadagiti kakabsat, sipipinget a nagtultuloy ti trabaho a panangikasaba iti Pagarian. Nupay nagpaut iti sumagmamano a tawen ti sagpaminsan ken naranggas nga ibubusor, idi rugrugi ti dekada 1980, bimmaaw ti ibubusor.

Agarup 90,000 ti nabautisaran kabayatan ti 25 a tawen kalpasan ti independensia ti pagilian. Ngem agarup 42,000 laeng ti ngimmatuan ti bilang dagiti aktibo nga agibumbunannag. Ania ti makagapu? Pudno, adda dagiti natay, ken adda met dagidiay immakar iti sabali a lugar. “Nupay kasta, maysa met a rason ti panagbuteng iti tao,” kuna ni Neldie, a nagserbi iti sanga nga opisina bayat dayta a panawen. Adu ti saan a regular wenno saan nga aktibo iti ministerio. Maysa pay, ti independensia nangyeg iti panagbalbaliw. Adda panagkasapulan kadagiti trabahador para kadagiti saad iti panangimanehar ken panangaywan iti negosio, a dati a nairanta kadagiti ganggannaet a trabahador. Gapu kadagiti oportunidad para iti panagpabalay, trabaho, ken edukasion, adu a pamilia ti nangipamaysa kadagiti namaterialan a bambanag imbes a kadagiti naespirituan.

Kaskasdi, rimmang-ay ti trabaho. Insurat ni masirib nga Ari Solomon: “Iti bigat imulam ti bin-im ket agingga iti rabii saanmo a paginanaen ta imam; ta saanmo nga ammo no sadino nga agballiginto daytoy, no ditoy wenno sadiay, wenno no isuda a dua agpadadanto a naimbag.” (Ecl. 11:6) Inkagumaan dagiti kakabsat ti mangimula kadagiti bin-i ti kinapudno nga agtubonto inton nasaysayaaten dagiti kasasaad. Gapu kadagiti agtultuloy a panagrang-ay idi 1976, masapul ti gumatang iti baro a trak ta umad-adu dagiti maipatpatulod a literatura. Idi 1982, nangrugi ti trabaho babaen ti panangibangon kadagiti baro a pasilidad ti pagimprentaan a sumagmamano a kilometro ti kaadayona manipud iti Bethel. Dagiti kasta a praktikal nga idudur-as ti mangisaad iti pamuon para iti panagrang-ay iti masanguanan.

Tagtagiragsaken ti sumagmamano a pagilian idiay makintengnga nga Africa ti kappia ken wayawaya manipud iti panagdadangadang dagiti umili idiay Zambia. Ita ta nakasaysayaaten dagiti kasasaad tapno ‘ideklara ti naimbag a damag ti naimbag a bambanag,’ dagiti “rigat” a napasaranda idi ti manggutugot kadagiti matalek tapno agtalinaedda nga okupado nga ‘agurnong iti bunga a maipaay iti agnanayon a biag.’​—Roma 10:15; 2 Cor. 6:4; Juan 4:36.

Pannakapalawa ti Sanga

Idi dekada 1930, nangabang da Llewelyn Phillips ken dagiti katrabahuanna iti maysa a patakder nga adda dua a kuartona idiay Lusaka. Inasikasoda sadiay dagiti annongenda. Saan a makapapati ti kaaduan nga iti agdama, addan ti 110 ektaria a nakaipatakderan ti Bethel complex, a pagnanaedan ti nasurok a 250 a boluntario. Dagitoy a kakabsat ti tumultulong a mangasikaso kadagiti naespirituan a kasapulan ti nasurok a 125,000 nga agibumbunannag ken payunir. Usigentayo iti apagbiit no kasano a napasamak daytoy a panagrang-ay.

Kas iti naammuantayon, idi 1936 nagbalbaliw ti kababalin dagiti agtuturay ken impalubosda ti pannakaipasdek ti pagipempenan iti literatura idiay Lusaka. Gapu iti panagrang-ay ti trabaho, nasken nga umakarda iti dakdakkel a patakder. Adda nagatang a maysa a balay nga asideg iti estasion dagiti polis. “Addaan daytoy iti dua a kuarto,” kuna ni Jonas Manjoni. “Nausar ti siled a panganan kas Service Department, ken ti balkon, kas Shipping Department.” Idi 1951, nagbakasion ni Jonas iti dua a lawas manipud iti sekular a panggedanna tapno agserbi idiay Bethel, ket idi agangay, nagbalin a permanente a kameng ti Bethel. “Nakaur-urnos dagiti bambanag ken nakaragragsakkami,” kinunana. “Nakipagtrabahoak ken ni Kabsat Phillips idiay Shipping Department, nga inasikasomi dagiti suskripsion ken nagikabilkami iti selio kadagiti rolio dagiti magasin. Makaparagsak ta ammomi nga agserserbikami kadagiti kakabsat.” Di nagbayag, ni Harry Arnott kinaduaanna ni Llewelyn Phillips, ken nagtrabahoda a kadua dagiti lumugar a kakabsat kas kada Job Sichela, Andrew John Mulabaka, John Mutale, Potipher Kachepa, ken Morton Chisulo.

Gapu ta rumangrang-ay ti industria a panagminas idiay Zambia ken pumarpartak ti pannakaibangon dagiti imprastraktura ken umad-adu ti tattao a naggapu iti amin a paset ti pagilian a mapmapan iti rehion a pagminasan, ad-adda a naipamaysa ti atension idiay Copperbelt imbes nga idiay Lusaka. Inrekomenda ni Ian Fergusson ti pannakagatang ti sanikua iti ili a pagminasan, ket idi 1954 nayakar ti sanga nga opisina idiay King George Avenue, Luanshya. Ngem di nagbayag, saanen nga umdas dagitoy a sanikua a pakaasikasuan ti napartak ti panagrang-ayna a tay-ak, a dimmanonen iti kaaduan a paset ti Makindaya nga Africa. Bayat ti ibibisitana iti “Awake Ministers” nga Asamblea Distrito idi 1959, ni Nathan Knorr, a naggapu iti sangalubongan a hedkuarter, sinarungkaranna dagiti lugar a mabalin a pakaibangonan ti baro a sanga ken nangted iti pammalubos para iti panagibangon. Malagip ni Geoffrey Wheeler, “Kaduak da Frank Lewis ken Eugene Kinaschuk a nakisarita iti maysa nga arkitekto tapno ikkanna iti mohon ti baro a lokasion a pakaipatakderan ti baro a Bethel.” Idi Pebrero 3, 1962, naidedikar ken ni Jehova ti baro a sanga nga opisina nga addaan ti pasdek a pagtaengan, pagimprentaan, ken Kingdom Hall. Iti ngudo ti programa maipaay iti pannakaidedikar dagiti pasilidad, ni Harry Arnott, nga agserserbi iti sanga iti daydi a tiempo, impaganetgetna ti napatpateg a naespirituan a panagibangon. Nasken nga igaed ti tunggal maysa ti agtrabaho, nga usarenna dagiti kualidad ti pammati, namnama, ken ayat.

Di nagbayag, saanen nga imdas dagitoy a pasilidad ta immadu ti bilang dagiti agibumbunannag iti Pagarian. Iti simmaganad a sangapulo a tawen, immabut iti dandani 57,000 ti dati a 30,129 a bilang dagiti agibumbunannag. “Imparegta ni Kabsat Knorr a sukatanmi iti dakdakkel ti pagimprentaanmi,” kuna ni Ian Fergusson. “Sinarungkarak ti sanga idiay Elandsfontein, South Africa, tapno makiumanak kadagiti kakabsat. Di nagbayag, ti pagimprentaan sadiay ket naibiahe babaen ti eroplano nga agturong idiay Kitwe.”

Malaksid kadagiti literatura ken magasin, nayimprenta met idiay Kitwe ti binulan a ruar Ti Ministeriotayo iti Pagarian a maiwaras idiay Kenya ken iti dadduma pay a teritoria ti Makindaya nga Africa. Di nagbayag, nasken a mayakaren ti pagimprentaan gapu ta naileten ti pasilidad. Idi nagkedked ti konsilio ti siudad a mangipausar iti bakante a lote, adda kabsat a nangitukon iti lotena. Nakompleto ti pannakaibangon ti pasdek idi 1984. Iti uneg ti tallo a dekada, nagserbi ti Kitwe kas ti naespirituan a sentro ti trabaho a panangasaba idiay Zambia.

