Ti Leopardo—Maysa a Managlimlimed a Pusa
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA
LUMLUMNEKEN ti init. Binusbosmi ti aldaw a nangbuybuya ken nangretretrato kadagiti nagngayed nga atap nga ayup idiay Masai Mara Game Reserve ti Kenya. Sakbay a naginanakami iti rabii iti maysa a pagdagusan, mabuyami ti maysa pay kadagiti makapaseggar a pasamak. Naisaganan ti mabuya idi nagnan ti maysa kadagiti agtartrabaho iti pagdagusan a bimmalasiw iti maysa a rangtay a tali iti ngato ti Talek River, nga imbaklayna ti maysa a luppo ti karne ti kalding. Inggalutna ti karne iti maysa a sangá ti nangato a kayo ti acacia.
Bayat a nagin-inuten a nagpukaw ti nadumaduma a kolor iti apagbiit a sarsardam iti tropiko tapno maiwayaan ti sipnget, nagin-inayad nga immuli ti maysa a dakkel a kalakian a leopardo iti kayo sana rinugian a guyoden ken kiddisen ti karne. Isut’ sinilnagan dagiti nakaturong a silaw manipud iti balkonahe a pagbuyaan. Nupay kasta, tangay magagaran a mangtagiragsak iti taraonna, ti leopardo dinakam inkankano bayat a binuybuyami buyogen iti amák ken panagsiddaaw. Naipakaammo kadakami idi agangay a ti isasarungkarna iti kayo a naikkan iti appan ket maysa a rinabii a kustombre, maysa a kanayon nga ar-aramidenna iti agarup innem a tawenen. Isu nga iti simmuno a rabii, naikkankam iti gundaway a nangbuya manen!
Talaga a naapresiarmi no apay a nailadawan ti leopardo kas “ti kasasayaatan iti isuamin a dadakkel a pusa, nagpintas ti langana ken makaay-ayo ti tigtignayna.” Iti dagsenna nga 60 a kilo wenno nasursurok pay, ti leopardo ket maysa kadagiti kabibilgan ti maselna nga ayup, nga agpromedio iti nasurok nga 60 centimetro ti katayagna manipud iti abaga ken 200 a centimetro ti kaatiddogna manipud iti agongna agingga iti murdong ti ipusna. Iti panangmingmingmi iti itsura dagiti nangisit a labangna a simmabsabongan ti pannakaurnosda iti kas-lalat ti kolorna a kudilna, maipalagip kadakami ti saludsod nga inyimtuod idi ni mammadto Jeremias: “Kabaelan aya ti taga Etiopia a baliwan ti kudilna? wenno ti leopardo dagiti labangna?”—Jeremias 13:23.
Lallalo a makaallukoy dagiti natarnaw kinaberdeda a matana. Nakabalanda iti naisangsangayan a palonapin dagiti selula—ti tapetum—a mangipaay kenkuana iti naisangsangayan a panagkita no rabii. Makakita ti leopardo uray adda laeng kakanem iti kantidad ti lawag a kasapulan ti matmata ti tao. Daytoy a palonapin ti mata, a silnagan ti lawag nga agsubli iti retina, ti mangparnuay iti nakasilsilap a buya a makita no masilnagan ti matmatana iti raya ti lawag no rabii.
No paliiwenyo ti leopardo bayat nga agin-inana kabayatan ti aldaw, madlawyo nga agal-al-al a kas ket tay napaksuyan. Nupay kasta, ti panaganangsabna ket paset ti nagsayaat a sistemana a mangpalamiis. Babaen ti panaganangsabna agingga iti 150 a daras iti kada minuto, agalingasaw ti agneb manipud iti dila, ngiwat, ken agongna.
Ti leopardo a kalaingan a makibagay kadagiti dadakkel a pusa, ket masarakan kadagiti disierto ken kabakiran; kabambantayan ken iti patas ti baybay: iti nadumaduma a lugar kas ti China, India, ken Kenya. Agpapan pay kadagiti nakaro a panagbasakbasak ti tao iti pagtaengan dagiti leopardo, pattapattaen dagiti sientista nga adda gistay sangamilion idiay Africa ken Asia laeng. Uray no kasta, naliklikan ti leopardo ti naanep a panagadal ti siensia iti adun a siglo. Usigenyo, kas pagarigan, ti leopardo a Sinai. Agingga iti nabiit pay unay a pannakatakuatna manen idiay let-ang ti Judea, dayta a leopardo ket nabayagen a naibilang a nagpukawen!