Bayat dagiti narikut a tawtawen kalpasan ti pannakaideporta dagiti misionero, immadu ti bilang dagiti agtartrabaho iti sanga nga opisina nga uray la adda 14 a kameng ti pamilia a Bethel a nakipagnaed kadagiti pamiliada iti ruar ti Bethel. Nasken dagiti panagbalbaliw tapno maasikaso a naimbag ti agur-uray a trabaho. Kabayatanna, adda dua a balay a nagatang ken adda met naabangan, isu nga immadu ti bilang ti pamilia. Ngem nabatad nga adda panagkasapulan kadagiti baro a pasilidad. Makaparagsak ta mabiiten a mapasamak ti dakkel a panagbalbaliw. Idi 1986, naibaon dagiti kakabsat nga agnanaed kadagiti sentro a mangbirok iti lote a pakaipatakderan ti baro a sanga. Adda nagun-odan a 110 ektaria a talon nga agarup 15 kilometro ti kaadayona manipud iti laud ti kabesera. Nagsayaat daytoy a lokasion yantangay narabaw laeng ti ubbogna. “Iti panagkunak, ni Jehova ti nangiturong kadakami iti daytoy nagpintas a lokasion,” kuna ni Dayrell Sharp.”

Dedikasion ken Irarang-ay

Idi Sabado, Abril 24, 1993, nagtataripnong ti ginasut a nabayagen nga agserserbi ken ni Jehova para iti pannakaidedikar dagiti baro a pasilidad. Karaman kadagiti 4,000 a lumugar a kakabsat dagiti nasurok a 160 a sangaili manipud kadagiti nadumaduma a nasion, agraman dagiti misionero a pimmanaw idiay Zambia agarup 20 a tawenen ti napalabas. Ni Theodore Jaracz ti maysa kadagiti dua a miembro ti Bagi a Manarawidwid a timmabuno. Inlawlawagna ti tema a “Panangirekomenda iti Bagbagitayo kas Ministro ti Dios.” Impalagipna kadagidiay simamatalek a nagserbi iti adun a tawen a no saanda a nakapagibtur, saan koma a kasapulan ti mangipatakder iti baro a Bethel. Iti panangtukoyna kadagiti sasao ni Pablo para kadagiti taga-Corinto, impaganetgetna a ti pudno a ministro patpatanorenna dagiti bunga ti espiritu, a tumulong iti maysa a mangandur kadagiti rigat, suot, ken pannakaidadanes. “Inrekomendayo ti bagbagiyo kas ministro ti Dios,” kinunana. “Binangontayo daytoy baro a sanga gapu iti pannakapalawa ti trabaho.”

Idi 2004, nairingpas ti baro nga uppat ti kadsaaranna a pasdek a pagtaengan nga addaan iti 32 a kuarto. Napalawa ti agarup 1,000 metro kuadrado a pagimprentaan tapno makalaon iti 47 nga opisina para iti panagipatarus ken adda dagiti nainayon a kuarto a pakaipempenan dagiti rekord, conference room, ken libraria.

Iti laksid dagiti rigat iti ekonomia ken dagiti dadduma pay a pakarigatan, bimmaknang dagiti Saksi ni Jehova idiay Zambia no iti panagserbida iti Dios, ken imbilangda a pribilehio ti panangiranud kadagiti naespirituan a kinabaknangda kadagiti sabsabali.​—2 Cor. 6:10.

Panangirekomenda iti Kinapudno Kadagiti Amin

Nakapatpateg ti pamilia para kadagiti taga-Zambia. Gapuna, iti uneg ti adun a tawen, daytoy ti nangted iti gundaway tapno adu ti mapadakkel iti dalan ti kinapudno. Adda tradisional a pagsasao iti Makinlaud a Probinsia ti Zambia. Kunana: “Ti baka saan a madagsenan iti sarana.” Iti sabali a pannao, saan a maibilang a dadagsen ti panangasikaso iti pamilia. Binigbig dagiti Kristiano a nagannak nga adda sungsungbatanda iti Dios ken nagbalinda a nasayaat a pagwadan kadagiti annakda, nga inrekomendada ti Nakristianuan a ministerio babaen ti sao ken aramid. Ita, adu a nareregta a Saksi ket annak dagiti kasta a nasungdo.​—Sal. 128:1-4.

Maragsakan dagiti Saksi ni Jehova idiay Zambia gapu kadagiti napagballigianda babaen ti kinaanus ken tulong ni Jehova. (2 Ped. 3:14, 15) Kadagiti nagkauna nga al-aldaw, dagiti “napudno,” naibatay iti Biblia a patpatien ti timmulong kadakuada nga agibtur bayat ti panawen ti panagduadua. Ti aktibo nga “ayat a saan nga aginsisingpet” ti nagtultuloy a singgalut dagiti tattao manipud kadagiti nagduduma a tribu ken kanayon a nangyeg iti naespirituan nga irarang-ay a saanen a kasapulan pay nga agsagabada. Babaen “kadagiti igam ti kinalinteg” tapno mangidepensa ken mangisuro buyogen ti “kinamanangngaasi,” naluktanda ti pampanunot dagiti adu, agraman dagidiay agtuturay, a masansan nga agresulta iti “nasayaat a damag.” Ita, addan ti nasurok a 2,100 a kongregasion a sititibker a naipasdek “babaen ti pannakaammo” bayat a tumultulong dagiti makabael a nagturpos iti Ministerial Training School a mangipaay iti kasapulan a panangiwanwan. Uray maipasangoda manen kadagiti daddadakkel a “pakarigatan,” makapagtalek dagiti Saksi ni Jehova nga ‘agnanayon nga agragrag-oda’ bayat ti panagtataripnongda.​—2 Cor. 6:4-10.

Bayat ti 1940 a tawen serbisio, agarup 5,000 ti nangipangag iti bilin ni Jesus a rambakan ti ipapatayna. Kayatna a sawen, adda 1 a nangipangag iti tunggal 200 a populasion. Kadagiti kallabes a tawen, nasurok a kagudua a milion​—kinapudnona 569,891 idi 2005​—ti nangidaydayaw ken ni Jehova iti dayta a naisangsangayan a rabii. (Luc. 22:19) Agarup 1 iti tunggal 20 a tao ti timmabuno. Apay a dagiti adipen ni Jehova ket naballigi ti panagtataripnongda iti Memorial? Maigapu dayta ken ni Jehova a Dios, daydiay mangipapaay iti naespirituan nga irarang-ay.​—1 Cor. 3:7.

Nupay kasta, inaramid dagiti Saksi ni Jehova idiay Zambia ti pasetda. “Saankami a nagbain a nangisarsarita iti naimbag a damag; pribilehio dayta para kadakami,” kuna ti maysa a miembro ti Branch Committee. Nabatad kadagiti bumisbisita a determinado dagiti Saksi ni Jehova a mangitungpal iti ministerioda buyogen ti panagraem. Di ngarud pakasdaawan nga adda agarup 1 nga agibumbunannag iti tunggal 90 a populasion! Kaskasdi, adu pay ti trabaho nga aramiden.

“Ti nagan ni Jehova ket napigsa a torre. Iti dayta nga agtaray ti nalinteg ket maipaayan iti salaknib.” (Prov. 18:10) Adda pay laeng ti naganat a panagkasapulan maipaay kadagidiay siuumiso nga agannayas nga agkamang iti dasig ni Jehova itan. Ti agarup 200,000 a madama a mayad-adalan iti Biblia iti tunggal bulan idiay Zambia ket makatulong tapno ad-adunto pay ti mangidedikar iti biagda ken ni Jehova ken agbalin a naregta a ministro. Adda panggapuan ti nasurok a 125,000 nga aktibo a Saksi idiay Zambia a mangirekomenda iti dayta a kurso.

[Kahon iti panid 168]

Maipapan iti Zambia

Pagilian: Patad, napalikmutan kadagiti dadduma pay a pagilian ken awan ti bukodna a sangladan, ken adu ti kaykayona. Masarakan ti Zambia iti patad a tapaw ti bantay nga agarup 1,200 metro ti kangatona manipud iti patar ti baybay. Ti Karayan Zambezi ti pagbeddengan iti abagatan.

Umili: Nakaadal ti kaaduan a taga-Zambia ken kunkunada a Kristianoda. Kadagiti away, agnanaed dagiti tattao kadagiti pan-aw ti atepna a balay ken agmulmulada iti pagtaraon kadagiti arubayanda.

Lenguahe: Ingles ti opisial a lenguahe, nupay adda maus-usar a nasurok a 70 a katutubo a pagsasao.

Pagbiagan: Ti kaaduan a pagsapulan ramanenna ti panagminas ken panagproseso iti gambang. Ti mais, bukakaw, pagay, ken mani ket karaman kadagiti produkto ti agrikultura.

Taraon: Nalatak ti mais. Maysa kadagiti paboritoda a taraon ket ti nshima wenno pinablad a mais.

Klima: Gapu ta nangato ti ayan ti pagilian, saan unay a napudot ti klima kas iti ipagarup ti maysa para iti pagilian iti makin-abagatan a sentro ti Africa. Sagpaminsan nga adda tikag.

[Kahon/Ladawan iti panid 173-175]

Naibaludak iti 17 a Bulan ken Nasapsaplitak iti 24 a Daras

Kosamu Mwanza

Nayanak: 1886

Nabautisaran: 1918

Ababa a Pakasaritaanna: Inibturanna ti pannakaidadanes ken dagiti sinankakabsat. Simamatalek a nagserbi kas payunir ken panglakayen agingga a naturposna ti biagna ditoy daga idi 1989.

Nagpasalistaak kas soldado ken nagserbiak kas katulongan iti ospital idiay Northern Rhodesia Regiment idi rugrugi ti umuna a gubat sangalubongan. Idi Disiembre 1917 bayat a nakabakasionak, adda naam-ammok a dua a lallaki manipud iti Makin-abagatan a Rhodesia a naitimpuyog kadagiti Estudiante ti Biblia. Inikkandak iti innem a tomo ti Studies in the Scriptures. Sigagagar a binasak ti impormasion a linaon dagitoy a libro iti uneg ti tallo nga aldaw. Saanakon a nagsubli iti paggugubatan.

Nagrigat ti makikomunikar iti sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova. Siak ken dagiti kakabsat a kaduak, nagtrabahokami nga awan ti nangiwanwan kadakami. Napankami kadagiti pinuronpurok, nagawiskami kadagiti tattao, nagpalawagkami, ken sinungbatanmi dagiti saludsod dagiti agdengdengngeg. Di nagbayag, nangpilikami iti pagtataripnonganmi a lugar a maawagan iti Galilee iti amianan a deppaar ti pagilian. Inawismi sadiay dagiti interesado a tattao tapno dumngegda iti pannakailawlawag ti Biblia. Nadutokanak a mangimaton kadagiti bambanag. Nakalkaldaang ta adu ti nagbalin a sinankakabsat a nangisaknap iti pannakariro.

Sigagagarkami a nangasaba ket dagiti panagreggetmi inawisna ti atension dagiti relihioso a tattao a kinaskasabaan dagiti misionero a Katoliko ken Protestante iti dayta a lugar. Intultuloymi ti nangangay kadagiti dadakkel a gimong, ken nalagipko nga idi Enero 1919, agarup 600 ti nagtataripnong kadagiti turod nga asideg idiay Isoka. Gapu ta saanda nga ammo ti motibomi, simmangpet dagiti polis ken soldado sa dinadaelda dagiti Biblia ken libromi, ken inarestoda ti adu kadakami. Sumagmamano ti naibalud idiay asideg ti Kasama, adda met dagiti naibalud idiay Mbala, ken ti dadduma idiay Livingstone nga adayo a siudad iti abagatan. Adda dagidiay nasentensiaan iti tallo a tawen a pannakaibalud. Naibaludak iti 17 a bulan ken nasapsaplitak iti patong iti 24 a daras.

Apaman a nawayawayaanak, nagsubliak iti nakayanakak a purok ken intultuloyko ti nangasaba. Di nagbayag, naaresto ken naibaludak manen kalpasan ti nakarkaro pay a pannakasapsaplitko. Nagtultuloy ti ibubusor. Inkeddeng ti hepe iti purok a papanawen dagiti kakabsat. Immakarkami amin iti sabali a purok, a sadiay a pinasangbaynakami ti hepe iti dayta a purok. Nagnaedkami sadiay. Babaen ti pammalubosna, nangbuangaykami iti bukodmi a purok nga inawaganmi iti Nazareth. Napalubosankami nga agnaed sadiay no la ket ta saankami a mangriribuk. Naay-ayo ti hepe iti kababalinmi.

Idi ngudo ti 1924, nagsubliak idiay amianan ti Isoka. Adda timmulong kaniak sadiay a maysa a mannakipagrikna a komisioner iti distrito tapno ad-adda a matarusak ti Ingles. Kabayatanna, adda dagiti timpuar nga agkunkuna a lider ti relihion, a nangisuro kadagiti ballikug a bambanag ken inallilawda ti adu. Nupay kasta, intultuloymi ti nagtataripnong a sililimed kadagiti pribado a pagtaengan. Kalpasan ti sumagmamano a tawen, adda naawatko nga awis a mapan idiay Lusaka tapno maam-ammok ni Llewelyn Phillips, a nangdutok kaniak a sumarungkar kadagiti kongregasion iti beddeng a nagbaetan ti Zambia ken Tanzania. Nakadanonak agingga iti Mbeya idiay Tanzania, a nangpabpabileg kadagiti kakabsat. Agsubliak iti kongregasionko kalpasan ti ibibisitak iti tunggal sirkito. Kastoy ti inar-aramidko agingga idi dekada 1940 idi adda dagiti nadutokanen a manangaywan iti sirkito.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 184-186]

Panangtulong Kadagiti Kabangibang a Pagilian iti Amianan

Idi 1948, ti kabbuangay a sanga idiay Makin-amianan a Rhodesia inwanwanna ti trabaho a panangikasaba iti Pagarian iti kaaduan a paset ti maaw-awagan a British East Africa. Iti dayta a tiempo, adda sumagmamano nga agibumbunannag nga agnanaed kadagiti kabambantayan dagiti pagilian a kabangibang ti Zambia iti amianan. Gapu ta nainget ti panangiparit dagiti autoridad iti iseserrek dagiti ganggannaet a misionero, siasino ti tumulong kadagiti napakumbaba a tattao a mayat a mangammo iti kinapudno?

Idi nagboluntario ni Happy Chisenga nga agserbi kas regular pioneer idiay Makintengnga a Probinsia ti Zambia, naragsakan ta nakaawat iti awis nga agserbi iti naiputputong a teritoria idiay asideg ti Njombe, Tanzania. “Idi nabasami ken ni baketko ti sao a ‘naiputputong,’ impagarupmi no makipagtrabahokami kadagiti agibumbunannag iti dayta a nasulinek a lugar. Di nagbayag, naammuanmi a dakami gayam ti damo a mangasaba iti dayta a lugar. Naginteres dagiti tattao idi impakitami iti mismo a Bibliada ti nagan ni Jehova ken dagiti sasao a kas iti Armagedon. Idi agangay, binirngasanda ni baketko iti Armagedon ken Jehova met kaniak. Kalpasanna, idi immakarkamin idiay Arusha, adda naipasdekmin a grupo dagiti agibumbunannag.”

Idi 1957, naibaon ni William Lamp Chisenga nga agserbi kas special pioneer kadagiti kabambantayan iti aglikmut ti Mbeya, Tanzania. “Nakadanonak sadiay idi Nobiembre, a kaduak ti asawak a ni Mary ken ti dua nga annakmi. Imyankami iti estasion ti bus ta napunnon dagiti hotel. Nupay nalamiis ken agtudtudo iti daydi a rabii, segseggaanmi no kasano ti panangimaniobra ni Jehova kadagiti bambanag. Kabigatanna, imbatik ti pamiliak iti estasion tapno agbirokak iti pagdagusanmi. Diak ammo no sadino ti papanak, ngem nangitugotak kadagiti kopia Ti Pagwanawanan. Idi nakadanonak iti post office, nakaipaimaakon iti sumagmamano a magasin ken naam-ammok ti lalaki nga agnagan iti Johnson. ‘Naggapuam ken sadino ti papanam?’ insaludsodna kaniak. Imbagak kenkuana nga addaak sadiay tapno ikasabak ti naimbag a damag. Idi naammuanna a maysaak kadagiti Saksi ni Jehova, imbagana nga isu ket dati a taga-Lundazi, idiay Makindaya a Probinsia ti Zambia. Kinunana nga isu ket bautisado a Saksi ngem saan nga aktibo itan. Napagnumuanmi nga ipan ti pamiliak ken dagiti sanikuami iti pagtaenganda. Di nagbayag, rimmegta manen da Johnson ken ni baketna ken tinulongandakami nga agsursuro iti Swahili. Idi agangay, nagsubli idiay Zambia ken nagbalin nga aktibo a manangikasaba iti naimbag a damag. Daytoy a kapadasan ti nangisuro kaniak a pulos a saanko a tagtagibassiten ti abilidad ni Jehova a mangtulong kadakami, ken pulos a diak itungtungkua dagiti oportunidad a tumulong kadagiti sabsabali.”