Ti Managpakni a Pusa
Kasano a maliklikan ti leopardo ti panagpaliiw ti tao? Aramidenna dayta nangnangruna iti panagbalinna nga ayup iti rabii—sa ket nakasiksikap ken managlimlimed a pusa. Kadagiti lugar a peggad ti kaadda ti tao, nakaan-annad ti kinaulimek ti leopardo. No laeng makaunget nga agngernger iti nakabutbuteng a kas leon ken agbang-es. Iti sidong dagiti normal a kasasaad, saan unay a makapadanag ti unina: kasla agragragadi nga uni—a kaasping unay ti uni ti maragragadi a kayo. Sigun iti libro nga Animals of East Africa, ni C. T. Astley Maberly, ti unina ket kasla “Grunt-ha! Grunt-ha! Grunt-ha! Grunt-ha!—kadawyanna nga agpatingga iti makapaseggar a nasaibbek a nota.” Maitunos iti panagayatna iti kinalimed, mangyesngaw pay met ti leopardo iti nadumaduma a nabangag nga uni, a kaaduanna ket di mangngegan ti tattao.
Kasta pay met, saan a kas iti mannakilangen a leon, ti leopardo ket saan a mannakipulapol a pusa. Nupay iti sumagmamano a gundaway ket makita dagiti agkakaasmang, dagiti leopardo ket agsolsoloda a mangnganup. Tapno makissayan ti di ninamnama wenno nabara a rinnanget, ammo ti leopardo ti bukodna a ketegan a mabalin nga agsaknap iti 25 agingga iti 65 kilometro kuadrado. Adda ipugsona manipud iti naisangsangayan a glandulana tapno maipasdek dagiti ketegan ti pagnanaedanna. Ti naisangsangayan nga angot mabalin nga ipakaammona iti dadduma a leopardo ti sekso, edad, seksual a pakabigbigan, ken mabalin nga uray pay ti pakailasinan ti “makinteritoria.”
Maaramid ti panaganup babaen iti pakabigbigan ti leopardo a kinaannad. Idi tiempo ti Biblia, isut’ pagaammo nga agidda ken aguray kadagiti kabangibang nga ili, a sisasagana a mangkemmeg kadagiti napaamo nga ayup buyogen iti makapapatay a kinaalibtak. (Jeremias 5:6; Oseas 13:7; Habacuc 1:8) Tapno masalakniban ti naanupanna manipud kadagiti mannangan iti bangkay, kas kadagiti hyena ken jackal, idulinna dagiti daddadakkel a napapatayna iti sanga ti kayo iti agarup 9 wenno 12 metro iti ngato ti daga. Ngem kasano a mabagkatna ti bangkay ti maysa nga antelope wenno 1.5 metrot’ katayagna nga urbon a giraffe iti kasta a kangato? Daytoy ket saan a palimed a dagus nga ipanayag ti leopardo. Ngem sigun kadagiti naannad a managpaliiw, maaramidanna dayta babaen iti naan-anay a kinapigsa ti ayup. Kaykayat dagiti leopardo ti naanat a pannangan, dagiti bangkay nga agbitbitin iti sanga dagiti kayo, ken iti naan-anay a kinalimed, a nalingdan kadagiti sangá ken bulbulong.
No saan a makarit, agannayas ti leopardo nga agbain ken aglemmeng ket liklikanna ti pannakisango iti tao. Isu a nupay napukawen ti dadduma a leopardo ti panagamakda iti tattao ket nagbalindan a mannangan-tao, kaaduan ti saan unay a mangdangran iti tattao. No madangran ken awan pangliklikanna, nupay kasta, awan ti ipakita ti leopardo nga aniaman a panagbuteng iti kabusorna. “Ti makapungtot a leopardo,” insurat ni Jonathan Scott iti The Leopard’s Tale, “isut’ pakabuklan ti kinarungsot, . . . makabael a mangipamaysa iti amin a naisangsangayan a pigsana iti assideg a panangraut a kas kapartak ti kimat.”
Dagiti Inna a Leopardo
Ngarud, saan a pakasdaawan a mapadakkel met dagiti leopardo ti urbonda iti relatibo a kinalimed. Mailemmeng dagiti kappasngay nga urbon, masansan iti maysa a kueba, iti umuna a dua a bulan ti biag[da]. Nupay awan paset ti ama iti pannakapadakkel dagiti urbon, nadekket ti ina kadakuada babaen ti panangtaraon ken panangdalusna ken panamagtalinaedna kadakuada a maimengan. Inton agangay, mabalin a yakar ti ina ti annakna a dua wenno tallo nga urbon iti kabbaro a pagtaengan, a bagkatenna ida babaen iti ngiwatna no bassitda pay laeng wenno basta ayabanna laengen ida a sumurot kenkuana no dadakkeldan.