Gapu iti panagserbi ni Bernard Musinga iti amin a tiempo, isu ket nakadanon kadagiti dadakkel a pagilian a kas iti Uganda, Kenya, ken Ethiopia. Inkuyogna ti asawana a ni Pauline ken dagiti annakda. Maipapan iti ibibisitana idiay Seychelles, insalaysay ni Bernard: “Idi 1976, naibaonak a sumarungkar iti maysa a grupo idiay nagpintas a Praslin Island. Napeklan a Katoliko dagiti tattao sadiay, ken adda dagiti timmaud a di pagkikinnaawatan. Kas pagarigan, nagkedked ti anak a lalaki ti maysa a kabbaro nga agibumbunannag a mangusar iti plus sign iti asignaturana a matematika gapu ta impagarupna a krus dayta ket kunana a saan a mamati iti krus. Gapuna, dagiti panguluen ti relihion inakusaranda dagiti Saksi ni Jehova a saanda kano a palubosan dagiti annakda nga agadal iti matematika. Iti pannakimitingmi iti pannakabagi ti departamento ti edukasion, siraraem nga inlawlawagmi dagiti patpatienmi ken narisut dayta a di pagkinnaawatan. Ti naingayyeman a pannakisaritami iti pannakabagi ti departamento ti edukasion ti nangilukat iti gundaway tapno makastrek dagiti misionero iti pagilian.”

[Ladawan]

Ni Happy Mwaba Chisenga

[Ladawan]

Ni William Lamp Chisenga

[Ladawan]

Da Bernard ken Pauline Musinga

[Kahon/Ladawan iti panid 191, 192]

“Daddadaelem ti Masakbayam!”

Mukosiku Sinaali

Nayanak: 1928

Nabautisaran: 1951

Ababa a Pakasaritaanna: Nagturpos iti Gilead ken dati a managipatarus. Agserserbi ita kas panglakayen iti kongregasion.

Idi aldaw ti pannakabautisarko, kinasaritanak ti misionero a ni Harry Arnott. Adda panagkasapulan para kadagiti managipatarus iti Silozi. “Kayatmo kadi ti tumulong?” insaludsodna. Di nagbayag, nakaawatak iti surat ti pannakadutok ken ti kopia ti magasin a Pagwanawanan. Sigagagar a rinugiak ti nagtrabaho iti dayta a rabii. Nagrigat ti trabaho nga agipatarus ta agkalikagum daytoy iti atiddog nga oras a panagsurat babaen ti daan a pluma. Awan ti diksionario a Silozi. Agtrabahoak iti post office iti aldaw ken agtrabahoak kas managipatarus iti rabii. No dadduma, makaawatak iti palagip manipud iti sanga nga opisina: “Pangngaasim ta ibusonmo a dagus ti impatarusmo.” Masansan nga utobek, ‘Apay a diak makapagserbi iti amin a tiempo?’ Idi agangay, nagikkatak iti post office. Nupay agtalek kaniak dagiti autoridad, pinagduaduaanda ti panagikkatko. Nagtakawak kadi kadagiti pondo? Nangibaon ti post office iti dua nga inspektor a taga-Europa tapno sukimatenda. Awan ti nakitada a parikut sigun iti naan-anay a panagsukimatda. Saanda a maawatan no apay nga agikkatak. Indiaya dagiti amok ti nangatngato a saad no agtalinaedak, ket idi nagkedkedak, kinunada: “Daddadaelem ti masakbayam!”

Saan a pudno dayta. Idi 1960, naawisak iti Bethel. Di nagbayag kalpasanna, naawisak a tumabuno iti Gilead School. Nagdanagak. Idi damok ti aglugan iti eroplano​—a mapan idiay Paris, kalpasanna idiay Amsterdam, sa idiay New York​—pampanunotek idi, ‘Kastoy ngata ti rikna dagiti napulotan no mapanda idiay langit?’ Natukay ti pusok iti naayat a panangabrasada kaniak iti sangalubongan a hedkuarter​—napakumbaba dagiti kakabsat ken saanda a manangidumduma. Natudinganak nga agsubli idiay Zambia, a sadiay nga intultuloyko ti timmulong nga agipatarus.

[Kahon/Ladawan iti panid 194]

Naparpartak Ngem Kadagiti Agila

Baldado ken saan a makapagna ni Katuku Nkobongo. Maysa a Domingo bayat ti ibibisita ti manangaywan iti sirkito, nagdinamag a darupen dagiti rebelde ti purok a pagnanaedan ni Katuku. Nagpapanaw ti amin. Ti manangaywan iti sirkito a ni Mianga Mabosho, ti maysa kadagiti kaudian a pimmanaw. Idi naglugan iti bisikletana tapno agkamang iti natalged a lugar, adda nangngegna a nagpukkaw iti asideg a kalapaw, “Kabsat, panawannak kadi ditoy?” Isu dayta ni Katuku. Ti manangaywan iti sirkito dagus a tinulonganna ni Katuku. Inluganna iti bisikletana sa pimmanawda iti purok.

Adda nagrigat a dalan a lasatenda bayat ti panagdaliasatda nga agturong iti abagatan ti Zambia. Masapul nga agkaradap ni Kabsat Nkobongo nga umuli kadagiti napasdok a turod. Malagip ti manangaywan iti sirkito: “Nupay dua ti sakak nga immuli, immuna a nakadanon ni Katuku iti tuktok dagiti turod! Kinunak, ‘Pilay daytoy a lalaki ngem kasla adda payakna!’ Idi nakagtengkami met laengen iti nataltalged a lugar, ken adda nangpakan kadakami sadiay, kiniddawko ken ni Kabsat Nkobongo nga isu ti mangikararag. Nakaluaak gapu kadagiti naimpusuan nga ebkasna. Dinakamatna ti Isaias kapitulo 40 idi nagkararag. Kinunana: ‘Pudno dagiti sasaom, Jehova. Ti ubbing a lallaki agpadpada a mabannog ken mapakildanto, ket dagiti met laeng agtutubo a lallaki di bumurong a maitibkoldanto, ngem dagidiay mangin-inanama ken Jehova mapasublidanto ti bilegda. Agpangatodanto a sipapayak a kas kadagiti agila. Agtataraydanto ket saanda a mapakil; magnadanto ket saanda a mabannog.’ Innayonna, ‘Agyamanak Jehova ta pinagbalinnak a naparpartak ngem kadagiti agila iti langlangit.’”

[Kahon/Ladawan iti panid page 204, 205]

Khaki a Shorts ken Kayumanggi a Sapatos a Pang-tennis

Philemon Kasipoh

Nayanak: 1948

Nabautisaran: 1966

Ababa a Pakasaritaanna: Agserserbi kas agdaldaliasat a manangaywan ken instruktor ken mangor-organisar iti MTS idiay Zambia.

Ni apongko a lakay ti nangsanay kaniak iti ministerio. Namin-adu nga impannak kadagiti kaeskuelaak ken kiniddawna a kasabaak ida. Kanayon a mangikonkondukta ni apongko iti regular a panagadal kas pamilia, ken awan ti mapalubosan a maturog! Kanayon a padpadaanak ti panagadal kas pamilia.

Nabautisaranak iti karayan nga asideg iti pagtaenganmi. Kalpasan ti maysa a bulan, imparangko ti damo a palawagko iti kongregasion. Iti dayta nga aldaw, malagipko a nakakawesak iti baro a khaki a shorts ken nakasapatosak iti kayumanggi a pang-tennis. Nakair-irut ti panangikordonko iti sapatosko isu a saanak a komportable. Napaliiw dayta ti agserserbi iti kongregasion. Siaasi nga immay iti plataporma ken pinalukayanna ti kordonko bayat a nagtalinaedak a siuulimek. Naballigi ti palawag, ken adda nasursurok iti dayta a kita ti kinamanangngaasi. Nakitak nga adu a panangsanay ti impaay kaniak ni Jehova.