Mabalin a padasen met ti ina a leopardo nga ilemmeng dagiti urbonna kadagiti kabusor, kas kadagiti babboon. Ngem no rauten dagiti babboon ti urbonna, rautenna ida, uray no isut’ agpeggad tapno maikkan ti gundaway dagiti urbonna nga agtaray tapno masaluadanda. Sarakusokenna pay ti peggad tapno mapakanna dagiti urbonna. Ti kadawyan a managpakni a pusa ti magnanto iti pangen dagiti kas trumpeta ti sungoda nga elepante tapno makaipaay ti karne kadagiti mabisin nga annakna.
Makapainteres, dagiti urbon a leopardo dida iparangarang ti kinamanagwaywayasda iti mabayag bassit a tiempo. Mapusot dagiti urbon inton aginnem a bulandan ngem dida patayen ti bukodda a maanupan agingga nga agmakatawendan. Into no la agarup dua ket kagudua a tawendan a makapagbukbukoden dagiti kalakian. Mabalin nga itultuloy dagiti kabayán ti makipagindeg iti teritoria ni nanangda kas adulto.
Ti Leopardo—Naamo met Laengen?
Ngem dumakkel dagidiay a nakaay-ayat nga ay-ayamen a kuting kas manangpapatay. Mabalin a kasla narigat ngarud a patien a pumayso ti sasao ni mammadto nga Isaias: “Ti lobo makipagnaedto iti kordero, ket ti leopardo makikaiddanto iti urbon a kalding.”—Isaias 11:6.
Saan unay a naballigi dagiti nabiit pay a panagregget a mangpaamo kadagiti leopardo. Nangpadakkel da Sieuwke Bisleti van der Laan ken ni lakayna iti sumagmamano nga urbon iti pagtaraknanda idiay Africa. Tinagiragsak dagiti urbon ti “naan-anay a wayawaya” ken masansan a mapakanda babaen iti ima. Ngem pulos a saanda nga agpayso a napaamo. Insurat ni Sieuwke Bisleti: “Apaman a dakkelen ti leopardo, agwaywayasen. Kanayonto nga ayaten ken pagtulnogannaka ti leon; kanayonto a mabigbignaka ti leopardo ngem isu a mismo ti mangikeddeng no kasanonto ti reaksionna iti aniaman a kanito.”
Nagtungpalanna, patiendan a napeggad a palubosan dagiti dadakkelen nga urbon nga agtultuloy a bulos iti pagtaraknan. Naikeddeng a maisublida iti bakir. Nagbalbaliw kadi ti kababalin dagiti urbon a leopardo a napadakkel a kadua dagiti mannakigayyem a tao? Pulos a saan. Iti unos ti tallo aldaw a pannakaibulosda, ti kalakian ket nakita nga agtugtugaw iti abay ti waterbuck a pinapatayna.
Nupay kasta, ti kasta a limitado a balligi a mangpaamo kadagiti leopardo saanna a tungdayen ti naipaltiing a padto ni Isaias a talna iti nagbaetan ti leopardo ken kalding. Mapasamakto daytoy a makapasiddaaw a kasasaad, saan a babaen iti panagregget ti tao, no di ket babaen iti nadiosan a pannakibiang. Nupay kasta, ad-adunto pay ti aramiden ti turay ti Dios, ngem ti panangipaay iti talna iti pagarian dagiti ayup. “Ti daga mapnonto iti pannakaammo ken ni Jehova,” impadto ni Isaias. (Isaias 11:1-9) Uray pay tattao ngarud, idiandanton ti inaanimal a kababalinda a nangrubrob iti gubat ken panagsisina. Maigiddato iti dayta, agbalbaliwto metten ti kababalin ti sangatauan agpaay iti lubong dagiti ayup. Pulos a dinton agbalin dagiti ayup a biktima ti naulpit a panangpapatay. Saanto metten a rariten ti tao ti pagnanaedanda wenno pagpeggaden ti kaaddada, agsipud ta ni Jehova ‘yegnanton ti pannakadadael dagidiay mangdaddadael iti daga.’—Apocalipsis 11:18.