Nakitak a mismo ti kaitungpalan ti Isaias 60:22. Gapu ta immadu ti bilang dagiti kongregasion, ad-adu met ti panagkasapulan kadagiti panglakayen ken ministerial nga adipen a naan-anay a makabael a mangasikaso kadagiti annongen. Napnek daytoy a panagkasapulan babaen ti MTS. Pudno a gubuayan ti rag-o ti mangisuro kadagitoy nga agkabannuag a lallaki. Nasursurok a no ikkannaka ni Jehova iti trabaho nga aramidem, sigurado nga ibukbokna kenka ti nasantuan nga espirituna.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid page 207-209]

“Awan Aniamanna”

Edward ken Linda Finch

Nayanak: 1951

Nabautisaran: 1969 ken 1966

Ababa a Pakasaritaanda: Nagturposda iti maika-69 a klase ti Gilead. Agserserbi ni Edward kas Branch Committee coordinator iti Zambia.

Bayat ti maysa a panawen ti kombension, napankami iti amianan ti pagilian. Manmano dagiti dalan ken desdes laeng dagita. Sumagmamano a kilometro iti ruar ti purok, adda nakitami a tattao a magmagna nga agturong iti ayanmi. Maysa kadakuada ti kubbo a lakay nga adda sarukodna. Inkadayna ti bassit a bag a nakaikabilan dagiti alikamenna agraman dagiti naigalut a sapatosna. Idi nagiinnasidegkamin, nakitami nga isu ken dagiti dadduma pay a kakaduana ket nakasuot kadagiti badge card ti kombension. Nagsardengkami ken sinaludsodmi no sadino ti naggapuanda. Ti lakay a kabsat inlintegna bassit ti panagtakderna sana kinuna: “Nalipatanyon. Nagkakaduatayo idiay Chansa a timmabuno iti kombension. Asidegkami itan kadagiti pagtaenganmi.”

“Kaanokayo a pimmanaw iti pagkombensionan?” insaludsodmi.

“Idi nalpas ti programa idi Domingo.”

“Ngem malem ti Mierkoles itan. Nagnagnakayo kadi iti tallo nga aldaw?”

“Wen, ket idi rabii adda nangngegmi nga uni dagiti leon.”

“Makomendarankayo amin iti nagsayaat nga espiritu nga impakitayo ken ti panagsakripisioyo a timmabuno kadagiti kombension.”

Pinidut ti lakay dagiti alikamenna ken inrugina manen ti nagna. “Awan aniamanna,” kinunana. “Inkay agyaman iti sanga nga opisina gapu iti baro a nakaangayan ti kombension. Idi napan a tawen, nagnagnakami iti lima nga aldaw, ngem iti daytoy a tawen​—tallo nga aldaw laengen.”

Nakallalagip ti 1992 kas tawen ti igaaw idiay Zambia. Addakami iti pagkombensionan iti igid ti Karayan Zambezi, nga agarup 200 kilometro ti kaadayona manipud iti surong ti Victoria Falls. Iti rabii, sinarungkaranmi dagiti pamilia, a kaaduan kadakuada ti nagpupunipon iti aglikmut ti apuy nga adda iti sango ti bassit nga abong-abongda. Adda grupo ti agarup 20 nga agkankanta kadagiti kanta ti Pagarian. Naammuanmi a nagnagnada iti walo nga aldaw tapno makadanonda iti pagkombensionan. Saanda nga impagarup nga adda aniaman a naaramidanda a naisangsangayan. Idi nagdaliasatda, insakayda kadagiti animalda dagiti ubbing, taraon, paglutuan, ken dadduma pay a kasapulanda. Naturogda iti sadinoman a pakadanonanda iti rabii.

Iti simmaganad nga aldaw, naiwaragawag nga adu ti naapektaran iti igaaw ken matultulonganen dagidiay agkasapulan. Iti dayta a rabii, adda tallo a kakabsat nga immay iti kalapawmi. Sakasakada amin, ken nakadadaanen dagiti kawesda. Impagarupmi no ibagada kadakami no kasano a naapektaranda iti igaaw. Imbes ketdi, imbagada kadakami a maldaanganda idi naammuanda ti panagsagaba ti sumagmamano a kakabsat. Maysa kadakuada ti nangiruar iti sobre a napno iti kuarta ken kinunana: “Pangngaasiyo ta saanyo a baybay-an ida nga agbisin. Adtoy, igatanganyo ida iti taraon.” Naklaatkami nga uray la nalipatanmin ti agyaman ta nakapanawdan idi malagipmi dayta. Timmabuno iti kombension dagitoy a kakabsat a dida ninamnama daytoy a pasamak, isu a dakkel a sakripisio ti panangtedda iti donasion. Dagitoy a kapadasan ti ad-adda a nangyadani kadakami kadagiti kakabsat.

[Dagiti Ladawan]

Iti laksid dagiti rigat, adu ti nagdaliasat iti adayo a lugar tapno tumabuno kadagiti asamblea ken kombension

Ngato: Panagluto iti pangrabii iti pagkombensionan

Kannigid: Panagluto iti tinapay iti urno nga adda iti ruar

[Kahon/Ladawan iti panid 211-213]

Determinado nga Agtataripnong

Aaron Mapulanga

Nayanak: 1938

Nabautisaran: 1955

Ababa a Pakasaritaanna: Dati a boluntario iti Bethel, managipatarus, ken miembro ti Branch Committee. Ita, addaanen iti pamilia ken agserserbi kas panglakayen ti kongregasion.

Tawen 1974 idi, ken ti pagkombensionanmi ket 10 kilometro ti kaadayona manipud iti daya ti Kasama. Nupay impalubos ti hepe iti dayta a lugar nga agtataripnongkami, impapilit dagiti polis nga agsisinakami. Di nagbayag, simmangpet ti commanding officer, a maysa a dakkel a lalaki, kaduana ti agarup sangagasut a paramilitary officer, a nangpalikmut iti kampomi. Intultuloymi ti programa ti kombension bayat nga iti opisina a naaramid iti pan-aw, madama ti saritaan maipapan kadagiti permiso ken no rumbeng a makanta ti kanta ti pagilian.

Idi dimtengen ti oras para iti pasetko iti programa, sinurotnak ti commanding officer agingga iti plataporma ta panggepnak a pawilan a mangiparang iti pannakatema a palawag. Saan nga ammo ti tallaong no ania ti sumaruno a mapasamak. Nagtakder iti apagbiit ti opisial bayat a sikikita iti tallaong nga agarup 12,000 sa sipupungtot a pimmanaw. Kalpasan ti palawagko, nakitak nga agur-uray iti likud ti plataporma ken makapungpungtot unay. Binilinna ti buyotna a pagsisinaenda dagiti tattao ngem adda timmaud a panagsusupiat iti nagbaetan dagiti nangangato nga opisial isu a pimmanawda. Di nagbayag kalpasanna, nagsublida, ket iti daytoy a gundaway adda awitda a dakkel a libro. Indisso dayta ti commanding officer iti lamisaan nga adda iti sanguanak ken kiniddawna a basaek ti namarkaan a benneg. Binasak a siuulimek ti parapo.

“Umiso daytoy a libro,” kinunak. “Kunana: ‘Adda kalintegan ti opisial a mamagsisina kadagiti aniaman a taripnong no pangta dayta iti talna.’” Bayat a sikikitaak iti sinturon ken kadagiti paltogna, intuloyko: “Ti laeng pangta kadakami ditoy ket ti kaaddayo ken ti armado a buyotyo. Iti biangmi, adda Bibliami.”

Dagus a kimmita iti intelligence officer ken kinunana: “Kunak la ngaruden. Intayon!” Inkuyogdak iti estasion dagiti polis.

Apaman a nakasangpetkami iti opisinana, pinidutna ti telepono ken nakisarita iti sabali nga opisial. Sakbay nga immawag iti telepono, Ingles ti panagsaritami. Ita, agsasaon iti Silozi. Saanna nga ammo a kasta met ti lenguahek! Siak ti pagsarsaritaanda. Nagtugawak laeng a siuulimek ken saanko nga impadpadlaw a maawatak ti saritaanda. Idi imbabanan ti telepono, kinunana: “Dumngegka!”

Dagus a simmungbatak iti Silozi, “Eni sha nateeleza!” kayatna a sawen “Wen apo, dumdumngegak!” Madlaw a naklaat, nagtugaw laeng ken kimmita kaniak iti apagbiit. Kalpasanna, timmakder, napan iti ayan ti dakkel a reprihiradora nga adda iti suli ti opisinana ken inyalaannak iti nalamiis nga inumen. Simmayaat ti kasasaad.

Di nagbayag, simmangpet met ti maysa a kabsat a mararaem a negosiante iti dayta a lugar. Nangtedkami kadagiti praktikal a singasing a makatulong tapno saan unay nga agdanag ti opisial, ken nagpatinggan ti nabara a situasion. Babaen ti tulong ni Jehova, nalaklakan dagiti urnos ti kombension.

[Kahon/Ladawan iti panid 221]

Kaslaak la Naipasikig a Bigao

Michael Mukanu

Nayanak: 1928

Nabautisaran: 1954

Ababa a Pakasaritaanna: Nagserbi kas agdaldaliasat a manangaywan ken agserserbi itan iti Bethel idiay Zambia.

Ti sakupen ti sirkitok ket agingga iti purok iti likud ti nangato a derraas. Masansan nga arakendak dagiti ngilaw a maawagan iti tsetse. Tapno maliklikak dagiti insekto ken ti pudot ti aldaw, agriingak iti 1:00 ti parbangon sa rugiakon ti agdaliasat, a sumang-atak kadagiti turod ken bambantay tapno makadanonak iti sumaruno a kongregasion. Gapu ta kanayon a magmagnaak, sumagmamano laeng nga alikamen ti awitko. Bassit laeng ti adda a kanek isu a nakakutkuttongak, a kaslaak la naipasikig a bigao. Kayat dagiti kakabsat ti agsurat iti sanga nga opisina tapno kiddawenda a mayakarak iti teritoria gapu ta impagarupda a matayakon iti di agbayag. Idi imbagada kaniak ti maipapan iti daytoy, kinunak: “Nasayaat ti singasingyo ngem laglagipenyo a ni Jehova ti nangted iti annongek, ken mabalinna a baliwan dayta. No matayak, siak kadi ti kaunaan a maipumpon ditoy? Bay-anyo laeng nga itultuloyko ti annongek. No matayak man, pakaammuanyo laeng ti sanga nga opisina.”

Kalpasan ti tallo a lawas, nabaliwan ti teritoriak. Pudno, mabalin a makakarit ti agserbi ken ni Jehova, ngem masapul nga itultuloyyo. Ni Jehova ket naragsak a Dios; no saan a naragsak dagiti adipenna, mangaramid iti pamuspusan tapno maitultuloyda ti naragsak a panagserbida.

[Kahon/Ladawan iti panid 223, 224]

Awan ti An-anitomi

Harkins Mukinga

Nayanak: 1954

Nabautisaran: 1970

Ababa a Pakasaritaanna: Dati nga agdaldaliasat a manangaywan ngem agserserbida itan ken ni baketna iti Bethel idiay Zambia.

No agdaliasatkami idi ken ni baketko nga Idah, ikuykuyogmi ti kakaisuna nga anakmi a lalaki a dua ti tawenna. Nabara ti panangabrasa kadakami dagiti kakabsat idi simmangpetkami iti maysa a kongregasion. Iti agsapa ti Huebes, sangit a sangit ti anakmi ken saanmi a mapasardeng. Iti 8:00 ti bigat, napanak iti taripnong sakbay ti panangasaba ket ni Idah ti nangaywan iti anakmi. Kalpasan ti maysa nga oras, bayat a mangikonkonduktaak iti panagadal iti Biblia, impadamagda kaniak a natayen ti anakmi. Malaksid iti dayta, nakalkaldaang ta sumagmamano a kakabsat ti nangipagarup nga adda nanggamud iti anakmi. Inkagumaanmi nga ilinteg daytoy a pagbutbutnganda, ngem nagramaram ti damag iti intero a teritoria. Inlawlawagko a nabileg ni Satanas ngem saanna a maartapan ni Jehova ken dagiti nasungdo nga adipenna. “Ti tiempo ken ti di mapakpakadaan a pasamak” mapagteng kadatayo amin, ngem saan a rumbeng nga agdardarastayo a mangaramid iti konklusion a naibatay iti buteng.​—Ecl. 9:11.

Naipumpon ti anakmi iti sumaganad nga aldaw sa naggigimongkami kalpasanna. Adda dagiti leksion a nasursuro dagiti kakabsat manipud iti daytoy: A saankami nga agbuteng kadagiti dakes nga espiritu ken awan ti an-anitomi. Nupay maladingitankami unay iti ipapatay ti anakmi, intultuloymi ti espesial a lawas ti aktibidadmi ken immakarkami iti sabali a kongregasion. Imbes a liwliwaendakami dagiti kongregasion gapu iti pagteng iti biagmi, dakami ti nangliwliwa ken nangpabileg kadakuada nga iti asidegen a masanguanan, awanton ti ipapatay.

[Kahon/Ladawan iti panid 228, 229]

Nagurnongkami iti Tured

Lennard Musonda

Nayanak: 1955

Nabautisaran: 1974

Ababa a Pakasaritaanna: Nagserbi iti amin a tiempo sipud idi 1976. Innem a tawen a nagserbi kas agdaldaliasat a manangaywan ken agserserbi itan iti Bethel idiay Zambia.

Malagipko ti ibibisitak kadagiti kongregasion iti kaamiananan a paset ti pagilian idi agarup 1985. Kadagiti tawen sakbayna, nagkaro ti ibubusor ti politika. Kadutdutokko idi kas manangaywan iti sirkito, ket daytoy ti nangted iti gundaway tapno ipakitak ti pammati ken kinatured. Maysa nga aldaw kalpasan unay ti panagtataripnong sakbay ti panangasaba, nakasaganakamin a sumarungkar iti kabangibang a purok. Kalpasanna, kinuna ti maysa a kabsat a nadamagna a no gandaten dagiti Saksi ni Jehova ti mapan mangasaba sadiay, kabilen ida dagiti amin a pumurok. Nupay adda ti idadarup ti bunggoy dagiti managderraaw idi ngudo ti dekada 1960 ken rugrugi ti dekada 1970, nagrigat a panunoten nga iti daytoy a gundaway, maipasangokami iti kinaranggas manipud kadagiti amin a pumurok.

Apaman a nangngegda daytoy a damag, sumagmamano a kakabsat ti nagbuteng ken saanen a simmurot. Nupay kasta, adu kadakami ti nagurnong iti tured ken napankami iti purok. Nasdaawkami iti resultana. Adu ti naipaimami a magasin ken naaddaankami iti nainggayyeman a saritaan kadagidiay nasarakanmi. Ngem adda sumagmamano a nagpapanaw idi nakitadakami a simrek iti purok. Nakitami dagiti malutluto a nabaybay-an ken dagiti nakalukat a pagtaengan. Isu nga imbes a maipasangokami iti komprontasion, nagpapanaw ketdi dagiti tattao.

[Kahon/Ladawan iti panid 232, 233]

Masapul nga Iyalikakak ti Biagko

Darlington Sefuka

Nayanak: 1945

Nabautisaran: 1963

Ababa a Pakasaritaanna: Nagserbi kas special pioneer, agdaldaliasat a manangaywan, ken boluntario iti Bethel idiay Zambia.

Tawen 1963 idi ken nariribuk ti panawen. Masansan a no mapankami iti ministerio iti tay-ak, adda grupo dagiti agtutubo nga inimpluensiaan dagiti politiko a mapan nga umun-una ngem dakami. Pakdaaranda dagiti tattao tapno saanda a dumngeg ken butbutngenda ida a no dumngegda, adda umay a mangdadael kadagiti tawa ken ridawda.

Maysa a rabii, dua nga aldaw laeng kalpasan ti pannakabautisarko, siraranggas a kinabkabildak ti grupo dagiti 15 nga agtutubo. Nagayus ti dara manipud iti ngiwat ken agongko. Iti sabali pay a rabii, kaduak ti maysa a kabsat idi rinautdakami ti grupo ti agarup 40 a nangsurot kadakami agingga iti pagnanaedak. Napabilegak babaen ti pananglagipko kadagiti napasaran ni Apo Jesus. Ti palawag nga imparang ni John Jason iti aldaw ti pannakabautisarko imbatadna a dagiti Kristiano saanda a maliklikan dagiti parikut iti biag. No mapasamak dagitoy, saan a makapakellaat, no di ket makaparegta.

Iti dayta a tiempo, agbirbirok dagiti politiko iti suporta iti panangilabanda iti independensia. Impagarupda nga addakami iti dasig dagiti taga-Europa ken taga-Amerika gapu iti neutral a takdermi. Dagiti lider ti relihion a nangsuporta kadagiti napolitikaan a grupo, siniguradoda a kumaro dagiti negatibo a damag maipapan kadakami. Nagrigat dagiti bambanag sakbay ti pannakagun-od ti independensia, ken nagtalinaed dagitoy a karit kalpasanna. Nagserra ti negosio dagiti adu a kakabsat gapu ta saanda a makaala kadagiti kard ti partido politikal. Adda dagidiay immakar kadagiti siudad a nagsubli kadagiti nakayanakanda a purok ken simrekda kadagiti trabaho a nababa ti sueldona tapno saanda a masingir kadagiti donasion a mangsuporta kadagiti napolitikaan nga aktibidad.

Idi agtutuboak pay laeng, ti kasinsinko a saan a Saksi ti nangaywan kaniak. Gapu iti neutral a takderko, nabutbuteng ken napangtaan ti pamiliana. Nagbutengda. Maysa nga aldaw, sakbay a napan nagtrabaho ti kasinsinko, kinunana: “Inton makaawidak no rabii, kayatko nga awankanto koman.” Idi damo, impagarupko nga agang-angaw laeng yantangay awanen ti sabali a kabagiak iti ili. Awan ti sabali a papanak. Di nagbayag, naamirisko nga agpayso gayam ti imbagana. Nakapungtot idi nagawid ken nasangpetannak sadiay. Nangpidut kadagiti bato ken kinamatnak. “Mapanka kadagiti padam nga aso!” impukkawna. Masapul nga iyalikakak ti biagko.

Nadamag ni tatangko ti napasamak ket nangipatulod iti mensahe: “No itultuloymo ti neutral a takdermo, pulos a saanka a makadap-aw iti balayko.” Nagrigat dayta. Agtawenak laeng iti 18. Siasino ti mabalinko a pagkamangan? Iti kongregasion. Masansan nga utobek ti sasao ni Ari David: “No kas pagarigan ti bukodko nga ama ken ti bukodko nga ina pinanawandak, ni met laeng Jehova pidutennakto.” (Sal. 27:10) Maipasiguradok kadakayo a ni Jehova ket napudno kadagiti karina.

[Kahon/Ladawan iti panid 236, 237]

Rinaemdak Dagiti Adu a Mannursuro Gapu iti Kababalinko

Jackson Kapobe

Nayanak: 1957

Nabautisaran: 1971

Ababa a Pakasaritaanna: Agserserbi kas panglakayen iti kongregasion.

Idi 1964, nangrugi ti damo a panangpapanaw kadagiti estudiante iti eskuelaan. Ti sanga nga opisina tinulonganna dagiti nagannak a mangsigurado a masapul a nakasagana dagiti annakda. Malagipko ni Tatang a makikatugaw kaniak kalpasan ti klasek ken ilawlawagna ti Exodo 20:4, 5.

Kadagiti panagtataripnong iti eskuelaan, agtakderak iti likud tapno maliklikak ti komprontasion. Maayaban iti sango dagidiay maduktalan a saan nga agkankanta iti kanta ti pagilian. Idi sinaludsod ti prinsipal no apay a saanak a nagkanta, simmungbatak babaen ti panangusarko iti Biblia. “Agbasbasaka ngem saanka nga agkankanta!” imbugkaw ti mannursuro. Kinunana a masapul a nasungdoak iti gobierno gapu ta impaayannak iti eskuelaan a nangisuro kaniak nga agbasa.

Idi agangay, idi Pebrero 1967, napapanawak iti eskuelaan. Nadismayaak gapu ta tagtagiragsakek ti agadal ken naanepak nga estudiante. Iti laksid ti rigat nga impalak-am dagiti katrabahuanna ken dagiti di manamati a kameng ti pamilia, impatalged kaniak ni tatangko nga umiso ti ar-aramidek. Naumsi met ni nanangko. Idi simmurotak iti pagtrabahuanna, inuyawdakami dagiti dadduma a babbai, “Apay a saan nga ages-eskuela daytoy?”

Ngem saan a nagsardeng ti panagadalko. Idi 1972, ad-adda a naipaganetget ti panagsursuro nga agbasa ken agsurat iti uneg ti kongregasion. Bayat ti panaglabas ti panawen, limmukay ti kinainget dagiti eskuelaan. Ti balaymi ket adda iti ballasiw ti kalsada manipud iti eskuelaan. Masansan nga umay ti prinsipal tapno mangala iti nalamiis a danum nga inumen wenno bumulod iti sagad a pagdalus kadagiti siled a pagadalan. Naminsan, immay pay immutang iti kuarta! Nalabit natukay ti pusona gapu iti kinaimbag ti pamiliak, ta maysa nga aldaw insaludsodna, “Kayat pay la kadi ti anakmo nga itultuloy ti panagadalna?” Impalagip kenkuana ni tatangko a maysaak pay laeng a Saksi ni Jehova. “Awan ti problema,” kinuna ti prinsipal. “Ania a grado ti kayatmo a pangrugian?” insaludsodna kaniak. Pinilik ti maikanem a grado. Nagadalak iti isu met laeng nga eskuelaan, isu met laeng a prinsipal, isu met laeng a kaklase​—ngem nalalaingak nga agbasa ngem kadagiti kaaduan a kaklasek gapu iti panagsursurok nga agbasa ken agsurat iti Kingdom Hall.

Adu a mannursuro ti nangraem kaniak gapu iti kinapingetko ken iti nasayaat a kababalinko isu a saanak a narigatan a nageskuela. Siaanep a nagadal ken nangalaak iti sumagmamano nga eksaminasion, isu a kualipikadoak nga umawat iti napateg a saad iti pagminasan ken idi agangay, sinuportarak ti pamiliak. Maragsakanak ta pulos a saanak a nagkompromiso babaen ti panagkanta.

[Kahon/Ladawan iti panid 241, 242]

“Kasano nga Isardengmi ti Mangasaba?”

Jonas Manjoni

Nayanak: 1922

Nabautisaran: 1950

Ababa a Pakasaritaanna: Nagserbi iti Bethel idiay Zambia iti 20 a tawen. Agserserbi itan kas panglakayen ken regular pioneer.

Idi ngalay ti maikadua a sangalubongan a gubat, nagsubli ti kabsatko manipud idiay Tanzania nga adda awitna a Biblia ken sumagmamano a libro a pakairamanan ti Government ken Reconciliation. Gapu ta maiparit pay laeng dagiti publikasion dagiti Saksi ni Jehova, interesadoak a mangammo no apay. Binasak ti Reconciliation ngem narigatko a matarusan. Kalpasan ti sumagmamano a tawen, sinarungkarak ti kabsatko ken kimmuyogak kenkuana a napan nakigimong. Awan ti Kingdom Hall; ti pagtataripnonganda ket iti naumá paset ti kakaykaywan ken naaladan iti kawayan. Awan ti nausar a nakaimprenta a balabala, ngem anian a makapnek ti dumngeg iti palawag a direkta a naadaw iti Kasuratan! Naiduma ti panangilawlawagda iti Biblia no idilig iti dati a relihionko, a dagidiay timmabuno sigagagarda nga agsaludo iti bandera ken sipipinget a supsuportaranda dayta. Iti simbaan, agriririda maipapan iti panagduduma ti tribu ken no ania a pagsasao ti usarenda nga agkanta! Ngem iti daytoy a gimong, nangngegko dagiti agkakapintas a kanta a pakaidayawan ni Jehova ken nakitak dagiti sangapamiliaan nga agkakatugaw, a mangipapauneg iti naespirituan a taraon.

Nabautisaranak ken intultuloyko ti sekular a panggedak kas katulongan iti ospital isu a nakadanonak kadagiti nagduduma nga ili kadagiti lugar a pagminasan. Idi 1951, nagbakasionak iti dua a lawas ken binusbosko dayta a tiempo a timmulong iti sanga nga opisina idiay Lusaka. Di nagbayag kalpasanna, naawisak nga agserbi iti Bethel. Idi damo, nagtrabahoak iti shipping, kalpasanna, idi nayakar ti opisina idiay Luanshya, timmulongak iti correspondence ken iti panagipatarus. Nupay nangrugi nga agbalbaliw ti kasasaad ti politika idi rugrugi ti dekada 1960, intultuloy dagiti kakabsat ti mangpataud kadagiti nasayaat a bunga ken nagtalinaedda a neutral iti tengnga ti napolitikaan a riribuk.

Idi Marso 1963 ti maysa kadagiti sumagmamano a gundaway a nakasaritak ti Doktorado ti Linteg a ni Kenneth Kaunda, a mabiiten nga agbalin a presidente ti Zambia. Inlawlawagko no apay nga agkedkedkami a makiraman kadagiti napolitikaan a partido wenno gumatang kadagiti kard ti partido politikal. Kiniddawmi a tulongannakami tapno agpatinggan ti ibubusor dagiti politiko isu a nagkiddaw iti kanayonan pay nga impormasion. Kalpasan ti sumagmamano a tawen, ni Dr. Kaunda iniwisnakami iti State House, a sadiay adda pribilehiomi a makisarita iti presidente ken kadagiti kangrunaan a ministrona. Nagpaut ti miting agingga nga adalemen ti rabii. Nupay saanna a laksiden dagiti Saksi ni Jehova kas narelihiosuan a grupo, kiniddaw ti presidente no mabalin nga agtataripnongkami lattan kas kadagiti dadduma a relihion ngem saankami a mangaskasaba. “Kasano nga isardengmi ti mangasaba?” insungbatmi. “Nangasaba ni Jesus. Saan laeng a nangibangon iti templo iti abay dagiti Fariseo.”

Iti laksid ti panagapelarmi, naiparit ti sumagmamano nga aspeto ti ministeriomi. Nupay kasta, kas iti dati nakabirokkami kadagiti pamay-an a mangidayaw ken mangpadayag ken ni Jehova, a mangus-usar kadagiti adipenna tapno maitungpal ti panggepna.

[Kahon/Ladawan iti panid 245, 246]

Napinget ti Tarigagayko nga Agsursuro

Daniel Sakala

Nayanak: 1964

Nabautisaran: 1996

Ababa a Pakasaritaanna: Agserserbi kas panglakayen iti kongregasion.

Maysaak a kameng ti Zion Spirit Church idi naawatko ti kopia ti bokleta a Learn to Read and Write. Nupay saanko nga ammo ti agbasa ken agsurat, napinget ti tarigagayko nga agsursuro. Isu a kalpasan a nagun-odko ti bokleta, adu a panawen ti binusbosko iti daytoy. Agpatulongak kadagiti tattao a mangtarus kadagiti baro a sasao. Iti daytoy a pamay-an, nupay awan ti mannursurok, apagbiit a rimmang-ayak ken nakasursuroak nga agbasa ken agsurat.

Mabasak itan ti Biblia! Ngem sumagmamano a bambanag ti naduktalak a saan a maitunos kadagiti aramid ti relihionko. Ti kayongko a maysa kadagiti Saksi ni Jehova pinatulodannak iti broshur nga Espiritu Dagiti Natay​—Matulongandakay Aya Wenno Dangrandakayo? Talaga Kadi nga Addada? Gapu iti nabasak, inyimtuodko iti pastormi ti sumagmamano a saludsod. Maysa nga aldaw bayat nga addaak iti simbaan, binasak ti Deuteronomio 18:10, 11 ken insaludsodko, “Apay nga ar-aramidentayo dagiti bambanag a kondenaren ti Biblia?”

“Adda bukodtayo nga akem,” insungbat ti pastor. Diak natarusan dayta a komento.

Binasak manen ti Eclesiastes 9:5 ken insaludsodko, “Apay a parparegtaentayo dagiti tattao a mangdayaw kadagiti natay idinto ta kuna ti Biblia a dagiti natay ‘saanda a pulos sipapanunot iti aniaman’?” Awan ti aniaman nga insungbat ti pastor ken dagiti agdengdengngeg.

Di nagbayag, immasideg kaniak ti sumagmamano a karelihionak. Kinunada, “Saantayo a Saksi ni Jehova isu nga apay koma nga agsardengtayo a mangraem kadagiti natay ken mangalagad kadagiti kostumbretayo?” Daytoy ti nakaburiborak. Nupay Biblia laeng ti inusarko iti saritaan, impagarup ti kongregasion a naitimpuyogak kadagiti Saksi ni Jehova! Manipud idin, inrugik ti tumabuno iti Kingdom Hall agraman ti dua a gagayyemko manipud iti dati a relihionko. Iti uneg ti umuna a tallo a bulan, sibaballigi a naallukoyko ti sumagmamano a nasinged a kabagiak a tumabuno kadagiti Nakristianuan a gimong. Nabautisaranen ti tallo kadakuada, agraman ti asawak.

[Tsart/Graph iti panid 176, 177]

ZAMBIA—DAGITI PASAMAK ITI PANAGLABAS DAGITI TAWEN

1910

1911: Nakadanon idiay Zambia ti Studies in the Scriptures.

1919: Nasapsaplit ken naibalud ni Kosamu Mwanza ken ti agarup 150 a sabsabali pay.

1925: Ti opisina dagiti Estudiante ti Biblia idiay Cape Town iningetanna ti panangasaba ken impaisardengna dagiti bautismo.

1935: Iningetan ti gobierno ti panagpedido kadagiti literatura nga aggapu iti sabali a pagilian. Duapulo a publikasion ti naiparit.

1936: Naipasdek ti pagipempenan kadagiti literatura idiay Lusaka iti sidong ti panangimaton ni Llewelyn Phillips.

1940

1940: Imparit ti gobierno ti panagpedido ken panagiwaras kadagiti literaturatayo. Maipalubos manen ti bautismo.

1948: Simmangpet dagiti damo a nagturpos iti Gilead.

1949: Impalubos ti gobierno ti pannakaiwaras Ti Pagwanawanan.

1954: Nayakar idiay Luanshya ti sanga nga opisina.

1962: Nayakar idiay Kitwe ti sanga nga opisina.

1969: Imparit ti gobierno ti panangasaba iti publiko.

1970

1975: Napapanaw dagiti misionero.

1986: Maipalubos manen a sumrek dagiti misionero iti pagilian.

1993: Naidedikar dagiti agdama a pasilidad ti sanga idiay Lusaka.

2000

2004: Naidedikar dagiti kanayonan a patakder ti sanga idiay Lusaka.

2005: 127,151 nga agibumbunannag ti aktibo idiay Zambia.

[Graph]

(Kitaem ti publikasion)

Dagup Dagiti Agibumbunannag

Dagup Dagiti Payunir

130,000

65,000

1910 1940 1970 2000

[Dagiti Mapa iti panid 169]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

DEMOCRATIC REPUBLIC OF THE CONGO

ZAMBIA

Kaputa

Mbala

Isoka

Kasama

Samfya

Lundazi

Mufulira

Kalulushi

Kitwe

Luanshya

Kabwe

LUSAKA

Senanga

Karayan Zambezi

Livingstone

BOTSWANA

ZIMBABWE

MOZAMBIQUE

MALAWI

[Ladawan iti panid 162]

[Ladawan iti panid 167]

Ni Thomson Kangale

[Ladawan iti panid 170]

Ni Llewelyn Phillips

[Ladawan iti panid 178]

Da Harry Arnott, Nathan Knorr, Kay ken John Jason, ken Ian Fergusson, idi 1952

[Ladawan iti panid 193]

Kannawan: Ni Manda Ntompa ken ti pamiliana iti kampo dagiti nagbakuit idiay Mwange, 2001

[Ladawan iti panid 193]

Baba: Ti gagangay a kampo dagiti nagbakuit

[Ladawan iti panid 201]

Ti umuna a klase ti Ministerial Training School idiay Zambia, 1993

[Ladawan iti panid 202]

Dagiti instruktor iti MTS a da Richard Frudd ken Philemon Kasipoh nakisinnarakda iti maysa nga estudiante

[Ladawan iti panid 206]

Naibangon dagiti pasilidad ti Kombension babaen ti pitak, pan-aw, wenno dadduma pay a lokal a materiales

[Ladawan iti panid 215]

Kannigid: Drama a naibatay iti Biblia a nausar dagiti kawes idi un-unana, 1991

[Ladawan iti panid 215]

Baba: Dagiti kandidato ti bautismo iti “Dagiti Mensahero iti Nadiosan a Talna” a Kombension, 1996

[Ladawan iti panid 235]

Ni Mr. Richmond Smith ken ni Feliya Kachasu ken ti tatangna, a ni Paul

[Dagiti Ladawan iti panid 251]

Dagiti naragsak a trabahador a timmulong iti pannakaibangon ti agdama a sanga idiay Lusaka

[Dagiti Ladawan iti panid 252, 253]

(1, 2) Dagiti Kingdom Hall a nabiit pay a naibangon

(3, 4) Ti sanga ti Zambia, idiay Lusaka

(5) Ni Stephen Lett bayat ti pannakaidedikar dagiti kanayonan a patakder ti sanga, idi Disiembre 2004

[Ladawan iti panid 254]

Branch Committee, manipud iti kannigid nga agpakannawan: Albert Musonda, Alfred Kyhe, Edward Finch, Cyrus Nyangu, ken Dayrell Sharp